Көкшетау, 2013. 116 бет

3. 
   Пәннің пререквизиттер: Экономикалық, әлеуметтік және саяси географияға кіріспе, Экономика негіздері, Саясаттану, Тұрғындар географиясы.
   

- Қазақстанның жер көлемі, халқының саны, пайдалы қазбалардың қоры, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемінен ТМД-да алатын орны;

- Республиканың экономикалық-географиялық жағдайының ерекшелігі және оның экономиканы дамытудағы маңызы;

- Қазақстан табиғатының өзіне тән ерекшелігі және табиғат ресурстарының әркелкілігі, олардың шаруашылық салаларының орналасуы мен дамуына әсері;

- Халықтың саны, орналасу ерекшелігі, ұлттық құрамы, ұлтаралық қатынастар мәселелері;

- Қазақстан шаруашылығының қазан төңкерісіне дейінгі және Кеңес үкіметі тұсындағы даму ерекшелігі;

- Шаруашылықтың маңызды салалары салааралық кешендері;

- өндірістің территориялық құрылымының элементтері;

- Қазақстанда едәуір дамыған өнеркәсіп салалары, олардың ірі орталықтары;

- Республика агроөнеркәсіп кешенінің негізгі бөлімдері, жер қорының бастықұрылымдық ерекшеліктері, өсімдік және мал шаруашылығы салалары, олардың географиясы, Қазақстанның ауыл шаруашылық зоналары, олардың мамандануы;

- Көліктің негізгі түрлері, олардың жүк айналымындағы рөлі, Қазақстаннан әкелетін және әкелінетін шикізат пен жүктің негізгі түрлері, республика ішіндегі және мемлекетаралық экономикалық байланыстарды жетілдіру жолдары;
5. Сабақ жоспары

1. 
   дәрісханалық сабақтардың оқу-тақырыптық жоспары
   

- Бақылау әдістері (сұрақ, жазба жұмыстары, тесттер)

Бағаны қою саясаты 100 балдық (100 %) жүйеге негізделген және бағалардың төмендегідей бөлінуін қарастырады

Студенттер лабораториялық сабақтарға күнделікті өтілетін тақырып бойынша теориялық тұрғыда дайындалып келеді. Теориялық материалдарды сұрауға арналады. Лабораториялық жұмыстың орындалу барысын оқытушы қысқаша түсіндіреді. Сабақ барысында студент таратылған құралдар мен материалдарға ұқыппен қарауы тиіс. Заттық шыны және жабындық әйнектермен абайлап жұмыс істеп, микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау қажет. Сабақ бақылау сұрақтарына жауап беру және бағалау жұмыстары жүргізілгеннен соң аяқталады. Лабораториялық жұмыс кезінде тәртіп сақтамаған студент аудиториядан шығарылады.

Студенттер ОБСӨЖ-да күнделікті өтілетін тақырып бойынша теориялық тұрғыда дайындалып келеді. Студенттен теориялық материалдар сұралады. Өздік жұмыстың орындалу барысын оқытушы қысқаша түсіндіреді. Сабақ барысында студентке қажетті материалдар мен құралдар беріледі, ол заттарға студент ұқыппен қарауы тиіс. Заттық шыны және жабындық әйнектермен абайлап жұмыс істеп, микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау керек. Сабақ берілген тапсырма орындалғаннан кейін бақылау сұрақтарына жауап беру мен бағалау жұмыстары жүргізілгеннен соң аяқталады. Жұмыс кезінде тәртіп сақтамаған студент аудиториядан шығарылады.

Студенттер оқытушы белгілеген уақыт ішінде берілген тақырыптарды тапсырады. Студентте өздік жұмысына арналған арнайы дәптері болуы тиіс. Берілген әдебиеттерді пайдалана отырып, студент сабаққа даярланады. Бұл өздік жұмыстар сұрақтары лабораториялық сабақта, ОБСӨЖ-да тереңірек талқыланады.

1. Қазақстан Республикасының экономикалық географиялық орны

2. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан
1. Қазақстан, Қазақстан Республикасы (орыс. Казахстан, Республика Казахстан; қысқартылған атауы — ҚР) — Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-ыншы орын алады (2 724 900 км²). Батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі Батыс-Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан - ең үлкені.

Бес мемлекетпен көршілес, солтүстігінде Ресеймен — 6 467 км, оңтүстігінде — Түрікменстан — 380 км, Өзбекстан — 2 300 км және Қырғызстан — 980 км, ал шығысында — Қытаймен — 1 460 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13392,6 км. Батыста Каспий теңізімен, оңтүстікте Арал теңізімен шайылады.

Қазақстан Республикасының аумағы Еділ өзені алабынан шығысында Алтай тауы шыңдарына дейін, Батыс Сібір жазығынан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Тянь-Шань тауына дейін созылып жатыр. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Қазақстанның ең биік жері – Хантәңірі шыңы (6995 м). Ол Тянь-Шань тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең төмен жері Қарақия (Қаракие) ойысы теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан.

2. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы егеменді тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Тәуелсіз егеменді мемлекет болғаннан бастап біздің елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық саясатты төрт кезеңге бөлуге болады :

• 
  I кезең (1991-1994) - экономикалық саясаттың құрылуы, реформаның басталуы және экономикалық жағдайдың төмендеуі, ұлттық валютаны енгізу;
  
• 
  II кезең (1995-1997) - экономикалық реформаның тұрақтануы;
  
• 
  III кезең (1998-2000) – экономикалық саясаттың және реформаның тереңдеуі мен өсуі;
  
• 
  IV кезең (2000-2005) – экономикада салалық және территориялық құрылымдық өзгерістер және индустриалдық – инновациялық реформалар.
  

Қазақстанның 1990-2003 жж. аралығындағы макроэкономикалық даму көрсеткішін және оның аймақтық ерекшеліктерін 1-кестеден көруге болады.

1-кесте

Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімі

Жылдар	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Ішкі жалпы өнім, млрд. теңге	47,9*	85,9*	1217,7	29,4	423,5	1014,2	1415,2	1672,1	1733,3	2016,5	2596,0	3250,6	3376,3	4449,8
Өткен жылмен салыстырғандағы ішкі жалпы өнім көлемінің индексі, % есебімен		89,0	94,7	90,8	87,4	91,8	100,5	101,7	91,1	102,7	109,6	113,5	125,2	131,8

Қазақстан Республикасы үкіметінің макроэкономикалық тұрақтану бағдарламасын іске асырудың арқасында ішкі жалпы өнімнің төмендеуі тенденциясынан шығу 1996 жылдан басталды. Өткен жылмен салыстырғанда бұл жылы ІЖӨ 0,5%-ға өсті, ал 2003ж. 2002ж. қарағанда ІЖӨ 9,6%-ға өсті.

№2 дәріс тақырыбы: Қазақстанның ТМД және әлем картасындағы орны
Сабақтың жоспары:

1. 
   Қазақстанның әлем картасындағы орыны
   
2. 
   Әкімшілік территориялық бөлінісі
   
3. 
   ТМД елдері арасындағы орыны
   

Қазақстанның жаңа мемлекеттік статус алуы Ресейдегі Қазан төңкерісіне және дүние жүзі картасында Кеңес Одағының пайда болуына байланысты. 1991 ж. 25 қазанда Қазақстанды тәуелсіз егеменді мемлекет деп жариялағаннан кейін дүние жүзінің жүзден астам елдері ресми түрде таныды.

Қазақстан әкімшілік – территориялық тұрғыда 14 облысқа, бес әлеуметтік – экономикалық облысқа бөлінеді. Сонымен бірге Алматы, Астана, Приозерск, Байқоңыр қалалары өз алдына әкімшілік территория болып есептелінеді.

Тұрақты халқының саны, 1999-шы ж. халық санағының мәліметі бойынша, 14952,7 мың адам (1989 ж. санақ бойынша – 16199,2 мың адам) болып есептеледі, яғни дүние жүзінде 51-ші орын алады. (0,3%). Оның ішінде қала халқы – 8367,1 мың (56), ауыл халқы – 6585,6 мың (44). 2004 ж. мәлімет бойынша, халықтың саны 14951,3 мың болды.

1990-шы ж. жалпы ішкі өнім бойынша Қазақстан дүние жүзінде 53-ші орынды иемденсе, ал 1997 ж. – 75-ші орынды, КСРО-дағы одақтас республикалар ішінде 4-ші орын алды. 1990-шы ж. Қазақстан Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Бразилия, Колумбия, Украина, Молдова мемлекеттер қатарында тұрды.

Қоры жағынан әлемде бірінші орында: мырыш (13%), вольфрам, барит және ваннадий, рений, висмут, фтор; екінші – уран (25), күміс, қорғасын (20) және хромит (30): үшінші – асбест, мыс (10%), флюорит және алтын; жетінші – темір рудасы; 13-ші – мұнай, 16-шы орында – табиғи газ; қазақстандық Каспий қайраңында геологиялық барлаулардың болжамы бойынша, Қазақстан мұнай мен газ қорынан алты елдің қатарына кіруі мүмкін.

Ғалымдардың айтуынша, зерттелген табиғат қоры АҚШ долларымен 10 трлн. – ға бағаланып отыр. Мұнай, көмір, темір, хром және марганец рудасы, көптеген түсті металл рудалары, фосфат қорлары бойынша жан басына шаққанда Қазақстан дүние жүзілік орта көрсеткіштен әлдеқайда асып түседі. Қазақстан мұнай мен газ, титан, магний, қалайы, уран, алтын, германий, индий, теллур, селен, цирконий, кадмий, галий сияқты пайдалы қазбалар ресурсынан дүние жүзінде алдыңғы қатарда орын алды.


№3 дәріс тақырыбы: Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы
Сабақтың жоспары:

1. 
   Қазақстанның экономикалық – географиялық жағдайына баға беру
   
2. 
   Қазақстанның шекарасы
   

Мемлекеттің экономикалық-географиялық орынына баға беруде мынадай қағидаларға тоқталған жөн:

• 
  Көрші мемлекеттермен әр түрлі өзара қатынастарына байланысты орыны;
  
• 
  Саяси-экономикалық, соғыс т.б. әр түрлі дау жанжал болып жатқан ошақтарға байланысты орыны;
  
• 
  Басқа елдермен байланыстыратын халықаралық көлік пен коммуникациялық жүйелерге байланысты орыны;
  
• 
  Ірі рыноктарға және өнеркәсіп орталықтарына байланысты орыны;
  
• 
  Физикалық географиялық ерекшеліктеріне байланысты (ірі өзендер, таулар, теңіздер т.б.) орыны;
  
• 
  Ғылыми-техникалық прогресс (алдыңғы қатарлы технология) дамыған рынок, жоғарғы мәдениет және тұрақты қоғамдық-саяси ошақтар орталықтарына байланысты орыны.
  

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы толығымен анықталып, екіжақты қазақстан-қытай, қазақстан-өзбекстан, қазақстан-түркіменстан, қазақстан-қырғызстан келісімдеріне қол қойылды. Мемлекеттік шекара туралы соңғы нүкте 18 қаңтар 2005 ж. қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасын айқындайтын, әлемдегі ең ұзын шекара болып саналатын қашықтығы 7591 шақырымдық шекара мәселесі рәсімделіп, халықаралық құжатқа Ресей президенті В.В.Путин мен Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев қол қойды.

Қазақстанның экономикалық – географиялық орнының тиімділігін пайдалану оның көліктік – транзиттік потенциалына байланысты. Мысалы, Қазақстан арқылы Қытай – Еуропа теміржол желісі бойынша жүк тасымалдау, теңіз арқылы тасымалдаумен салыстырғанда (Ляньюньнан (Қытай) – Берлин (Германия)), екі есеге қысқарады (теңізбен – 20-30 тәулік, Достық – Алашанкөл темір жолымен 11 тәулікке тең).

№4 дәріс тақырыбы: Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына

баға беру
Сабақтың жоспары:

1. 
   Табиғат жағдайы
   
2. 
   Табиғат ресурстары және оларға баға беру
   

2.Табиғат ресурстары деп өндіріс күштерінің белгілі бір даму сатысында қоғамның қажетін қанағаттандыру үшін материалдық өнімдерді өндіруге пайдаланатын табиғат денелері мен күштерін, нақты айтқанда, табиғ,ат ресурстарының өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтынатын өнімдерге айналуын айтамыз. Қазақстан Республикасы жер қойнауындағы пайдалы қазбалар байлығы бойынша дүние жүзі елдерінің ішінде алдыңғы қатарлы орынды алады. Минералдық шикізат ресурстарын өндіру мен өңдеу өнеркәсіп салаларының Қазақстан және оның экономикалық аудандары бойынша жалпы өнеркәсіптегі үлесі біршама екенін мына кестеден көруге болады.

2-кесте

Қазақстан экономикалық аудандары бойынша тау – кен өнеркәсібінің үлесі, % есебімен

Қазақстан дүние жүзінде вольфрам рудалары қорынан бірінші орында, хромит және фосфор рудаларынан – екінші, марганец рудасынан – үшінші,(АҚШ пен Украинадан кейін) төртінші – қорғасын мен молибден, сегізінші – темір рудалары (Бразилия, Австралия, Канада, АҚШ, Үндістан, Ресей мен Украинадан кейін), көмір, мұнай, газ, табиғи газ, уран, мыс қорларынан алғашқы он елдің қатарына кіреді.

№5 дәріс тақырыбы: Қазақстанның халқы және еңбек ресурстары
Сабақтың жоспары:

1. 
   Халықтың ұдайы өсіп-өнуі
   
2. 
   Жастық және жыныстық құрылым
   
3. 
   Ұлттық құрамы
   
4. 
   Халықтың көшіп-қонуы
   
5. 
   Қала және ауыл халқы
   

1. Халықтың ұдайы өсіп-өнуіне 3 демографиялық апаттардың әсері орасан зор деуге болады. 1897, 1926 жж. халық санағының мәліметтерріне талдау жасағанда, қазақ халқының табиғи өсіп - өну коэфицентін салыстыра келгенде, ол артық көрсеткіштермен көзге түсе қоймайды. Мысалы , орыстар мен қазақтардың жанұяға шаққандағы баланың саны тең деуге болады. Кейде бала өлімінің көрсеткіші қазақтарда көп болып келеді. Н.Д.Трубалевичтің есептеуі бойынша, 1924 ж. табиғи өсіп-өну қазақтарда 16,2‰, орыстарда – 25,0, өзбек, ұйғыр ме дұнғандарда 24,4 ‰ болды.

Республика халқының табиғи өсіп-өнуі 1948 ж. дейін бала туу жоғары болса да, айтарлықтай көп болған жоқ. Мысалы, бала туу жылғы деңгеймен салыстырып қарағанда 1940ж. 70,3%-ға тең болды. Халық санақтары материалдарына талдау жасап қарасақ, 1940 ж. бала туу көрсеткішінің ең жоғары кезеңі – 48,8‰. Кейбір өзгерістерге қарамастан, 60жж. дейін бала туу жоғары болды., 1940 – 1960-шы жж. өлім коэффициенті 3,5 есеге, немесе, 21,4‰-ден 6,6‰-ге дейін, азайды. Өлімнің азаюына байланысты табиғи өсім коэффициенті 19,4‰-ден 30,6‰-ге дейін, яғни 60%-ға дейін, көбейді.

Республикада 60-шы жж. бастап демографиялық жағдайлар өзгере бастады. Бала туу біртіндеп төмендеп, өлім коэффициенті 59%-ға, табиғи өсім 76%-ға азайды. Мұны мынандай себептермен түсіндіруге болады:

• 
  Ұлы Отан соғысының зардаптары, яғни соғыс жылдарында туған балалардың аз болуы;
  
• 
  урбандалу процесінің күшеюі, қалаларда бала туу коэффициентінің азаюы;
  
• 
  қалаларда бала санын жанұялық реттеу дәстүрлерінің кеңінен таралуы.
  

Табиғи өсім 1991-2001 жж. арасында елімізде 1261,6 мың адам болды, оның ішінде қала халқында 30,0%болса (378,7 мың адам), ауыл халқында 70%-ға тең болды (882,9 мың адам). 2001 ж. табиғи өсім 1000 адамға шаққанда 4,6 адам болды.

Бала туу 1991-2001 жж. 2941,3 мың адам, оның ішінде 48%-ы қала халқы үлесіне, 52 %-ы ауыл халқының үлесіне тиесілі болды. Бұл мерзімде 1514,5 мың ұл (51,5%) және 742,0 мың қыз бала (48,5%) туды. Бұл жылдар аралығында 1000 қыз балаға 1062 ұл бала туды. Бала туудың жалпы коэффициенті 2001 ж. 14,6 , оның ішінде қала халқында - 13,4, ауыл халқында 16 адам болды.

Қазақстан аймақтарын баланың туу коэффициенті арқылы республиканың деңгейімен салыстырмалы тұрғыда топтастыратын болсақ, ең жоғарғы деңгейде 22,6-15,1 адам аралығында Оңтүстік Қазақстан , Маңғыстау, Қызылорда, Атырау, Жамбыл, Алматы, Ақтөбе облыстары көрінеді. 2-ші топқа 14,0 – 11,5 адам аралығында қалған аймақтар жатады. Өлім көрсеткіші де территориялық айырмашылық бойынша 2 топқа бөлінеді, яғни республика деңгеінен төменгі көрсеткіш 7,1 адам (Оңтүстік Қазақстан облысы), 6,8 адам (Астана қаласы). Ал табиғи өсім бойынша теріс сальдоны көрсететіндер – Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстары. Сонымен бірге бұл көрсеткіш бойынша төменгі деңгейде Қарағанды (0,3), Павлодар (1,2), Ақмола (1,2), Алматы қаласы (3,6) көрінеді.

2. Халықтың жастық және жыныстық құрылымын зерттеу елдің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық проблемаларын шешу үшін қажетті көрсеткіштердің бірі болып есептеледі. 1926 ж. халық санағынан бастап бұл көрсеткіштерге қарасақ, 1939 ж. санаққа дейін еркектер үлесі басым болса (52%), 1959 ж. санақтан бастап әйелдер үлесі басым бола бастады.

1939 ж. санақ байынша еркектердің үлесінің аздап ұлғайғанын көруге болады. Бұл жылдары репрессия, Ресей мен Украинадан ықтиярсыз зорлықпен көшіру қалалар мен жұмысшы поселкелерде еркектердің санын көбейтті. 1959 ж. еркектер мен әйелдердің ара қатынасының өзгеруі Ұлы Отан соғысының зардаптарынан деуге болады. 1939-1959 жж. барлық халықтық санында еркектердің үлесі 47,5%, оның ішінде қалада – 47,3, ауылда 47,7% болды. Ұлы Отан соғысының әсерінен кеміген еркектердің санын тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты көшіп келген жастар толтыра алмады. 1989-1999 жж. санақтың мәліметтері бойынша, олардың ара қатынасы тұрақтала бастады. Әйелдер үлесінің біршама артық болуы мынандай себептерге байланысты:

Қазақстан аймақтарын жыныстық құрылысы бойынша топтастырсақ, біріншіден, барлық облыстарда әйелдердің үлесі артық. Алматы қаласында әйелдер – 54,5%, еркектер – 45,6, Қызылорда облысында осыған сәйкес -50,1 және 49,9%. Яғни 1000 әйелге шаққандағы еркектердің орташа саны – 929, Қызылорда облысында – 989, Қарағанды да – 907-ге тең келеді. Алматы қаласында бұл көрсеткіш – 833, Астанада 868-ге тең.

30 жастан бастап әйелдердің саны еркектердің санынан аса бастайды. Мысалы, 2000 жылғы мәлімет бойынша, 0-14 жасқа дейін 1000 әйелге 1037 еркек, 30 жастан жоғары 1000 әйелге 842 еркек келеді.

Қазақстанда, 2002 ж. көрсеткіш бойынша, 7704200 (51,8 пайыз) әйелдер, 7158300 (48,2 пайыз) еркектер тұрады. 2002 ж. 526 мың қыз және 554 мың ер бала туды. 42 мың әйел және 11 мың еркек 85 жасқа келеді. Өмір сүру ұзақтығы әйелдерде – 71,4 жас, еркектерде 60,6 жас болды. Әйелдердің тұрмысқа шығу орта жасы – 23,6 жас, еркектер – 26,6 жас. Қазақстанның жанұясының орташа саны – 4 адам.

Халықтың жастық және жыныстық құрылымының территориялық ерекшеліктерін талдау арқылы М.Х.Асылбеков, В.В.Козина 1989 ж. көрсеткіштер бойынша мынандай топтарға бөледі: еңбекке жарамды халықтың басым көпшілігіОңтүстік және Батыс Қазақстан экономикалық аудандарында шоғырланған (орта есеппен 27 жасқа дейін). Екінші орынды Солтүстік және Шығыс Қазақстан (30 жасқа дейін) аудандары алады.

3. Қазақстанның ұлттық құрамы туралы біраз ғылыми зерттеулер жүргізілген. 1897 ж. халық санағының мәліметі бойынша қазақтардың саны 3,9 млн. адам құраған. Барлық халықтың санынан қазақтардың үлесі 81,8%, орыстар – 1,0%, украиндар - 2%-ға жақын, сонымен бірге татар, мордва, неміс, еврей, башқұрт, дұнған, тәжік және өзбектердің барлығын қосқандағы үлесі 5,2% болды. Қазақтардың ең жоғары үлесі Семей – 90,6%.

Қазақстанда көп ұлттық халықтың құрылуы Ресей империясы мен Кеңес үкіметі кезеңдерінде колониалдық пен тоталитарлық саясатқа байланысты біртіндеп және үздіксіз жүргізіліп отырды. 1897 ж. халық санағы бойынша қала халқында қазақтардың үлесі – 15,4%, орыстар – 57,3% болды. Ал ауыл халқында Қазақстанның барлық жерінде қазақтардың үлесі басым болып келді. Қамал Смаиловтың деректеріне жүгінсек, 1887 ж. қазақтар 4,1 млн. ал 1915 ж. 6 млн. болған. Столыпин реформасы кезінде Қазақстанға 1 млн-нан астам орыстар мен украин крестьяндары қоныс аударған.

1939-1959 жж. қазақтардың саны бар болғаны 480 мыңға ғана ұлғайды, яғни 1926 ж. көрсеткішке 926,4 мың адам жетпеді. Оның үлесі әрі қарай төмендеп 37,9%-ға дейін азайды.

Этникалық құрылымдағы мұндай өзгерістердің себептері халықтың санының өсу динамикасына талдау жасағанда айтылып кетті. Орыс, украин, белорус, татарлар т.б. халықтардың 50-ші жылдары жылдам өсуі ірі өнеркәсіп орталықтарын салу, тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты болды. Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде Қазақстанға поляк, латыш, литва, неміс, шешен, ингуш, балқар, қырым татарлары, түрік месхеттер, қарашайлар т.б. халықтар дипортацияланады. 1954 ж. бастап тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты КСРО-ның батыс аймақтарының 2 мыңға жуық адам көшіп келді.

Қазақстан территориясында ұлттардың орналасуында ерекшеліктер бар. Бұған байланысты 1 қаңтар 1997 ж. әкімшілік-территориялық бөлініс бойынша облыстарды 3 топқа жіктеуге болады:

1. Қазақтардың үлесі жоғары облыстар: Ақтөбе (64,7), Батыс Қазақстан 61,1), Қызылорда (88,5), Маңғыстау (69,7), Семей (61,3), Талдықорған (60,3), Оңтүстік қазақстан (63,8), Жезқазған (55,9), Торғай (49,4).

2. Басқа ұлттар (оның ішінде басым көпшілігі орыстар) үлесі жоғары облыстар: Ақмола ( қазақ – 27,9, орыс – 46,7, неміс – 6,2, украин – 8,7), Шығыс Қазақстан (қазақ – 32,0, орыс – 63,1, украин – 1,4), Қарағанды (қазақ – 23,5, орыс – 53,1, неміс -3,6, украин – 7,9, татар – 3,5), Көкшетау (қазақ – 36,5, орыс – 390., украин -8,1, неміс – 5,4), Қостанай (қазақ – 21,3, орыс – 47,7, украин – 15,9, неміс – 6,3, белорус – 3,0), Павлодар (қазақ – 35,4, орыс – 44,4, украин – 8,7, неміс – 5,2), Солтүстік Қазақстан (қазақ – 22,2, орыс – 61,7, украин – 6, неміс – 3,9).

3. Қазақтар мен орыстардың үлесі жақындау - Алматы облысы (қазақ – 9,6, орыс – 40,6, украин – 2,5, татар – 1,7, әзірбайжан – 1,4).

3-кесте

Қазақстан халқының ұлттық құрамының өзгеруіне ықпал еткен факторларды 5 кезеңге бөлуге болады:

жағдайының төмендеуі, өліинің ұлғаюы, басқа елдерге көшіп кету, табиғи өсімнің кемуі. 1926 ж. қазақтардың үлесі 57,1% болды;

Қазақстан Республикасы - көп ұлтты мемлекет. Оның территориясында 131 ұлттың өмір сүріп жатыр. мемлекетіміз тәуелсіздігі жариялаған күннен бастап Қазақстан халқы ұлтаралық бірлікті, саяси және әлеуметтік тұрақтылықты берік ұстанып келе жатыр.

4. Халықаралық көші-қон ұйымының қағидалары мен ұсыныстарына сәйкес Қазақстан Республикасы 1997 ж. 13 желтоқсанда «Халықаралық көші-қоны туралы» деген Заң қабылдады. Мұның 1-ші бабында көші-қон туралы түсінікке анықтама берілген: «Көші-қон жеке адамдардың Қазақстаннан немесе Қазақстанға біржолата, уақытша немесе маусымдық қоныс аударуы, сонымен бірге жекелеген адамдардың Қазақстан Республикасы ішінде жұмысқа, тұрғылықты жерін ауыстыруға байланысты көшіп келуі».

Халықтың көші-қоны елдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік үрдістердің дамуымен тығыз байланысты. Оған біріне-бірі қарама-қайшы әр түрлі факторлар және халықтың көші-қоны белгілі бір аймақтар мен елдердегі демографиялық жағдайларға жан-жақты ықпал жасайды. Көші-қонның басты белгісі – адамдардың тұрғылықты мекен-жайын ауыстыруы (ол уақытша, ұзақ уақытқа не тұрақты болуы мүмкін). Көші-қонның түрлері:

• 
  қайта көшпейтін тұрақты көші-қон;
  
• 
  уақытша көші-қон;
  
• 
  маусымдық көші-қон.
  

19 ғ. 70 жж. дейін Қазақстанға негізгі қоныс аударушылар Ресейдің казактары болды. 19 ғ. 90 жж. Ресейден көшкен шаруалардың үлесі басым. Бұған 19 ғ. 80 жж. шаруалардың қоныс аударуын шектемеу туралы Ресей патшасының Жарлығы көп әсер етті.

20 ғ. 20 жж. Қазақстандағы халықтың көші-қоны экономикалық-әлеуметтік жағдайдың нашарлауы 1920-1922 жж. жұт, су және жер реформаларын жүргізуге байланысты болды. А.В.Ғалиевтің деректері бойынша , 1916-1926 жж. Қазақстанға 800 мыңнан астам адам көшіп келді. 1926 ж. халық санағы бойынша Қазақстанға 801,5 мың адам келіп, 62,7 мың адам көшіп кетті.

1941-1945 жж. және соғыстан кейінгі алғашқы жылдары демографиялық шығындарға қарамастан, Қазақстанның халқы 1941-1951 жж. аралығында 388 мың адамға көбейді. Оның себебі, соғыс жылдары майданға жақын аймақтар мен қалалардың тұрғындары Ленинград, Прибалтика, Беларусь, Москва, Украина, Воронеж, Сталинград, Растовна-Дону т.б. аймақтар мен қалалардан халық эвакуация арқылы көшірілді.

Қазақстан эммигранттарының жалпы санында орыстар – 54,6%, немістер – 23,4, украиндар – 7,3, қазақтар – 3,4, татарлар – 2,6, белорустар – 1,5%. Қазақ эммигранттарының басым көпшілігі Ресей, Өзбекстан және Қырғызстанға, ал орыстар, украиндар, немістер Ресейге, Украинаға, Германияға қоныс аударады. Иммигранттардың басым көпшілігі Түркменстан және Ресейдің шығыс аудандарынан, Қытай, Ауғаныстаннан қоныс аударды.

1999-2002 жж. аралығында мигранттардың ұлттық құрамына талдау жасасақ, таяу шетелдердегі эммигранттарда орыстардың үлесі 70%, украиндар – 10, немістер – 3,5, қазақтар – 5,5% болды, ал алыс шетелдерге көшіп келушілер де немістер -65%, орыстар – 24,4, қазақтар – 1,6%.

5. Халықтың орналасу жүйесі экономикалық және әлеуметтік география ғылымының басты зерттеу тақырыптарының бірі және ғылыми қолданбалылық зор маңызы бар. Қалалық және ауыл елді мекендер жүйесінің құрылуы және дамуы өндіріс күштерінің орналасуы, қоршаған табиғат ортасын сақтау және жақсарту, әлеуметтік инфрақұрылымның сапасы т.б. мәселелерімен тығыз байланысты. «Халықтың орналасуы» деген ұғымға белгілі бір территорияда (ауданда, елде, аймақта т.б.) халықтың қоныстану жүйелері мен ерекшеліктерін жатқызамыз.

Қала халқы 1897 ж. халық санағы бойынша Қазақстанда қалалық елді мекендерде 166,8 мың адам, яғни 4% халық, тұрды. Бұл көрсеткішке сол кезде қала деген атауы бар 22 елді мекен кіргізілді. 1926 ж. халық санағы бойынша қала халқы 9%-ға дейін өсті, яғни екі есеге көбейді. Қала халқының өсуінің 57,3%-ы орыс, 12,5 – қазақтар, 29,8%-ы басқа ұлттардың үлесіне тиеді.

1929 ж. ауыл халқының үлесі 91,7% құрады. Олардың этникалық құрамы: 61,8% қазақ, 16,7 – орыс, 13,5 – украин, 2,6 - өзбек және 6,8% басқа ұлттардың өкілдері болды.

1926-1959-шы жж. қала халқы ауыл тұрғындарының қалаға қоныс аударуы арқылы 62,1%-ға, қала халқының табиғи өқсімі арқылы 18,5-20,2%-ға, ауылдық елді мекендердің қалалық статус алуына байланысты 17,7-19,5%-ға көбейеді. 1954-1964-ші жж. ауыл халқының қалаға қоныс аударуы азая бастады, қала халқында табиғи өсім төмендеді, ауылдық елді мекендердің қалалық статус алуы азайды. Дегенмен, бұл кезде қала халқының өсуінің 38,7%-ы көші-қон сальдосына байланысты болды.

1939-1970 жж. қала халқының өзіндік үлесі 28%-дан 50%-ға дейін, ал адам саны 3,9 есеге көбейді. Ауыл халқының үлесі 50%-ға дейін азайды. Дегенмен, ауыл халқының абсолюттік саны бұл кезеңде 43,7%-ға, немесе, 2079 мың адамға, ұлғайды.

1999 жылғы халық санағы бойынша қала халқы 56%, ауыл халқы 44% болды. Қала хақы басым облыстар қатарында Қарағанда – 82,2%, Маңғыстау – 78,3, Павлодар – 63,4, Қызылорда – 60,5% облыстары болса, республикалық деңгейге жақын Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Атырау облыстары есептеледі. Ал қалған облыстарда ауыл халқы басым, әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысында 62,8%, Алматыда 71,0% ауыл халқы тұрады.

Қала тұрғындарының деңгейіне байланысты топтау қалалық елді мекендердің (қала, кенттер) тұрғындарының санын негізге алады. 1999 ж. статистикалық көрсеткіштер бойынша Қазақстандағы 84 қаланың 60%-ы кіші қалаларға (50 мыңға дейін тұрғыны бар) жатады, онда еліміздің 15% қала халқы тұрады. 12 қала – орташа қалаларға (50 мыңнан 100 мыңға дейін тұрғыны бар), онда 10% қала халқы шоғырланған. Үлкен қалалр тобына (100 мыңнан 200 мың адамға дейін) 9 қала жатады, мұнда 18% қала халқы тұрады. 9 қала ірі қалалар тобына (200-500 мыңға дейін халқы бар) енгізіледі. Соңғы үш топта (ірі, аса ірі, миллионер қалаларда) елміздің 57% қала халқы өмір сүреді.

Функционалдық топтасу қаланың атқаратын қызметін негізге алады. Республикадағы қалалрдың басым көпшілігі тау-кен өнеркәсібінің дамуына байланысты пайда болған топқа жатады, яғни кеніш орындарында орналасқан. Қалалық елді мекендердің 40%-ы осы топқа жатады. Мұның ішінде 5 топшаны атап өту керек:

Екінші топқа өнеркәсіп өнімдерін шығаратын орталықтарды жатқызады. Мұнда:

Қалалар мен кенттерді функционалдық атқаратын қызметіне қарай мына топтарға бөлеміз:

• 
  ауылдық елді мекеннен тау-кен және өңдеу өнеркәсібінің дамуы арқылы пайда болған қалалар (Макинск. Талдықорған т.б.);
  
• 
  өңдеу өнеркәсібі және көлік торабы орталықтары (Шу, Аякөз т.б.);
  
• 
  ауылдық аудандардың әкімшілік орталықтары (Қарқаралы, Абай, Аякөз т.б.);
  
• 
  курорттық қалалар (Мұқялды, Бурабай, Алма-Арасан т.б.);
  
• 
  көп функционалдық қалалар (Алматы, Астана, Қарағанды, Шымкент т.б.);
  
• 
  әкімшілік мәдениет, ғылыми білім, қаржы т.б. орталықтары (Курчатов, Байқоңыр, Алатау, Приозерск).
  

№6 дәріс тақырыбы:Төңкеріске дейінгі қазақстан шаруашылығы. Қазақстанда шаруашылықтың жаңа географиясын қалыптастыру

1. 
   Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан шаруашылығы
   
2. 
   Кеңес үкіметі кезеңіндегі өндіргіш күштерінің дамуы мен орналасуы
   
3. 
   Нарықтық экономикаға көшу кезеңіндегі дамуы
   

XX ғ. Басында орталық және оңтүстік-батыс аудандар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы аймағы болып қалды. Бұл аймақтан Ресейге мал өнімдері жөнелтілді. Жаңа жәрмеңкелербатыста – Орал, Ырғыз, Атбасар, Ақмола, Тайынша, шығыста-Шарск, оңтүстікте- Қарқаралыда ұйымдастырылды. 1900 ж. Қазақстанда 106 жәрмеңке болды. Біртіндеп өнеркәсіп салалары дами бастады. 1913 ж. өнеркәсіптің жалпы өнімі бағасындағы үлесі барлық шаруашылықта 15 %-ға жетті.

Ауыр өнеркәсіп барлық өнеркәсіптің 20% жалпы өнімін береді. Қарағанды мен Екібастұзда аздаған көлемде көмір, Атырауда Доссор мен Мақат кен өндірілді. Энергетика нашар дамыды, кішігірім электрстанцияларының жалпы қуаты 205 мың к Вт-қа ғана жетті. Түсті металлургия мыс, қорғасын, мырыш өндірумен шектелді. Орталық пен Шығыс Қазақстанда: Рудалы Алтай рудниктері және мыс қорыту зауыттары, Спасск мыс руднигі мен мыс қорыту зауыты, Атбасар мыс кен орындары игеріліп, іске қосылды.

Ең алғашқы тартылған темір жол Покровск-Орал, Урбах-Астрахань, Орленок-Қарақоға бағыттарында салынды. Ұлы Транс-Сібір магистралі Петропавл қаласы арқылы өтті. 1905-1907 жж. Орынбор-Ташкент темір жолы салынды. 1913 ж. жалпы темір жолдың ұзындығы 2081 шақырымға жетті.

Ал XIX ғ. Аяғында стационарлық сауда фирмаларының пунктері: көтерме сауда базарлары, сатып алу пункттері, дүкендер пайда бола бастады. Қазан төңкерілісіне дейін Қазақстанда коммуналдық және тұрғын үйлер салу шаруашылығы нашар дамыды. 1913 ж. барлық қала тұрғын үй қоры бар-жоғы 2,86 млн. Ш. М болды. Әрбір қала тұрғынына тұрғын үй көлемі 5 ш.м келді.

Қазақстанда 1913 ж. он бір газет шығып отырды, ал 1836 ж. бастап Орынборда әскери баспаханада қазақ тілінде басылымдар шыға бастады. XX ғ-дың басында кішігірім баспаханалар Петропавлда, Ақмешітте, Ордада, Семейде жұмыс жасай бастады.

№7 дәріс тақырыбы: Қазақстан шаруашылығы мен өнеркәсібіне жалпы шолу
Сабақтың жоапары:

1. Қазақстан шаруашылығына жалпы сипаттама

2. Қазақстан өнеркәсіп географиясының дамуы
1. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сондай-ақ сауда, білім беру, денсаулық сақтау салаларының өзара байланысқан жиынтығын шаруашылық дейміз.

Әдетте, шаруашылық салаларға бөлінеді. Сала – біртекті өнімдер шығаратын не біртекті қызмет көрсететін кәсіпорындардың жиынтығы.

Шаруашылықтың салалық құрылымы өндірістік және өндірістік емес салалардан тұрады.

Өндірістік сала өндіріс құрал-жабдықтарын өндіріп (электр энергиясы, машина т.б.), адамдардың материалдық игіліктерін (тамақ, киім-кешек) жасап, тұтынушыға жеткізуді (көлік, байланыс) қамтамасыз етеді. Өндірістік емес сала адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.

2. Қазақстан өнеркәсібінің дамуын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. XX ғасырдың басында Қазақстан өнеркәсібі, қарапайым құрал-жабдықтармен жабдықталған ауыл шаруашылығы өнімдерін өндейтін және пайдалы қазбалар өндіретін кішігірім кәсіпорындардан тұрды.

Тәуелсіз он жылдың (1991-2000 жж.) екінші жартысында өнеркәсіп өнімі жылына орта есеппен 3,7 %-ға өсіп, 1991 ж. салыстырғанда өнеркәсіптің кұлдырауы 52 %-дан 42 %-ға кысқарды. 1991 ж. салыстырғанда 2000 ж. өнеркәсіп өнімінің индексі 58,1 %-ға тең болды.

1-сур. Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің нақты өнімі көлемінің индексі, 1991-2003 жж.

1991- 1995 жж. аралығында Қазақстан Республикасының барлық аймақтарында өнеркәсіптің өсу қарқыны төмендеді (1 сурет).

Соңғы жылдарда өнеркәсіп өнімдерінің өсуі (2000-2003) барлық облыстарда байқалды. Ал, 8 облыста республикалық өсу қарқынынан жоғары тұрса, Қарағанды облысы республикалық деңгеймен сәйкес келеді. Дегенмен, 1991 ж. өнеркәсіп үлесі деңгейінен 2000 жылдан бастап Қызылорда облысы ғана асып түсті (1,4 есе), Атырау облысы (97,7%) 1991 ж. деңгейге жақындаса, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында өнеркәсіп өнімінің көлемі 1991 ж. көлеміне жетпесе де, 1997 ж. бастап өткен жылмен салыстырғанда басым деңгейді көрсетеді.

Дүние жүзі шаруашылығы бойынша өндірістің әлеуметтік және халыққа қызмет ету салаларының орналасу факторлары құрылымдық 4 сектор бойынша жүргізіледі (4-кесте).

4-кесте

№