Коммерциялық емес ашық акционерлік қоғам ҒҰмарбек дәукеев атындағЫ
жүктеу/скачать 61,28 Kb.
|
Есмұрза Өстемір ЭАЭМк 21-3 СӨЖ №2 Тарих
|
Коммерциялық емес ашық акционерлік қоғам ҒҰМАРБЕК ДӘУКЕЕВ АТЫНДАҒЫ АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ Әлеуметтік пәндер кафедрасы № 2 С Е М Е С Т Р Л І К Ж Ұ М Ы С Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні Тақырып: Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат: оның ерекшеліктері, қиындықтары және салдары. Мамандығы: Энергоаудит және энергоменеджмент
Кіріспе
Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС). Жаңа экономикалық саясат белгiлi бiр шамада капитализмге уақытша жол беру арқылы мемлекет қолында халық шаруашылығының өміршіл тұтқаларын сактап қалуға есептелген пролетарлық мемлекеттiң ерекше саясаты болуға тиiс еді. В.И.Лениннің пікірінше, НЭП-тің (жаңа экономикалық саясаттың) негiзгi мәні - елдiң экономикалың жағынан артта қалу проблемасын шеше алатын жұмысшылар мен шаруалардың одағын жасау болды. Өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығының бiр-бiрiне көмектесуі мен бір мезгілде қатар дамуы мына жүйе бойынша жүруге тиіс еді: ауыл шаруашылығын өндіріс құрал жабдықтарымен қамтамасыз етуге бейімделген ауыр өнеркәсіпті қалпына келтiру, селолық ұсақ тауар өндірушілерді көтермелеу; ауыл шаруашылық Кеңес өкіметі өңдей алмай отырған шикізатқа айырбастау жолымен сырттан алу. ЖЭС марксистік экономикалық теориядан калыпты нарықтық қатынастарға қайта оралуды білдірді. Жаңа экономикалық саясатқа бағыт алу РКП(б) Х съезінде қабылданды. 1921 жылы Компартияның X съезінің күн тәртібіне екі маңызды жылы 20 наурызда мәселе койылды: біріншісі - партияның ішіндегі фракцияларға тыйым салу, екiншiсi шаруаларға үш жыл бойы ауыр салмақ болған азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен ауыстыру. БОАК съезде жана экономикалық саясатқа көшу бағытын бекітті. Негiзгi кұжаттар съездін соңғы күнi, асығыс түрде қабылданғанын айтып өту кажет. Съезден соң азык-түлiк салығы жөніндегі қарар басқа экономикалық шаралармен толыктырылуға тиiс болды. 1. Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа көшу және онын барысы. Қазақстан азамат соғысы аяқталғаннан кейiн экономикалық және әлеуметтік жағдай Ресейдiң орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Бейбіт кұрылысқа көшудің шаруашылық және саяси қиындықтары мұнда бұрынғы феодалдық дәуiрден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта қалушылықпен байланысты едi. 1920 жылдың аяғында Қазакстанда 4,7 миллион адам тұрды. Онын iшiнде қазақтары - 50.3, орыстары - 31.1. украиндары - 14,4 пайыз. Халықтын басым көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал, ауыл шаруашылығы мешеу жете дамыған едi. Егiншiлiкте жердi бiраз тыңайтып алып кайта жырту жүйесі, мал шарушылығында көшпелi және жартылай көшпелі шараушылық басым болатын. Егiстiн көлемі азамат соғысы жылдарында едәуiр кеміп астықтың жалпы көлемі мен түсімі үш есеге жуық азайды. Егер тiк көлемi 1914 ж. 3.6 млн. десятипа болса. 1922 ж. 1,6 млн. десятинаға қысқарды. Мал шаруашылығы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922 жылдын аяғына дейiн iрi қара мал саны 2.1 млн-га. жылкы 2 млн-га, кой-ешкі 6,5 млн-дай. түйе-0,3 млн-ға азайды. Жалпы алғанда осы жылдары барлық мал түрі 10,8 млн. басқа кеміді. Қaзақстанның өнеркәсібі де кұлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында iрi кәсіпорындар түгелдей дерлiк қирап бүлiндi, iстен шыкты. Қазақстан халық шаруашылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады. Өнеркәсіп халык қажеттерін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен, шикізат пен отын жетiспедi. Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты экономикалық бiрнеше меншік түрі: париархалдық, үсақ тауарлық, капиталистік жекеменшік, мемлекеттік-капиталистік орын алады. Бiрақ олардын экономикадағы көлемi әртүрлi еді. Қазақстан экономикасында социалистік үлестiн меншік салмағы тiптi төмендедi. Қазақ ауылында капитализмге дейінгі қатынастар таза түрінде болған жок. Олар капиталистік қатынастармен тоғысып немесе үштасып жатты. Қазақстан халкынын құрылымынын елдегi орталык аудандарынан айтарламашылығы болды. Мұнда ұлттық буржуазиянын тап ретінде калыптасу процесі аяқталмаған едi. Жетi жылға созылған соғыста (бірінші дүниежүзілік және азамат соғысы) жүздеген мың адам қырылды. Кейбiр уездерде аштык басталды. Кеңес елінің басқа да аудандары сиякты Казакстанда да азык-түлiк салғырты жүргізілді. Ол бойынша шаруалардын күн корiсiнен артылган азык-түлік әскер мен өндіріс орындарындагы жұмысшыларды асырау үшін ешбір етеусіз алынды. Бұл жағдай шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсiресе, ауқатты шаруалар қатты наразы болды. Өйткені олардан азык-түлік неғұрлым көп және кайырымсыз қатал әдістермен жиналды. Мұнын өзi Костанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде шаруалардың Кеңес өкiметiне карсы шығуына әкелді. 2. Tayap - ақша қатынастары қызметінің ұлгғаюы. Нарыктық қатынастарды босатудын аса маңызды тұсы сауда еркіндігіне жол беру болды. Алайда мемлекет алғашкыда идеологиялык сарынмен айбарыс саласына өз бақылауын орнатуға тырысты. Ол бірнеше ай бойы қала мен ауыл арасында жергілікті тауар айырбасын уйымдастыруға әрекет жасады. Сөйтіп айырбас операцияларының арасындагы делдалдык кызметті Кеңес үкіметінің басшылыгы, бакылауымен және тiкелей тапсырмасымен жумыс істеген кооперация аткарды. Мемлекет арнаулы декретпен (1921 жылғы 7 сауiр) оган «азык-түлік» органдарынын фабрика-зауыт және коленер касіпшiлiгi буйымдарын дайындау мен ауыл шаруашылық өнімдеріне салаларындагы міндетті тапсырмаларын орындауды» жуктедi. «барлык азық-түлік өнімдерін мемлекет дайындаган жане национализацияланган фабрикалар мен зауыттардан алынган сонымен қатар шет елден әкелінген көпшiлiк колды тауарларды болу тек солар аркылы жүзеге асырылды. Декретте «РКФСР-дiн барлык азаматтары тұтыну когамына бірігедi», ал «әрбір азамат тұтыну когамы пунктерiнiн бiрiне жазылады» деп атап корсетілді.
Сөз жоқ бұған тауар айналым корынын жеткiлiксiздiгi және жұтандығы, болу желілерінің дамымағаны, ауыл шаруашылығында астыктын аз шыгу мен күйзеліс әсер етті. Дегенмен, ең басты себеп мемлекеттік тауар жекеше сауда саттыкпен кай жагынан болса да бәсекеге түсе алмауы еді. 1921 жылдын күзінде Ленин амалсыз, «тауар айналымынан ештене шыкпады, жекеше нарык бiзден мыкты болып шыкты жане айшалымының орнына бiз карапайым сатып алу-сату, сауда-саттыкка гана кол жеткіздік» деп мойындады. Кооперацияға суйену де өзін-өзі ақтамады. Осы кезден бастап онын кызмет аясы тарыла тустi. Ал КСРО ОАК-і мен ХКК-нiн желтоксандагы (1923) азаматтардың бірыңғай тутыну когамына мiндеттi жазылуының күшін жойган, оган кiру мен одан шыгу тек халыктын өз еркiнде екендігін жариялаган декретінен кейін, ол «халыкты жаппай қамтыған» және рөлін токтатты. 1925 жылдын сонында бөлу мен айырбас саласында кооперациялау «еуропалык» тұрғындардын 20%-ын (сол жылдардагы есептерде жазылгандай) және казак шаруашылықтарының 8,6%-ын ғана қамтыды. Ocы кезге дейiн-ақ кооперация, мемлекеттік сектор сиякты, жекеше сауда-саттыкпен тен бәсекелік күреске түсуге кабiлетсiздiгiн (әр түрлі мемлекеттiк дотациялар, несие және тауармен қамтамасыз ету женiлдiктер, тауар босату багасын томендетуге мүмкіндігі болатура жане түптеп келгенде идеологиялык колдау да солардын жагында болганмен) корсеттi. Қалалардын тауар откізу желiлерi кұрылымында онын улес салмагы барлыгы 3-ак пайызды құрады, ал бұл кезде жеке секторда ол 95,3 га жетті (мемлеккеттік саудада - 1,6%). Республиканын ауылдары мен кыстактарында тиісінше12,9 және 85.1%.-ды (мемлекеттік саудада 2,0%) құрады Сауда айналымына келетін болсак, ол калалық жеке меншік иелері есебінен 84,7 -ды, кооператорлар есебiнен - 14,0 %-ды (мемлекеттік саудада - 1,3%) құрады. Ауылдар мен кыстактарда (кооперациядагы баганын томендiгi есебінен) екі сегменттін де үлесі бірдей дерлік болды: жеке меншікте - 50,5 ал кооперативтік саудада - 49,5.63 Демек, экономикалык логикадан тыс әрекет ету талпынысы тауар-ақша қатынастарына сүйенбей, оны айналып ету сәтсіз аяқталды. Тап сол кезде, большевиктер мұны калады ма, жок па, коғам тауар-ақша катынастарынын ақиқаттығын сезiне келе. Т - А - Т формуласы бойынша кен аукымда және сеніммен өмiр сүре бастады. Оның қызметiн жеке меншік-капиталистік (мемлекет меншiгiнде жок шағын және ұсак касіпорындар, сауда саттық, iрi шаруа қожалықтары және т.б ) мемлекеттік – капиталистік (және тұлгаларға жалға немесе концессияга берілген өнеркәсіп орындары) және ұсактауарлы нарыққа жұмыс істейтін шаруа-шылыiстар) құрылыстар табиғи түрде және бiрден игерiп әкетті. Бүкіл өнеркәсіп инфрақұрылымдарын шексіз мемлекеттік бақылау мен баскаруга алып, барлык жерде оны кормен (шикізатпен, отынмен, жабдыктармен, азык-түлiкпен және т.б.) камтамасыз ету тапшылығына душар еткен, сөйтiп банкротка ушыраган, мүндай жағдайда жоспарлы шаруашылык жургізу және аз болсын, көп болсын ұтымды сала аралык өзара байланыс орнатудын мүмкiн еместігін мойындаган мемлекет ендi бiртiндеп ескi өнеркәсіптік саясаттан бастарта бастады. Ол өзнiн баскаруына тек жекелеген салаларды және барынша iрi касiпорындарды гана калдырды. Олардын кейбiреуi жагдай жаксарганга дейiн калдырылды, ал баска халық шаруашылыгы жоспарына сайкес, жалпы мемлекетік органдар аркылы материалдык, азық-түліктік және акша ресуртарымен камтамасыз етілгендері ғана өңдіріске қосылды. 3. Азык-түлік диктатурасын жою. Шаруа өнімдерін алып кою принципі түбірімен озгерді: ол салык катынастары формасында алынды. 1921 жылгы наурызда БОЛК «Азық-түлік және шикiзат салгыртын пакты салыкпен ауыстыру туралы» декрет кабылдады. Жалакы берiлген 1921/22 жылдары ауыл шаруашылыгындагы киын жагдайга байланысты Қазақстанда азык-тулiк салыгы аз қолданылды. Батыс Қазакстан губернияларында астыкты түтыну тапшылығы 17,4 млн пут болды (мұнда егістің 50% -дан 80.-ға дейінi күйіп кетті). Қыстан кейiнгi ауыр жұттын нәтижесінде 1921 - 1992 жылы мал саны 80.-ға азайды. Орал жане Бөкей губернияларынын кейбiр уездерiнде малдың енiмi 100 пайызга жетті. Жутка байланысты Орал, Орынбор, Актобе, Бекей, сондай Костанай (Костанай уезін коспаганда) губерниялары БОАК-тiн декретімен (1921 жылғы 18 тамыздағы) еллін ашыккан аудандары катарына жаткылды жане салыктан босатылды. Сондай-ак кошпелi жане жартылай көшпелі мал өсіретін салықтан босатылды (ҚАКСР ОАК Төралқасының 1921жылгы каулысы). Алайда зардап шеккен губерниялардың кейбір жерлерінде астыктын канагаттанарлықтай шыкканын ескере отырып, губаткомдар ондай жерлерге iшкi губерниялык салык енгiздi, ол азық-түлік принципі бойынша және ен төменгi салык межесі бойынша алынды. Одан түскен түсiмдер тек губерния ішілік мұқтаждарга гана және бірінші кезекте тукым корын жасауга пайдалануы тиіс болды. Аз салыгы науқаны толык куйiнде тек Семей жане Акмола Губернияларында жүргізілді. Бiрiншiсiнен салык алымдары бойынша 3 млн пүт астық еншдері, 17 путка жуықтай, 587 мын пүт шөп, 46,3 мың млн жумыртка және т.б. алынды Акмола губерниясынан жиналатын салыктын тек 50%-ы - 2 млн пұт астык тапсырылды Республика бойынша салык барлыгы 55%-ға орындалды. Keлeci 1922/23 жылдары бұрынғы натуралды салықтардың барлык түрi бiрынғай салыкпен ауыстырылды. Салыктын молшері жан басына шаққанда колемінде және астык шыгымдылығына қарай койылды, оған косымша тагы бiр түрi - шаруашылыктын iрi кара малмен камтамасыз етілуі қосылды. Салык салынатын салага жартылай көшпелі және көшпелі шаруашылықтар енгізілді. Мұнда салық «ет бірлігімен есептелді - салык әр ірі кара басына салынатын болды, оған белгіленген эквивалент бойынша жұмыс көлігіне арналған iрi кара жане ұсақ тұяқ теңестірілді. 4. Казақстанның онтүстігіндегі жер-су реформасы және онын нәтижесі. 1861 жылгы реформалан бастап империялык Ресей заңнамасынын жер пайдалану және жер иелену маселелер сайланбалы земствонын құзыретіне калдырганы, олар бул маселенi сол жерлерде калыптаскан, шаруалардың меншiкке катысты өзіндік нормаларына дастурлерi мен түсініктеріне сәйкес қарасты екені белгілі. Дегенмен, жер кукыгы саласында бірынғай заңнаманың жоктыгына карамастан, жер катынастары империянын бүкіл аумагында таңғаларлық бірынғайлығымен (егіншілікті аймактарда) ерекшеленді. Кеңестер жер катынастарын кодификациялады (бір жүйеге бағындырды) «Жер енбегін пайдаланудың негiзгi заны» әзiрленiп, кабылданды, ол кейiн елеулі түзетусіз 1922 жылғы 1 желтоксанда колданыска берiлген Жер кодексіне енгiзiлдi. Осы кезден бастап көп жагдайда жердiн шаруаның тұрмыс тiршiлiгiмен байланысты барлык маселелерi кукыктық жағынан мемлекеттiк идеологиялык кұндылықтарына сайкес регламенттелді. Жер кодексi елдiн жер корын мемлекет меншігіне алудын бұлжымас принципін растады. революция жерге, жер қойнауына, су мен орманға жеке меншiктi жойып, «жұмысшы-шаруа мемлекетінің меншігі» деп жариялаганын айкын еске салды. Eңбек жер пайдалану құқығынын бірден-бір көзi деп танылды. Шаруа қауымы шаруашылык ынгайымен кәдеге жаратуды, ягни жердi технологиялык жагынан игерудi (өңдеудi) жүзеге асырып отырғанша тиісті телім оның тұрақты және үздіксіз пайдалануына берілді. 20-шы жылдардын басындагы жер реформаларының еркеше маңызды рөлі болды. Мұнын өзi жер мәселесіндегі патша өкiметiнiң отаршылдық саясатынын зардаптарын жою бағытында iске асырылган шаралар еді. Патша өкметі алған жерлер қазақ еңбекшiлерiне қайтарылып берілді. 1921 жылы ақпан айында жер-су реформасы аудандар Түркiстаннын көптеген аудандарында онын iшiнде Алматы, Қапал, Шымкент. Әулиеата уездерінде жүргізілді. Ауылда әлеуметтік өзгерістер мен жер реформаларын жүзеге асыру үшін бұқаралық ұйым Қосшы одактары құрылды. Оның жартысы кедейлердің таптык сана-сезімін арттыру, олардың мүдделерін қорғау және Кеңес өкіметіне көмектесу сиякты максаттарды іске асыруды көздеді. Одактарды құруда және онын практиклық қызметінде, сондай-ак Оңтүстікте жер-су реформаларын жүргізуде Ж.Берібаев, О. Жандосов, А. Розыбакиев, т. б. когам кайраткерлер қызмет аткарды. 1921 жылгы наурызда Жетісуда 17 мыннан астам мүшесi бар Қосшы одагынын ұясы жумыс iстедi. Заңнама жерді жалдауга жалға рұқсат етті. Ауылдардагы накты әлеуметтік қатынастардын акикаттыгын сактай тура, жасырын формада болса да жумыс істегенмен бүтін дейін мұндай институтка тыйым салынган едi. Жаратылысынан шаруашылық жүргізуші субьектiлердiн негiзгi бөлiгiн – енеркәсіптік өңдіріс құралдарымен, ең алдымен оны өңдіретін ауыл шаруашылығы құралдарымен қамтамасыз етуге қабілетсіз болғандықтан, сондай-ак фабрика-зауыт тауарлары мен ауыл шаруашылығы өңімдерінің арасындагы «бага сайкессiздiгiнен» идеологияландырудын шектен тыс мемлекет формаларынан бас тартуға мәжбүр болды. ЖЭС принциптерi колдануды міндеттеген жалдау нысанын жариялау осынын корінісі болып табылады Статистикалық деректерде корінгендей. Қазақстанда жердi жалға беру катынастары деревнялар мен отырыкшы ауылдардын шамамен торттен бiр бөлігін камтыды. Шамамен экономикалык жагынан барынша куатты шаруашылықтар жалга алушылардын негізгі болігін, ал озіне-өзі сенімді еместер тобы жалга берушiлердi калыптастырады деп болжауга болар едi. Шынында да солай болып шыкты. Ауыл шаруашылыгы мүліктерін жалға беруге келетін болсак, мұнда iрi жане куатты шаруашылыктар ғана мүліктерін жалға берді. Аз, жеткiлiксiз камтылған шаруа кауымдары мыкты шаруашылыктын күш-келiк малдарын жалга алды. Басты шаруашылык кешендері: егiншiлер мен мал өсірушілер арасында да жалгерлік тәжірибесі колданылды. Қазақтын көшпелі бақташылық қауымдары жерін жекелеген егін салушы шаруашылықтарға тұтастай деревняларға немесе станицаларга жалға берді. Жер заннамасы, сондай-ак енбектi коргау мен нормалау туралы кұкыктык актіні мүлтіксіз қолданған жағдайда, жүмыс күшін жалдауга - жалға беруге руксат етті. Еңбек қатынастарының құқықтық регламенттелуiн бакылау міндеті Кенестерге ЖОҚО (жер мен орман кызметкерлерi одагына) мен шаруа уйымдар косшы және ШӨК және баска одактарга) жуктелді. Қорытынды Жаңа экономикалық саясат аз уақыт әрекет етіп, барлық саланы біртұтас қамтыған жүйе болып қалыптасып үлгермеді. Ол ауыл шаруашылығының соғыс пен революциядан кейінгі әлсіреуі мен үкіметтің НЭП жылдарындағы ішкі саясатта жіберген елеулі қателіктеріне байланысты толық жүзеге аспады. Алайда осы кездің өзінде үкіметтін нарықтық қатынастарды кең қолдану арқылы елдің барлық өндіргіш күштерін жаңдандырып, жалпы шаруашылыктын өркендеуін қамтамасыз ете алатын қабілеті айқын екені көрінді. Жаңа экономикалық саясат тарихқа Кеңес өкіметінің орнауы мен Азамат соғысынан кейінгі мәдени, идеологиялық, әлеуметтік және экономикалық жандану кезеңі ретінде енді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Қазақстан тарихының көне заманнан бүгінге дейін. «Очрек». Алматы «Дәуір». 1994. Қазақ оқу құралдары Алматы 1994 Қызыл қырғын. 37-де опат болғандар. Қазақ энциклопедиясы 2 – томы Алматы «Атамұра» 2002 Қазақстан тарихы 1-2 томдар, Алматы, 1997-2011 жүктеу/скачать 61,28 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|