Көсемәлі СӘттібай¥лы шарбақтының жалғызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- СОҢҒЫ ХАБАР ӘУМЕСТЕР АҚПАРАҚ
| ҮШІНШІ БӨЛІМ
Ертегілер .
Ертегі – хикаят БІРІНШІ ТАРЛУ Көкжасыл көркем өлкедегі қуаныш. Күн Ана! Қызыл шатырлы үй. Әлімбек атасы күшігінің атын неге Ақпарақ қойды екен? Қарақтарым! Біз баян еткелі отырған бұл көкжасыл көркем өлкеде мейірімді Күн-Ана ұйқысынан оянып, сонау көз ұшындағы Аждаһа жыланша жон арқасын күжірейтіп, қарауытып жатқан биік қырқадан алтын орамалын жарқ еткізіп бой түзгенше күллі Жер беті алма ағаштың гүліндей аппақ нұрға малынып тұрып алады. Осы бір елес сынды буалдыр ақ нұрдың ішіндегі қызыл шатырлы еңселі үй мен калың талдарақтар: қара тал, сәмбі тал, қайың, қарағай, шырша бәрі- бәрі таңғы уыз тіршілікке елтіп, осылайша ұзақ-ұзақ мүлгігт тұра берер ме еді, әлде қайтер еді... Бірақ, тәкаппар Түн сұлу шымқай қара түсті сылаңнан тіккізіп киген көйлегінің. етегін шұбатып, сонау батыстағы қырдың арғы беткейіне барып көзден ғайып болған сәттен бастап, әлгі қызыл шатырлы еңселі үйдің ауласындағы жүні парақтай аппақ, тұмсығы мен көзі ғана мойылдай қап-қара күшік шәу-шәу үріп, Қызыл Айдарлы Кербез Әтеш өңешін жырта қиқуға. басып, бәрекелді, жасыл жапырақтан мақпал шәлі жамылған талдардың бұтақтарына қонақтаған шымшықтар бір-біріне жамырай жар сала шырылдап, айналаны қызықты думанға толтырды. Бұл, әлбетте, олардын мынау тып-тыныш таң әлетіндегі сәби кейіпті бейкүнә әлемге тағы бір жып-жылы шуаққа толы жарық сәулені аман-есен жеткізген Күн-Анаға деген қошуақ көңілдері болатын. Таңғы тылсым тыныштықта қоңыраудай сыңғырлап, ауыл үстінен аса, түу-түу алысқа естіліп жатқан осынау ерекше қуанышқа мелдектеғен шат-шадымен үндер көнілің қытықтап, қарадай елітіп кете ме, кім білсін, келесі сәтте Күн-Ана: «Менің кішкентай ғана балапандарым-ау, бір түн көрмегенге бола сонша сағынып калдыңдар ма?!» деп, емірене тіл катып, бал-бұл жайнаған сұлу жүзін балаларынан жасыра берудің енді асылық екенін ұққандай әлгі Аждаһаға ұксас сұсты қырқадан жарқ етіп толық бой көрсететін. (Қарақтарым, егер сөзіме мұқият құлақ койып отырсыңдар, онда мына ертегішінің өзі қайта-қайта «көркем» деп, «көкпеңбек» деп, тамсанып отырған осынау шынында да ғажайып өлкедегі күншығысты көл-беп, төңкерілген астаудай тып-тыныш жатқан қырды қайдағы бір азуы алты күлаш Аждаһаға теңеп, неменеге үрейімізді ұшыра береді деп ойланып қалатындарың кәдік. Мен де оны бекерден-бекерге еске алып отырған жоқпын, бұл бір ұзақ әңгіме. Сәтті уақыты соққан кезде ол туралы әлі егжей-тегжейлі баяндап беремін). Сол сол-ақ, жарқ еткен көз қарық-тырар өткір сәуле көзді ашып-жұмғанша жалпақ жаһанды көктей өтіп, көлденең кездескен көлеңке- кедергілерден аттап, тәкаппар Түн-бикештің жаңа ғана шашылған көмірдей қап-қап қара болып сайрап жатқан ізін сүттей әппақ сәулесімен шомылдыра жуып-шайып, тәкәппар тау сілемдерінен де ары асып, төрткүл дүниені кезіп кете баратын.... Ә-ә, айтқандай, біз баян еткелі отырған бұл көкжасыл көркем өлкеде Күн-Ана осылай бой көрсетті дегенше бітті, сен кірпік қағып үлгергеніңше оның зымыран құстың жылдамдығындай үшқырлықнен сонау зеңгір көкке барып қалай тез конақтай қалғанын аңғармай да қаласың. Қожайындары Әлім-бек карияның шығыс көкжиекке мезгіл- мезгіл қолын күн сала қараған сайын, өзіне-өзі «Жарақтық Күн Ием ұясынан арқан бойы көтеріліп қалыпты ғой» деп, шүкіршілік ететін өзіне ғана тән «ұзындық өлшемінің» бойымен бір пәсте зыр ете түсер еді... Қош, сөйтіп Күн-Ана көкке түгел иелік қып, бүкіл әлемге шекесінен қараған кезде бойына сенген көп қабатты үйлер мен аспанмен таласқан тәкаппар теректердің мен-менсіген көлеңкелерінің құтты қашып, қайда тығыларға білмей сасады әуелі. Көлеңкелердің өзі бүйтіп пұшайымен халге тап болып жатқан кезде, әлбетте, жан-жануарлар да баспана іздеуге кірісетіні хақ қой, Солардың бірі — Ақпарақ. Ақылдылығымен һәм айналасындағы басқа тіршілік иелеріне деген артық-ауыс жамандығы жоқ момындығымен сүйкімді көрінетін күшік - Ақпарақтың мекен-жайы қызыл шатырлы еңселі үйдің ауласының қақ төрінде. Ақпарақ осы мекен-жайының есігінен басын шығарып, жерге жабысқан бәкене табалдырығына иегін сүйеп мызғығанды ұнатады. Бірақ, көзі жұмулы болғанымен, көңілі ояу. Құлағы-тыныс тіршілік-те! Әлдеқайдан біреу сырт еткізіп сіріңке тұтата қалса да қос құлағы едірейіп, орнынан ұшып түрегеледі. Ересектердің көбі-некей өз іс-әрекеттеріне есеп бермейтіндегі бар ғой. Атын о баста неғып Саққұлак деп қоймаған десеңші! Бірақ, қожайыны ғой Ақпарақ деп еркелетіп жүрген. Сірә, күздігүні жусанның басына түйдектеліп жабысып тұратын, болмаса көш-құлаш болып шұбатыла қалқып жүретін мизам сықылды мақтадай ақ ұлпа түсіне бола атын Ақпарақ қойған болар.... Бәрекелді, сонымен Күн-Анамыз шашақтары алтыннан өрілген сап-сары жібек орамалын жарқ еткізіп көк зеңгіріне барып аялдағнда ақылы асқан Ақпарағымыз өзінің бағзы машығына басып үйшігінің есігінен алдыңғы екі аяғын сыртқа көсіп жіберіп, иегін тізесінің үстіне төсеп, мау-жы- ра-а-ап жатыр еді. Ол осы маужырап, мүлгіген қалпында- ақ үйшігінің үстінен көлеңкенің асығыс аунап түсіп, тал- дарақтардың қалың жапырағының астына қашып барып тығылғанын сезді. Енді Ақпараққа да тез түрегеліп, үйшігінің түкпіріндегі салқын сызға бауырын төсеп, тәтті ұйқысын одан әрі жалғастыра беруіне болғандай еді. Бірақ, ол жарқ ете түскен өткір сәуледен жасқанып кірпігін жүма түсудің орнына, ұшып түрегеледі, әлгі үйшігінің түкгііріндегі салқын сызға бауырын төсеп рахаттанудың орнына, қос құлағы едірейіп сыртқа шығады... Міне, Күн-Ана көкжасыл көркем өлке иелеріне осылай армысыңын жолдап, ал Ақпарақ үйшігінен керіле бауыр жазып, тысқа иыққан сәттен бастап кым-қуыт тіршілік те жанданып жүре беретін. Ал іліктін басы, әлбетте, Қараладан пығады... ЕКІНШІ ТАРАУ Тәкаппар Шәргез Қараланың қылығын-ай. Көкжасыл көркем өлке не деген ғажап еді. Қарлығаштарға не керек? Ақпарақ ауланың қак төріндегі үйшігінің алдында, өзі- мен өзі ертеңгілік дене шынықтырумен әуреленіп жатқан. Бір, екі, үш... бір, екі, үш... Бәрінен де құлақтары селтендеп ауланың ішін айнала шапқылап алғаны қызық. Осы кезде әлдене жұмсақ пырылдап мұның үйшігіне сүйкеніп өте берген. Өзінен-өзі танаурап, аулапы айналып шапқылаймын деп таңғы астарын алдарына алып, қуаныштан қыт-қыттап жүрген мекиендері мен сирақтары сыйдиған шөжелерінің тәбетін бұзғаны үшін кербез әтеш - Қызыл Айдардан ескерту алып қалған Ақпарақ ентігін әзер басып, дыбыс шыққан жаққа жалт қарады. Біреуге тиісіп, сүйкенбесе жүре алмайтын Шәргез Қарала екен. Осы ауланың қожайынымен бірге ас ішетін жалғыз өзі болғанын бұлдай ма, жалғанның тәкаппары өзі. Қашан көрсең де көзін сығырайтып, біресе терезенің алдында, енді біресе күншуақтағы емен орындықтың үстінде бүк түсіп, мүлгіп отырғаны. Аяқтарын олай бір көтеріп, бұлай бір көтеріп, асқан кірпияздықпен бауыр жүнін сылап-сипалап, ертеден кара кешке дейін кайта-қайта жуына беретінің қайтерсің тағы!... Ақпарақ ауланың ортасымен өзінен басқа мұқым дүниеге менсінбей, керенау көз тастап, көлбей өтіп бара жаткан Шәргез Қаралаға құлақтары селиіп қарады да қалды. Қараланың боса да мұнда шаруасы жоқ Аяқтарын еппен көтеріп құрғақ жерді, жаңа ғана жаңбыр жауып өткен, қағуылдап қана басады. Табанына ілкіде бір жабыса қалған лай болса жақтырмай, аулақтата сілкіп тастайды. Мұндай кірпияз болар ма? Ақпарақ жымың ете қалды. Есіне, өткенде Қараланың осы маңғаздығының салдарынан Қарлағаштарға таланып қалғаны оралған. Ой-хой, дүниеай, десеңші! Өзі көкжасыл көкркем өлке болса, оған көктемнің келуі мүлде ғажайып қой. Ертегіші оны майын тамызып баяндап, ақындар оның бар бояуын жоғалтпай мөлдірете жырлап бере алар ма екен, сірә?!.. Ақпарақтың білетіні: қожайынының қызыл шатырлы үйінің ауласына бір жаңа леп, жаңа тыныс келгенін сезгендей болған. Жер-Ананың тәні бусана жіпсіп, таңертең тұрып қарасаң көкмайса шалғынның сабақтарына шық тамшылары мөлт-мөлт етіп тұнып тұратын. Құрт-құмырсқалары да жан-жағына баспалай қарап, індерінен шығады. Таңғы ауаның кәусар лебіне мас болып, бақтың көз көрмес бір бұрышына қонақтап алып, әуезі үнін қызыға қайталап, тамсанып отыратын құмыр көмейлі Көкектің сазын айтсаңшы, шіркін!... Міне, тап осы кезде бұл өлкеге жұбымен жарасқан Қарлығаштар да келіп жеткен. Қарлығаштар келген бетте үйдің боғатындағы былтырғы ұяларын қайта жөндеп, болашақ тұрмыстарына қам-қаракет жасай бастады. Олардың тыныс-тіршіліктерінен Ақпарақ та көз алмай, бейкүнә, момын көршілеріне іштей тілектес болып жүретін. Бірде, ымырт жабыла екі мұңлықтың өзара: «Жұмыртқаларымыз жарылып қалмас үшін мамықты қайдан табамыз?» деп кеңесіп отырғанын құлағы шалып қалды да, шапқылап отырып Қаралыға келді. - Қарала, сөзіме құлақ сал, - деді Ақпарақ танаурап. Ақпарақтың басқаларға ұқсамайтын бір мінезі, ақкөңіл батырлар сияқты аңғал еді. Аңғалдығы сонша, өзі ойлаған қандай бір игі іс болмасын жұрттың бәрі қуана құптап, келісе кетеді деп сенетін. - Иә, ол неғылған мәселе таң атпай тыныиыңды алып, тағатыңды тауысып бара жатқан, - деді Қарала пыр-пыр етіп. Демек, жақтырмағаны. - Естіген жоқсың ба?... Қарлығаштар келді ғой! - Келсе қайтейін. Екеумізді сағынып, емешегі езіліп отыр ғой дейсің бе? Ақпарақтың аптыққан көңілін Шәргез Қараланың маңызсыған осы сөзі-ақ су сепкендей басып тастаған. «Айтсам ба екен, айтпасам ба екен?» - І-і-ім, білесің бе, Қарала, жақында олар ұя баспақшы. Соған... - Немене соған? Жұмыртқаларын басып бер деп отырсың ба маған? - Қарала, мен саған өйт деп тұрған жоқпын ғой. Сен қазір түлеп жүр емессің бе? Әр жерге жабысып қап жүрген сол мамығыңнан Қарлығаштарға... біраз қарассаң демек ем. - Мияу! — Қарала баж ете қалған. - Жомарт болсаң өз жүніңді жұлып бер! Ал менің тастайтын мамығым жоқ! Өзің білесің қожайынның үйі болса да суық. - Қап, енді қайттім! Сені бір шөкім мамыққа бола сарандық жасай қоймас деп ойлап едім. Ал мен түлегенше қай заман... - Жә, жә, бос сөзбен басымды қатырма! Мейірімді екенсің өзіңнің құйрық жүніңді жұлып бер! Ақпарақ намыстанып қалды. Өйткені, оның құйрығы шолақ болатын. Қарала қу соны меңзеп, мазақ қып тұр. - Жарайды. Ақылың кірген күні осы қылығың үшін әлі- ақ бармағыңды тістейтін боласың! - Пішту, маған ақыл үйрететін кісінің түрін қара! Ақпарақ сөз таластыра бергенді бойына лайық көрмей, тілі удай Қаралаға тай берген. Ол да Ақиарақтың әр қимылын аңдып, сақ түр екен сол заматта-ақ биік теректің басына өрмелеп шығып кетті. - Абай бол, ендеше, Қарала! Берсең-қолыңан, бермесең -жолыңан апамыз мамығыңды! Қарала жауап орнына «мияу» деп, түмсығын тыржита айбат шекті де, әп-сәтте зау теректің бүтақтары арқылы шатырдың үстіне пығып, зым-зиы жоқ болып кетті. ҮШІНШІ ТАРАУ Қызыл Айдар да шікірейе қалыпты. Қарлығаштар Шәргез Қаралаға неге шүйлікті? Сол жерде Қаралаға әбден ыза болып, ренжіп кеткенімен былай шыға бере Ақпарақтың алды дауыл, арты шуақ откінші жауындай ашуы тарқады да кетті. «Енді не істеу керек? Кімге барып ақылдасқаны жөн?» Ал Қарлығаштарға мамық ауадай қажет. Өйткені, олардың жұмыртқа басатын мезгілі әне-міне дегенше жақындап қалатын түрі бар. Ау, айтпақшы, Қызыл Айдарға барып жағдайды айтып, түсіндіріп көрсе қайтеді? Мекиендерінің бір-бір ұлпасын сыйламас деймісің! Ең бастысы бұл мамықты өзінің қарақан басының қамы үшін сұрап жүрген жоқ қой. Ақпарақ ауланың бір бұрышын жайлап жатқан Қызыл Айдардың патшалығына қарай аяқ басқан. Көкейінде «Патша-сынып паңданар болса да Қызыл Айдардың алдынан өтіп көрейін. Ошарлы жанның бас иесі ғой, түсінер» деген ой, ниет баяғы. - Ассалаумағалейқүм, ақылы айбатына сай, аса көрікті алдиярымыз Қызыл Айдар хан! Күн сәулетті патшалығыңыз һәм сүлу бибілеріңіз бен шөжелеріңіз сау- сәләматта болсын! Бір аяғын бауырына тығып, кірпіктсрін ашып-жұмып, әскер басыдай оқшау биікте серт түрған Қызыл Айдар Ақ- параққа: «тағы да тынышымды алуға келдің бе?» дегендей, қабағынан қар жауып, шүйліге карады. Бірақ, Қарлығаштардың шарасыз халін ойлаған Ақпарақ Қызыл айдардың қаһарынан қорыққан жоқ. Өзінің салтанатты мақамын жалғастыра берді. Қызыл Айдардай кекірейген, кербез патшаны бір жеңсе, оны қызылды-жасылды бояуға малынған қанатындай сұлу сөзбен ғана жеңетіні хақ. - Датым бар, тақсыр! Егер, мейіріміңіз құлап, «дат» десеңіз, баян етейін. - Айт, датыңды! Бірақ, қысқа сөйле! Қызыл Айдар бауырына тығып тұрган сирағын баппен жерге тіреп, қызыл- ала қанаттарын сатыр-сұтыр еткізіп қағып-кағып жіберді. - Сөйлесем, сонау алыс қиырлардан өлкемізге бейкүнә Қарлығаштар пана іздеп, ұшып келіп жатыр. Солардың бір жұбы жылдағы әдетінше біздің қожайынның босағасына келіп қонақтады. Жайқында ұя баспақшы. Соған ұябасар Қарлығаштың бауырына жұмсақ, жылы болсын деп... - Сөйлей бер... - Соған... Қаралаға барып, ақыры түлеп жүрсің ғой. Қарлығаштарға мамығыңан қарас деп едім, көнбеді. Қайта өзімді мазақ қылып, қашып кетті. Енді Сіздің патшалықтан бір шөкім мамық табылар ма екен деп келіп тұрмын. - Хоқ, хоқ, хоқ... Мамық Қаралаға керек болғанда, маған адыра деп көкіп жүрген кім саған!? Жоқ, бере алмаймын, мамық менің шөжелеріме де керек! Қысқа біз де қам жасағалы жатырмыз... Қызыл Айдардың мақамынан оның бұдан арыға соз шығындағысы да келмей тұрғанын түсінген Ақпарақтың салы суға кетті. Үйшігіне келіп бүк түсіп, жатып қалды. «Апырай, бұлардың бәріне не болған? Қарлығаштардың да қас қылғандай мұның түлейтін кезіне тап келмегенін көрдің бе?» Қамығып жатып көзі ілініп кеткен екен, Қараланың баж ете түскен ащы даусынан шошып оянып, орнынан атып түрегелді. Оған деген бағанағы ашу-ызасын ұмытып кеткен. Оны айтасың мешкей мысық мекиендердің дәмі тіл үйіретін жұмыртқаларынан дәметіп, қаһары қатты қанатты патшаның кәріне ұшырап қалса, көмектеспек те ойы бартұғын. Сөйтсе, мына қызықты қараңыз! Басқа жер жетпегендей кең ауланың қақ ортасында «мені көрдіңдер ме» дегендей көсіліп жататын Қарала от басқандай орнынан ұшып тұрып, баж-баж етеді. Сол кезде барып байқады: Қаралаға шүйлігіп жүрген Қарлығаштар екен! Екеуі екі жақтан жебедей зуылдап келген бойы көз ілеспес шапшаңдықпен Қараланың арқасындағы қобырап түсіп жүрген жүнін іліп алады да, аппақ, омырауын жарқ еткізіп көкке қайта самғайды. Ондайда бопыраған түге-түге жүнді іліп әкетпекке әрекеттенген Қарлығаштардың өткір тұмсығы Қараланың денесіне қаттырақ батып кете ме, мы-секеңнің әшейінде күжірейіп жүретін жон арқасы кайқаң ете қалады. Мұртын тікірейтіп, айбат шегіп, азу тісін Қарлығаштарға білеп-білеп қояды. Бірақ оған үрке қоятын Қарлығаштар қайда, шықылықтап Қараланың төбесінде ойнақ салып жүр. Ақпарақ аң-таң Мына тосын оқиғаға сенерін де, сен- бесін де білмейді. Ақыры Қарлығаштардың батырлықтары балалардың ерке қылықтарын есіне салған да, сақылдап тұрып күліп жіберген. Ақпарақтық көңілді күлкісін құлағы шалып қалған Шәргез Қарала Қарлығаштарды тастай бере бұған қарай шапшысын. Ызадан екі көзі шоқтай жайнайды. - Әп, бәлем, сен екенсің ғой шағыстырып жүрген! Ақпарақ та шалт қимылдың иесі еді. Әбжіл өрекетке икөшіп, қорғанып үлгермегенде тап сол жерде беті Қараланың нысанасына айналып, қан жоса болары хақ тұғын. Әйтсе де Ақпарақ әп-сәтте болып өткен оқиғадан ес жиып: - Әй, Қарала, бері кел! Менің бұл оқиғаға қатысым жоқ, - деп айғайлағанша ол қалың жоңыршқаның арасына зып берген. Әшейінде бойындағы бар маңызы сонда тұрғандай желпуішше бұлғап-бұлғап қойып жүретін ұзын кұйрығын бұ жолы аспанға тік шаншып алыпты. ТӨРТІНШІ ТАРАУ Тынымсыз-Тышқан Қызыл Айдардың патшалығынан не көрді? Қарлығаштар қандай аяулы қүстар! Ақпарақ та тым ақкөңіл-ау... Қызыл шатырлы еңселі үйдің бұрышына жапсарластыра соққан сенектің іші әсет-шілденің өзінде денеңді тітіркендіргендей салқын. Қабырғасы қызыл кірпіштен еріліп, күннің көзі түспейтін көлеңке тұсынан терезе орнына кішкене ғана саңылау шығарса, оның үстіне отқа жаға-жаға еден ағашы ада болса, салқын болмағанда қайтсін енді. Әдетте, мұндай сенектердің ішіне ескі-құсқы заттар тән. Сондықтан олардың бәрін жіпке тізіп, санап жатпаймыз. Тынымсыз Тышқан бүгін осы сенектің ішінен тамағына талғажау қыларлық ештеңе таба алмаған соң есіктің табалдырықпен қиюластан жеріндегі тесіктен баспалап далаға шықты да, Қызыл Айдардың патшалығына қарай жорытты. «Жүргенге жөргем ілінеді» дегендей, ылғи аста-тек болып жататын Қызыл Айдардың патшалығының маңайынан бір-екі түйір дән табылып қала ма деген үміт те баяғы. Бірақ Қызыл Айдардың патшалығына тұмсық тірей бергені сол еді, Қызыл Айдар кеудесін керіп, өткір тырнақтарын шеңгелдеп дәл желке тұсынан төніп келді де: «Хок, хоқ, хо-оқ!...» деп бар даусымен қиқуға баспасы бар ма! Аяқ астынан тап болған Қызыл Айдардың қаһарынан иманы қасым болып, зәресі зәр түбіне кеткен Тышқан өзінің кері қарай қалай құстай ұша жөнелгенін білмей де қалды. Тек сенектің түбіне келгенде ғана өзін күштеп тоқ-татып, ентігін басты. Сөйтсе, соңында әні-міне дегенше үстап алатындай болып білегін сыбанып, әлекедей жалаңдап келе жатқан қуғыншы жоқ екен. «Ұят-ай! Әсіресе, мұны Қарала ести көрмесін!» Әйтсе де Тынымсыз-Тышқан қарап тұрмады. Ол енді Қызыл Айдардың патшалығына алыстан дүрбі салып, маңайындағы кауіпті-ау деген қалтарыс-бұлтарыстарды бір шолып шықты. Жок, көңілге қорқыныш ұялататындай күдікті ештеңе байқалмайды. Дүрс-дүрс соққан дыбыс та өзінің алып-ұшып тұрған жүрегі екен. Бірақ «қорыққанға қос көрінеді» дегендей, Тышқан дүрбінің әйнегіне бәрібір байыз тапқызар емес. Дүрбінің ұңғысындағы шыныдан алдарына шашқан дәндерді асықпай шоқып жүрген мекиендер мен астау орнына қойылған ернеуі кетік ескі табақтағы шөп-шалам аралас суға тұмсықтарын батырып, шөл басып жатқан шөжелерді көргенде Тынымсыз -Тышқан тамсанып-тамсанып қойды. «Ой, мынау кім? Ақпарақ қой! Бүл қайдан жүр мұнда? Өзінің жүзі сынық, қабағы салыңқы ғой жүдә. Әшейінде, сел-тиіп, өзін сүйкімді көрсетіп тұратын құлақтары да салпиып қалыпты». Тышқан дүрбісін жылжытып, басқа «қарауыл» іздеді. «Ә-ә, енді түсінікті болды. Қызыл Айдар екен ғой қоқиланып тұрған. Қызық, оның алдында айыпты болатындай Ақпарақ не жазып қойды екен? Жоқ, Ақпарақ керек десең, тұмсығына қонақтап, мазасын алған шыбын екеш шыбыңды да қаппайды. Ән-нә-ні қара, әтешпісің деген, қолын сермеп-сермеп қояды өзі Ақпараққа. Қой, мынаңдай жаңалықты естімей құр қалғаным болмас. Неде болса жақынырақ барып тындайын. Нартәуекел!» Тынымсыз-Тышқан дүрбісіп иығына іле салды да, таса-тасамен бұқпантайлап жүгіре жөнелді. Ол сарайдың жанына ентігіп жеткен кезде манағы біз әңгіме етіп кеткен Қызыл Айдардың қаһарына мініп тұрған кезі болатын. Бұл оқиға сендерге белгілі болғандықтан тоқ етерін бір-ақ айтайын. «....Сөйле, тобық жұтқандай неғып түйіліп калдың? Қызыл Айдар кеудесін керіп, олай-бұлай ойқастап, Ақ- параққа шекесінен қарайды. Дүрбі алдамапты-Ақпарақтың жүні жығылып, мұңайып қалыпты. Үні де пәс. - Содан... Қаралаға барып, ақыры түлеп жүрсің ғой Қарлығаштарға мамығыңннан қарас деп ем көнбеді. Енді Сіздің патшалықтан бір шөкім мамық табыла ма екен деп келіп тұр-мын. - Хок, хоқ, хоқ.. Мамық маған адыра деп көкіп жүрген кім саған? Жоқ бере алмаймын...» Тынымсыз-Тышқан Қызыл Айдардың бүдан арғы сөзін шала-шарпы тындаған. Өйткені, өзінің ата жауы Қараланыңда, бұлардың көкжасыл көркем өлкесіне жыл сайын сәуірдің соңын ала ұшып келіп, боғаттағы ұяларына қонақтап, шүйіркелесс ме кім білсін, дауыстарын мың құбылтып, түтін түтете бастайтын скі Қарлығашты да жақсы білетін. Бұрышта жатып алып Қарлығаштардың моншақтай қап-қара көздеріне, тамақтарының астындағы мойындарын бұрған сайын мың сан түске боялып, көздің жауын алатын қызыл қоңыр мамығына, одан соң аспандағы қазбауыр бұлттарға ұқсас аппақ бауырына сүй-сіне қарағаннан бір жалықпайтын. Екеуінің құдық басындағы лайдың шетіне бауыр төсеп, одан балшық аралас шөптің бірер тал сынығын тұмсығына іліп алып тыным таппастан отауларының қабырғаларын жөндейтұғын еңбекқорлығы да, таңғы һәм кешкі тымық ауада жоғары-төмен құлдырай ұшып, бір-біріне еркелеп, асыр салатындары да жарасымды емес пе? Әсіресе, татулықтарын айтсаңшы, татулықтарын! Тышқан өзінің қалай күрсініп жібергенін байқамай қалды. Шіркін, осыны Қарала неге түсінбейді екен? Қашан көрме, өзінен кішіге де, үлкенге де көз алартып жүргені. Онымен қоймай, қыбын тауып тырнақ батырып алатынын қайтерсің. Өзін қойшы, Тышқан тағы да ауыр күрсініп қойды, мұны ол көзі шалған заматта-ақ тарпа бас салуға бар. Ал оның Ақпарақты жек көретін қай жөні бар? Сондай аяулы, ақылы асқан күшікпен күндес болатындай не жетпейді десейші өзіне! Ақпарақ та ақкөңіл. Әйтпесе, Қараланың мінезіне сырағалы болатын кезі болды ғой. «Мамығыңнан қарас...» деп, жетіп барыпты. Ау, тоқта, осы мамыктың Қарлығаштарға не керегі болды екен сонша? Әй, бірақ Ақпарақ алаңдаса тегін болмағаны ғой. Қой, мен мұны Оқымысты-Тотықұстан сұрайын. Бұл жұмбақтың шешуін бір білсе, сол Оқымысты — Тотықұс біледі. Тышқан қожайнының салқын сенегіне қарай домаланып, жүгіре жөнелді. Қияндағыны касына әкеліп, көзіне шұқығандай ғып тұрып көрсететін дүрбісі ол секіріп-секіріп жүгірген сайын жалп-жалп етіп, жамбасын соғып барады. БЕСІНШІ ТАРАУ Күн-Ананың құдыреті. Алғашқы тарауда айтылған Айдаһармен танысатын да сәт туды. Қою қараңғылық бірте-бірте сейіліп, сәресі әлетіндегі тай қазанның түп күйесіндей қап-қара түсті бозғылт бояу алмастырды. Сол бозғылт бояудан айналаға тіршілік белгісі тарап, түні бойы көзге түртсе көргісіз «соқыр теке» қараңғылықтың құзырында демдерін ішіне тартып, тым-тырыс тұншыққан талдар бой түзеп, қолаң шаштай ұйысқан жапырақтарын самал сілікіп, жел тарай бастаған. Сонау күншығысты көлбеп жатқан алып қырдан хабарнысы-ақ самалдың желөкпе мінезі еліктірмей қойсын ба, жапырақтар да бір-бірімен жапырласа бас изесіп, өзара жарасымды бір жылы сыбырға көшіп жүре берді. Әлбетте, қанаттарын жел көтеріп, бұтақтан-бұтаққа үш-ып-қонып, дегбірсіз шырылға басқан шымшықтардың үнін естісеңдер, оны да осы таң хабаршысының сүйіншісінін шашуы деп біліңдер. Таңғажайып таң арудың еншісіне ғана тән осынау нәзік көріністің әрбір шақышына әсем әуен тындағандай бір рахат сезіммен қанағат алып, маужырап жатқан Ақпарақ айналаға көзін төңкеріп, ойлана карайды. Аулада тіршілік иелерінен өзінен өңге әлі қыбыр еткен жан жоқ. Қызыл Айдар, жылы төсегін қимады білем, жаңағы бір әлетте үзіп-созып таң хабарының ырымен жасаған да қойған. Қарала болса да анау еңселі үйдің ішінде, қалың көрпенің үстінде пырылдап, тәтті ұйқыны соғып жатқан шығар. Еһ, олар Күн-Ананың қадірін Әлімбек атасындай білмейді ғой. Қожайындары күнде таң ертең төсегінен тұрып, қалқиып есігінің алдына шыққанда әуелі күнбағысша иіліп Күн- Анаға тағзым ететін. «Күн, - дейтін сосын қолтығындағы балдағына сүйеніп тұрып, — жарықтық, табиғаттың төсін емген тіршілік атаулының ортақ анасы ғой!» Бірде терезеден түскен жарықты азсынып электр шамын жағып қойған осы әумесер Қаралаға «Бәтшағар, сенің бұл шамынның жарығы күннің қүдыретті нұрына бәрібір жетпейді! Бұдан былай бүитіп асылық мінез көрсетпе!» деп, зекіп тастағаны бар. Шыныңда жер-жаһанда Күн- Ананың сәулесінен құдыретті ешқандай керемет жоқ шығар! Иә, ешқандай жок! Егер Күн болмаса Қызыл Айдардың патшалығының да, Қара-ланың пандығының да құны көк тиын ғой. Ақпарақ шәу-шәу үріп, қораны бір айналып келді. Аппақ нұр айналада мейлінше молайып, шығыстағы тұтасқан ақ-шабары бұлттардың етегі қызыл жалқын түске бояла бастаған. Бұл енді, әне-міне дегенше, Күн-Ана да бой көтереді деген сөз. Түу, ендеше мынау жұрт Күн-Анамызды қарсы алмай неғып жатыр? Мақұл, Қаралаға Күннің шуағы денесін аяз қарып, тоңғанда ғана керек, ал анау Қызыл Айдарға, Тышқанға не жорық? Қожайыны Күнді қарсы алу дәстүрін боса да бұзбасы анық, өйтпесе, анау аңыз әңгімені майын тамызып айтып бермес еді ғой. ....Мындаған жылдар бұрын, кім білсін, бәлкім бсріде- ақ болар, көкжасыл көркем өлкедегі тіршілік атаулыға әмірін жүргізіп, Күннің де, Түннің де қызығын жалғыз өзі иемденіп келген бір қатыгез патшаның жұлдызы көк кеңістігін жарқырата ақтық рет жанады да, жерге қарай құлдилай ағып жөнелді. Көп ұзамай оның орнын Айдаһар сынды айбатгы патша басты. Бұрынғы қатыгез патшаның темір бұғауынан Күн-Ана да құтылды. Өйткені, әлгі қатыгез әмірші жан-жануарлар алым-салықтарын жыл сайын бір еседен артық анарын тұрмаса Күн-Ананы шынжырлап, ұясынан шығармай қоятын. Сондықтан, осы уақытқа дейін қаһарлы патшаның қысымынан әбден зәрезап болып, жүні жығылып қалған жан-жануарлардың арқа-басын бір жадыратайыниы дегендей мейірімді Күн- Ана алтындай ақсары өңі гүл-гүл жайнап, нұрын төгіп кеп берді. Қолы кетпенге тиіп, аузы нанға жарыған жан-жануар- лардың қуанышында шек жоқ. Қуанған хайуанаттар кездескен жерінде тұра қалып Айдаһардың аманпылығы үшін дұға оқып, тәу етуді әдетке айналдырды. Олардың өз ықтиярларынан айырылғандары сонша бір-бірінен «ау, осымыз ертең өзімізге таяқ болып тиіп жүрмесін» деп, ақыл тоқтатындай халде емес еді. Қайта бір-бірімен жарысқа түсіп, Айдаһардың алдында жақсы атты көрінгісі келетінді шығарды. Әлбетте, Айдаһар да көктен аяғы салбырап түскен әулие емес еді, оның үстіне тақтың буы бар, сондықтан өзіне көрсетіліп жатқан осынау даңқ пен дақпыртқа мас болып, елтімей тұрсын ба? Төңірегіне «көрдіңдер ме, бұл өлкеде менен өткен ақылды ешкім жоқ, бәрі менің құдіретімнің арқасы» дегендей, насаттана көз тастайтыңды шығарды. Оны айтасың, құзырындағы құлдық ұрушылардың жанарынан өзіне деген ессіз табынушылықтың ұшқынын көру оны адам айтып болмас ләззатқа бөлейтін. Айдаһар осылайша мейманасы тасып,көкжасыл көркем өлкедегі тіршілік ислерін уысында ұстап, сән-салтанатпен дәурен сүріп жатқан. Бірде уәзірлерінің ішіндегі үндемей, көрінгеннен қауіптеніп жүретін Шибөрі топтан жырылып қалды да, мүның аяғын сүйе құлады. - О, Алдияр хан ием, датым бар! Шибөрінің жылбысқыдай жабысқан алақанынан жиіркеніп, қолын тыжырына қағып тастаған тәккаппар Айдаһар ақырып жіберді. - Айт, датыңды! - Бәрі-дағы Сіздің алтын тағыныздын, асыл тәжіңіздің түрлаулы болуының қамы, хан ием! - Шибөрі Айдаһарға жаутаңдай қараған күйі қүйрыгымен жылжып кері шегінді де, шоқиып отырды. - Көк Тәңірі куә, жан- жануарларыңыздың Сізге деген құрметін айтып жеткізу мүмкін емес. Қара тобырыңыз Сіздің басқан ізіңізді жығылып жатып сүюге бар. Бірақ... - Шибөрі жорта мүләйімсіп, сөзінің аяғын әдейі жұтты. - Не дейсің?! Айт жылдам, әйтпесе ... әй, жендет, ал мынаның басын! - Ойбай, тақсыр-еке, күнәһәр пендеңіздің шыбын жанын қия көріңіз! Айтайын дегенім «іштен шыққан жау жаман» деген.Сіздің әлемге әйгілі әмірші ретінде даңқыңыздың асып тұрғанын кейбіреулер көре алмай жүр. Бұрынғы патшаның заманын көксеп, сыпсың сөз тарататын көрінеді. - Шибөрі аузындағы сөзін айтып болғанша қаһарлы патшанын кәрінен қорқып жонарқасын мұздай тер жуып кетті. - Айт шапшаң, кім ол!? Қайдан естідің?! Осы сауалдан қашып құтыла алмасын біліп, оған алдын- ала жауабын қанжығасына бөктеріп келген Шибөрі бұл жолы онша саспады. - Жау алыста емес, хан ием! Иегіңіздің астында. Түстеп берсем, Сіз ұстанған сара жол ең алдымен Арыстанға ұнамай-ды. Өткенде Жолбарыс екеуі сөз қалып отырғанын өз құлағымен естідім. Ойлары - қайткен күнде де Сізді тақтан құлату... Айдаһар аузынан от шашып, алпыс алты кез құйрығымен жерді салып-салып қалғанда жер сілкініп, тау-тас, орман-тоғай жапырылып қалды. Өзен-көлдер арнасынан асып, егіс алқаптарын шайып кетті, жануарлар ешнәрсеге түсіне алмай, у-шу... - Жоғал, көзіме көрінбей, малғұн! Жаманат хабар жеткізген сені де аямаймын! Әй, жендет... Айдаһардың алтын сарайынан Шибөрінің шыбын жаны шырқырай шықты. Төтеннен келген бұл нәубеттің алдында ақылды Арыстан да, алғыр Жолбарыс та төтеп бере алмады. Ертесіне қызыл киімге оранган жендеттің қан сасыған шөркесінің екі жағында екі арыстың басы денесіз домалап жатты. АЛТЫНШЫ ТАРАУ Ақ шашты әзіз Әулиенің шарты. Ұйқыға кеткен Айдаһар қайтадан оянып кетпей ме? Екі бірдей сенімді ақылшыларының асыл текті патша ағзамға деген «қаскүнемдіктер» әшкере болып, бастары алынғаны жайлы окыс оқигадан кейін жан жануарлардың санасын қайғы бұлты торлап алды. Арыстан мен Жолбарысты «ақ еді», «обал болды» деп айтуға ешқайсысының да дәті жетпеді. Дәлірегі, бұрын жан-жануарлардың Айдаһарға деген құрметінен шынайы сүйіспеншілік лебі есіп тұрса, ендігі құрметтің астарында «пәледен машайық қашыпты» дегендей, тылсым үрей бар-тұғын. «Біреудің жаманаты-біреудің қанағаты» болған заманда бұған, әсіресе, Шибөрі тектестердің айызы қанып, құдайлары берді де қалды. Олар ұзында өші, қысқада кегі бар біреуді көрсе бітті «міне, мынау ақылы асқан айбатты патшамыз Айдаһардың атақ-абыройына дақ салатын ғайбат сөз айтты» деп, сырттарынан тұзақ құрып жатты. Топырлап дарға астырды. Жан-жануарлар өлкесі қан сасыды. Көк майса қурап, жапырақтарынан айрылған ну орман арса- арса болып, Алла тағаладан сауға сұрауға көшті. Өзен -көл суалып, жер қақ-қақ айырылды. Жан-жануарлар біткен талғажу қыларлық тамақ таппай туған өлкелерін тастап босып кетті.... Не істерін білмей сасқан жан-жануарлар амалдары таусылған соң небір жын-перілерді аузына қаратып, құрдай жорғалататын, тіпті қалса қара тасқа айналдырып қалшитып қоятын сиқыршы-әулиеге барып жалбарынды. Сонда Әулие ойланып отырып былай деген екен. - Иә, Айдаһар осал жау емес. Ол өзінің қара басынан басқа біреуді мынау да мен сияқты тіршілік иесі-ау деп аяған емес. Жер-Ана үшін мұның қауіпі өте зор. Өйткені, оның бойындағы осы менмендік ұрығы бүгінде жәми тіршілік иелерінің бойына жайыла бастады. Олар да кәзір бір-біріне өктемдік жасап, бір-бірінен бақталайын асыруға құмар. Сондықтан, ей, менің бақытсыз жан-жануарларым, талаптарынды орындамас бұрын сендерге қояр шартым бар. — Айтыңыз шартыңызды, - десті, жан-жануарлар күңірене шулап. - Оңай шарт қояды екен деп ойламаңдар. Асықпай ақылдасып алғандарың жөн. - Не де болса көндік, Әулием! - Әбілет басқыр Айдаһардан құтқарсаңыз болды, әй- теуір.... Әулие отқа ұмтылған ессіз көбелектей алдыратын ойла- майтын тобырға қабағын түйе қарап, қолын сермеді. - Жә, олай болса, сөзіме мұкият құлақ салындар. Бүгіннен бастап бір-біріңе көз алартпай, ауызбірлікті, ынтымақты боласыңдар. Екінші - мынау аспан асты, жер үстінде біреудің басына қайғы бұлты төнсе, соны «ол жаттың басына түскен кайғы-қасырет» демей, ортақ қасірет деп қабылдайсыңдар. Өйткені, мынау Домалақ Жер, Домалақ Күн тіршілік атаулы-ның - Анасы! Домалақ Шаңырағы...Домалақ Бесігі! Жан-жануарлар Әулиенің талабы мұндай оңай болар деп ойламаса керек, шулап қоя берді. Әсіресе, Қасқыр: - Ой, бар болғаны осы-ақ па? Ха...ха... Бір-біріңмен дос болыңдар дейсіз ә, мініки, достық құшағымыз қазірден ашық. Әй, Қыли, қайдасың? - деп, көлеңкесінен қорқып отырған Қоян байғұсты өзеуреп шақыра бастады. - Енді үшінші шартымды тыңдандар! Мен бүгіннен бастап Айдаһарды оқып, ұйықтатуға кірісемін. Ол сиқырлы дұғамды оқыған сәттен бастап, қалғи бастауға тиіс.Көзін мәңгі бақи жұмғызсам да болар еді. Бірақ, мсн сендерге сенбеймін. Оған анау қырғынға ұшыраған жәмиғаттарыңның рухы куә. Сондықтан, үшінші шартымның серті өздеріңнін пиғылдарыңа байланысты болмақ. Яғни, жоғарыдағы екі шартты бұл-жытпай орындайтын болсаңдар Айдаһар мәңгі бақи көз жұмады. Ал зұлымдық тәңірі мәңгі бақи көз жұмған кезде жср бетінде Қасқыр мен Қоян бірге жайылып, адам сенгісіз бейбіт заман орнайды. Егер езді-өзіңмен жауласып, бейбіт тіршілік-тің берекесін ала берсеңдер Айдаһардың бойындағы зұлымдық қайта күш алып, бас көтеруі мүмкін. Ал ол екінші рет бас көтереді дегенше күллі тіршілік иесі ғана емес, мынау сендер-ді мәпелеп асырап отырған жомарт Күн-Анаға да қатер төнді дей беріңдер. Ақ шашты әзіз Әулиенің осы сөзінен кейін көкжасыл көркем өлкеде тату-тәтті тіршілік қайтадан қыз-қыз кайнап жүре береді. Жан-жануарлар бір-біріне «сіз-бізімен» жағып, адамгершілік ұғымы мызғымас ақ туға айналды. Бір кездері өзінің басқан ізін құшып, аяғына қоғадай жапырылатын қара тобырын қынадай қырған Айдаһар болса шығыстан күлімдей көтерілетін Күн-Ананы өзімен бірге ала кетпек болып көк жиекті көлбей құлаған қалпы әулиенің дұғасына ұйып, ұйқыға кетті... - Ата, Күн-Ананың әлі күнге дейін күлімдеп тұрғанына қарағанда жан-жануарлар уағдаларында тұра білген-ау шамасы. - Қожайынның ертегісін тыңдап біткенше не болар екен-мен әр түрлі ой құшағында жаны жай таппай отырған Ақпарақ атасына әнтек сұрақ қойған. - Жоқ, Ақпарақ Әулиенің сөзін есіңе түсірші. Ол жан- жануарларға шарт қоярда Айдаһардың бойындағы зұлымдық ұрығы басқалардың бойына да у сияқты жайыла бастады демеп пе еді. Айтқанындай - ақ, жан- жануарлардың бір парасы тату-тәтті өмір сүріп жүрсе, енді бір парасы әлі күнге шейін өзара бәтуаласа алмай, босқа қан төгіп жатыр. - Сонда, - Ақпарақ шығыс жақты көлбей Айдаһарша ұзыннан-ұзын созылып жатқан қырға үрейлене көз тігіп қойды, - Айдаһар әлі біржолата ұйықтаған жоқ па? - Иә, күшім, өкінішке орай, Айдаһардың алты кез азуынан қауіпсізбіз деп айтуға әлі ертелеу болып тұр. Құлағы салбырап ойланып қалған Ақпарақ кенет қыр жаққа қарады да куана айғайлап жіберді. - Алақай, алақай! Күн шығып келеді, Күн! Ата, қарашы, әне! Күн, Күн шығып келеді! Әлімбек қария Акпарақтың қуаньшын бөлісіп, дәрмен- сіз тіршілік иесінің көңілін ауламаққа күншығыска қарай мойын бұрған. Шынында мына дүние жаһанның арғы-бергі мыңжылдық тарихында ешқандай қантөгіс болмағандай қырдың үстінен Күн-Ана бейбіт көтеріліп келеді екен. Акпарақтың көз алдына алтын күннің шапақтарының астында отар-отар болып жайылып жүрген аппақ қойлар, қойлардың үстінде қуана пырылдап отырған бозторғайлар елестеп кетті. Мына қызықты қара, олардың ортасында өзі де шапқьілап жүр екен дейді.... ЖЕТІНШІ ТАРАУ Тынымсыз-Тышқан мсн Оқымысты -Тотықұс. «Өлке таңындағы » Сауысканның сандырағы Бәрекелді, енді манағы Тынымсыз-Тышқанымыз не істеп, не қойыпты? Жалықпасаңдар, снді соған аз-кем оралайық. «Оқымыстыға қалайда тез жетуім керек» деп ойлаған Тышқан жолындағы кездескен кедергі атаулыға қарамастан етегіне сүрініп-қабынып жүретін әдетімен тапыракгап тұрып-ақ жүгіріп еді. Соңындағы, бораған алақұйын шаңнан қасы-көзі әппақ ақ қырау болыпты. Танауына кіріп кеткен шаңның тозаңдары кеңсірігін жыбырлатып Оқымыстының жанынан жете берсем сәлемдесуден бұрын түшкіріп-түшкіріп жібергені. Әт-пүш, әт-иүшу.... Жайлы орындыққа шалқая жайғасып, қолына газет ұстаған Оқымысты-Тотықүс Тышқанның бұл қылығын, әлбетте, жақтырған жоқ. - Кісіге қарап түшкірмес болар, Тышқан мырза. Қашанғы құлағыңа құямын осы. - Кешірші, Тотықүс! Сәлематсың ба! Өзіңе асыкканым сонша, жүгіремін деп шаңға әбдсн малтықтым. Ақпарақ пен Қызыл Айдардың үрыс-керісін бақылаймын деп жүріп түс әлетіндегі тәтті ұйкысынан кағылған Тышқан қолын керіп, рахаттана есінеп алды. - Кісіге қарап керілуге болмайды. Тышқан күйіп кетті. - Үйтпе, бүйтпе... Қит етсең осы. - Жарқыным, өмір дегеніміз-өсиетнамаға толы кітап екенін білмеуші ме ең? Ал енді осы кітапты ашқан екенсін, ендеше оның әліпбиін де меңгеріп алғаның абзал. - Кешірші, Тотыұс! Қызыл Айдардың мамығы Қарлығаштарға не үшін керек? Оқымысты-Тотықұс өзінен әлдекім ақыл сұрай келғен кездегі ісіп-кеуіп, маңызси қалатын әдетімен Тынымсыз- Тышқанға көзілдірігінің үстінен насаттана қарап-ақ сүт пісі- рімдей уақытты өткізді. - Әй, Тынымсыз Тышқан-ай! Зыр жүгіргенің болмаса, бү дүниедегі бар жаңалықтан бейхабарсың-ау? Мә, окы!... - Оқымысты-Тотықұс «Өлке таңы» деп аталатын сары- ала газетті Тышқанға ұстата берді... СОҢҒЫ ХАБАР ӘУМЕСТЕР АҚПАРАҚ Қарлығаштардың ұясына мамық іздеп шыққан Ақпа- рақтың жолы болмады. Әуелі Қаралымен шекісіп қалды. Сосын Қызыл Айдардың патшалығына жасаған сапары да сәтсіз аяқталды. Ақпарақ қайырымды болса Қарлыгаштарға өзінің мамығын сыйлау керек еді. САУЫСҚАН Ашуланған Тышқан газетті лақтырып жібере жаздады. - Өсекші Сауысқан, Ақпараққа бекерге тіл тигізіпті ғой. Оқымысты-Тотықүс болса Ақпарақтың көңіл-күйі өзіне түк әсер етпегендей бүрынғыдан бетер маңызданды. - Олай деуғе болмайды. - Ой, болмайдыңмен бар бол сен! Жаңа ғана өз қүла- ғыммен естіп келдім. Қараланың мамығы түлеп, желге босқа ұшып жүргенге байгұс Ақпарақ елпілдеп жетіп барған ғой. Ал, ол болса... - Дегенмен, Акпарақтың әуелі ойланып алғаны мақұл еді. Тышқан Оқымысты-Тотықұстан опа таппасын білді де мына жерден тезірек кеткісі келіп ініне қарай жүгіре жонелді. Жүгіріп бара жатып дүрбісі қазыққа ілініп қалды да шаңға тағы бір аунап тұрды. Қасы - көзі аппак шаң СЕГІЗІНШІ ТАРАУ Ақпарақ ақ самаурындағы өзінің бейнесімен ойнаи, Қарлығаштарға сый-сияпат әзірледі. Тынымсыз-Тыш- қанның әңгімесі біраз жәйттн шетін иығарды. Ақнарақ іске кіріспес бұрын самаурындағы озінің бейнесіне тесіліп біраз түрды. Бейне бір өзіне-өзі: «мынау күлағы селтиіп, қутың-қутың етіп түрған күшік шынымен-ак мен бе?» дейтін сияқты. Самаурындағы жүні қағаздай әппақ, түмсығы мен көзі мойыл-дай кап-қара күшік тым коңілді. «Бір-бірімізбен осылай «үндемес» ойнап қашанға дейін түрар екенбіз?» дегендей ол да орнынан тапжылар емес. Ақыры бұл Акпарақ шыдамады. Күнге шағылысып жарқыраған әппақ самаурындағы күшіктен көзін айырмаған күйі басың оң иығына қарай әнтек қисай- тыңқырап, тікірейғен қүлағын қайнылап-қайшылап жіберіп еді, мазақтағандай ол да мұның істегендерін айнытпай қайталады. Бүл оның Ақпарақтың коңілін көтеріп жіберді. «Енді не істесем екен?» Әп, бәлем, қазір састырайын сені. Акпарақ шолақ құйрығын астына басып отыра- қалған. Қу екен, ол да шол-тиған кішкене құйрығып астына басып шоқиып отыра кетті! Көк аспанның төріне шығып алған Күн-Ана аула ішін жып-жылы шуаққа бөлеп тұр. Ақпарақ жападан-жалғаз. Ол үшін қазір осы жалғыздық қолайлы. Ақпарақ қолындағы жүзі қылпып түрған өткір қайшы- сын саусақтарына іліп, ыңғайлап алды да іске кірісті. Самауыр — айнадан бәрі ап-анық корініп түр.. Ақпарақ алдымен қүлағының үшындағы шашақтырын қиып алды. Сонан соң аяқтарындағы жалбыраған балақ жүндерін қырықты. Оһо, осының озі-ақ бір ұяға жетіп артылады. әуелі. Бәрінен бұрын Қарлығаштарды айтсайны, бір қуанып қалатын болды. Ақпарақтың Қарлығаштарға берген мамығы жайлы естіген Қарала мсн Қызыл Айдар өздерінің сараңдықтарына ұялатын болады әлі. Қой, енді уақытты өткізбей Қарлығаштарға барайын. Әлбетте, олар сондай мейірімді қустар ғой, мұның өздері үшін осыншама әуреге түскен хикаясын естіп «Ақпарақ- ау, өзіміз-ақ бірдеңе ғып ілдәлдалап жазды өткізер едік қой, түу...» деп, екеуі екі жақтан ал кеп өкінер. Бүл болса, әрине, бәрібір сыр бермейді. «Ой, мен қиналатындай ештеңе болған жоқ. Ә-ә, Қызыл Айдар мен Қараланың қиқанын айтасыздар ма? Ой, мен олардың мінезіне үйреніп кеткенмін» дейді. Сол кезде үябасар Қарлығаш бұған жанарыңдағы бар жылуын сыйлап, мөлдірей қарайды да ата Қарлығашқа әсем мойнын наздана бұрады. - Қайтеміз енді, Ақпарақтай ағайдың көңілін қалдырға- нымыз үят болар. Осы кезде ата Қарлығаш қанатын қайшылай қозғап, ризашылығы болар, елпілдеп қалады. - Әрине, әрине....бірақ осы мамығы түскірді өзіміз де өйтіп-бүйтіп жинап алып едік. Мейлі енді, артық болмас. Қуаиған үябасар мүның қолындағы мамықты ұясына би-паздап төсей бастайды. Озі балаша мәз. Тамағын қырағыттап, назданып та қояды. - Ой, мамық деп міне, осыны айт! Ақпарақ аға, Сізге көп-көп рахмет! Өзінің момын қүстарға жақсылық жасағанына жүрегі кеудесіне сйймай өрекіпіп, шын қуанып түрса да бүл әрине, сыр бермей сабыр сақгайды. Ойткені аға деген аты бар емес пе? Сондықтан, лажы болса олардың рахметіне жосықсыз елпілдемей, кысқа ғана жауап қайтарғаны абзал. Мәселен, былай: «Жар-р-рай-ды!» деген сиякты. Жоқ, бүл тым мардым-сыған мырзаларға тән сөз сияқты. Сонда не деуім керек енді? Былай десем қалай болады? «Окасы жоқ, айналайындар! Бір-бірімізге қол ұшын беріп, көмектесу қай-қайсымыздың да парызымыз ғой». О-о, осы дүрыс сияқты. Тек «үрпақтарыңның аспаны ашық болсын, айналайыңдар!» дегенді үмытпау ке-рек... - Ақпарақ! Ау, Ақпарақ! Ақпарақтың балдай тәтті ойын аяғының астынан шің- кілдей естілген жіңішке үн бөліп жіберді. Бұл кезде Ақпарақ мамықтарын себетке салып, Қарлығаштардың шанырағына қарай енді бет алғалы түрған. - Оу, Тышқанбысың! Аяққа оратылып қайдан жүрсің? - Ой, несін сүрайсың Ақпарак, өзіңе айтатын әңгімем көп. Тышқан әбден шаршаған сыңай танытып отыра кетті. Тышқанның әңгімесі шынында көп еді. Әңгіме болғанда, бәрі әлгі Қызыл Айдардың патшалы- ғында өзі куә болған оқиғадан басталды ғой. Оның үстіне Оқымысты-Тотықүстың ызасы тағы бар. Шынында мүндай окиғадан кейін Тышқан сияқтылардың ештеңе болмағандай үйінде аяғын аспанға көтеріп алаңсыз жатуы мүмкін емес- ті. Сондықтан ол інінен атып пығып, жорғалай жөнелген. Әдеп-кіде лағып жүріп, өзінің қайда бағыт үстауы керек екенін де зерделеген жоқ. Бір гәбі болар деген де қойған. Ең бастысы, әйтеуір, біреуге қастандық ойлау ниетінен аулақ қой. Бір уақытта қараса, қүдықтың басына жақындап қалып- ты. Дүрыс, дүрыс, дәл осы уақытта Қарлығаштар қүдықтың жанындағы шалпыққа келіп конақтайды. Ойлап қараса, Тышқанның іздеп шыққаны да осы Қарлығаштар екен. Қарлығаштар коп күттірген жоқ. Тышқанның үстінен шыр айнала үшып, төңіректен қауіпті ештеңе білінбеген соң судың шетіне келіп қонақтады. Қос мүңлық шөлін басып, ауық-ауық тамақтарын қырағыттай шықылықтап өзара әңгіме-дүкенге кіріскен кезде Тышқан да тіл қатқан. - Армысыңдар, нау қүстарым! Қарлығаштар домбыранаң шірей бүралған астыңғы ішеғінің үніндей жіңішке дауыстан сескеніп, орындарынан қанат қағып көтеріле берді де дауыс иесінің Тышкан екенін көріп, жерге қайта бауыр басты. Қарлығаштардың өзінен үркіп үпып кетпегеніне Тышканның да кәдімгідей мерейі өсіп қалды. - Достарым, тапа-тал түстс ауланың ішінде асықпай қыдырып жүрген қандай ақымақ Тышқан деп ойлап қалмаңдар. Мен осында сендердің үрпақтарыңның қамы үшін шыбын жанымды шүберекке түйіп келіп отырмын. Әңгіме былай. Сендердің үяларыңа мамық қажет екенін екеуара әңгімелеріңнен естіп қалған Ақпарақ деген қожайынымыздың күшігі Қарала атты мысыққа барып, келісімін алп қайтты. Қазір Қарала ауланың ортасына келіп көсіліп жатады.Сендер болсаңдар сол кезде зулап үшқан бойларыңда Қараланың үстіндегі бүрқырап түлеп жүрген жүндерін іліп алып, үяларыңа біртіңдеп таси беріқцер, таси беріңдер.... «Осы Тышқан өзі рас айтып отыр ма?» дегендей, Қарлығаштар бір-біріне сүраулы жүзбен мойын бүрысып қойды. - Немене, сенбей түрсыңдар ма? Әне, Қараланың өзі де келе жатыр. Ал, қайыр-қош, мен кеттім. Егер Қарала мені көзі шалып қалса, уөдесінен айнып қалуы мүмкін. Сондықтан өзі келісіп түрғанда, қапы қалмаңдар, айналайындар! Тышқан осыны айтты да, тіпті Қарлығаштардың жауа- бын да күтпестен шарбақтың қуысына қойды да кетті. Қарлығаштар қанат кағып, бірден үшып жөнеле қойма- ған. Бірақ «қүланның қасуына, мылтықтың басуы» дегендей, Қарлығаштардың осы әрі-сәрі ойына дөп келгендей Қарала да ауланың ортасына келіп, үзынынан көсіле жатсын... Басын керенау көтеріп, түрпідей тілімен жамбас жүнін біраз сылап-сипап алды да, салқын жерге қайтадан басын қойды. Қарлығаштар байқап тұр: Қарала, Тышқан айтқандай, шынында түлеп жүр екен, жұмсақ самалдың лебі желпіген сайын мамықтары қызғалдақтың жапырағындай үлбіреп, көздің жауын алады. Ұябасар шыдамады. - Егер Тышқан өтірік айтса, Қарала ауланың ортасында бүйтіп керіліп жатпас еді. - Жә, тоқтай тұр. Тағы біраз күтейік. Арада біраз уақыт өтті. Денесін күн қыздырып, сүйек- сүйегі балқып, маужырап жатқан Қарала өліп қалғандай тыпыр етер емес. - Әне, көрдің бе, Ақпарақтың Қараламен сөз байласқаны рас болды. - Ойпырай, ә!... - Осы сөз ата Қарлығаштың аузынан шыққанша ұябасар аспаңға көтеріліп, Қараланы торуылдай бастап еді... Тышқан әңгімесін мұқият тыңдаған Ақпарақ ашуланарын да, қуанарын да білмей дағдарды. - Демек, сен екенсің ғой бәрін бүлдіріп жүрген... - Қайтемін енді, сені аяп кеттім. Кегімді бір қайтарайын деп едім. Тышқанның үні айыпты жаңдай, бәсең шықты. - Есіңде болсын, «таспен атқанды, аспен атқан» ләзім. Екі ортада Қараланың тырнағына мен арандап кала жазда- дым... Айтпақиы, сен осы қылығың үшін Қарлығаштардан ке-шірім сүрамаушы ма едің? - Әрине, кешірім сүраймын. - Олай болса, жүр... Ақпарақ өзінің Қарлығаштарға апарып бергелі отырған себет толы жүнін корсетіп еді, таңғалғаннан Тышканның көзі бағжаң ете қалды. Сөйтті де адымдай жөнелген Ақпараққа «Өлке таңындағы» хабардың жай-жапсарын айтып, сонынан қүлдырандай ілесе жөнелді. Ақпарақтың ауладан Қараланы көрген кезде есіне түскен окиға, міне, осы еді. ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ Қожайыны далаға ііықты дегенше Ақпарақ үшін тыл- сым дүниенің өңі кіріп, түрленіп жүре береді. Аспандағы айшықты кемгіірқосақты қауыздың үстінен кез-келген уақытта көруге болады. Осы өлкедегі ең қырсық адам... Сықырлай ашылған есіктің ар жағынан есіктің ар жағы- нан бой көрсеткен қожайыны балдақтарына сүйеніп табалдырықтан бері аттағанда қап-қара сүйкімді көзін ойнакшытып, селтигеп шолақ қүйрығын қал-қадерінше бүлғаңдатып, еркелей қарсы алу Акпарақтың сүйікті әдеті. Өйткені таң атып, кожайыны далаға шықты дегенше Ақпарақ үшін тылсым дүниенің өңі кіріп, түрленіп жүре береді. Ақпарақтың қожайыны үйінен пыққан кезде қуанған- нан секіріп-секіріп түсетін екінші сөмкеге тезірек ие болу. Ал сомкеге ие болу дегеніңіз, көшеге шығып, дүкен аралап дегендей, бой жазып, қыдырып қайту ғой. Бұған атасы да үйреніп алған. «Қалай, Ақпарағым, түн тыныш өтті ме?» деп, құлағының түбінсн қасылап, еркелетеді де, қолындағы сөмкені ұстата береді. Әрине, Ақпарақ атасы сөмкені өзіне ыңғайлы болу үшін бауынан тістеп алады да, шалдың алдына түсіп, үйреншікті жолымен жортақтай жөнелді. Ақпарақ содан соңындағы қос балдақты жерге шегеше қадап, жалғыз аяғымен қасқая адымдап келе жатқан атасына жалтақ-жалтақ қарайлап қойып, әуелі газет сатушының шағын күркесінің тұсына аялдайды. Атасы бұл күркеден түрлі газет-жорналдармен бірге «Қазақстан» деген ақ қорапшалы темекі сатып алғанша Ақпарақ анадай жердегі көк майсаның ортасындағы фонтанды тамашалап қайтады. Фонтанның аспанға атқылаған мөп-мөлдір моншақтарға ұқсас кәусар суы-айналаға салқын дым бүркіп, Ақпарақтың көңілін одан сайын сергітіп жібереді. Кейде фонтан әлдеқайдан леки соққан самалдың лебімен мұның үстіне жаңбыр жаудырып, көңілді ойынға шақыратыны бар. Жаңбыр демекші, бір ғажабы аспандағы айшықты кемпір-қосақты қауыздың үстінен кез-келген уакытта, тіпті қол созым жерден көріп, тамашалай беруге болады. Қай түсін қалайсың: көгін бе, сарысын ба, жасылын ба, қызылын ба, ерік өзіңде. Ақпарақ көшеге шыққан кезде әнтек көңілденіп кететін. Өйткені шарбақтас көршілері Қарала, Қызыл Айдардай емес, кошеде Акпарақты сыйлайтындар көп. Олар кездсскен жерінде бүған тоқтап, жол береді. Коздерінсн шуақты нүр төгіліп, ерекше қүрметпенен қарайды. Енді озінен үлкен сөмкеге азық-түлікті сықита толтырып ап, балдақты қожайынының алдына түсіп тыпыңдап келе жатқан күшікті кім жек көрсін. Бірақ, бүгін Әлімбек атасы сөмкені беруін бергенмен, бұ болса сөмкені бауынан салбыратып тістеуін тістегенмен, қожайыны дүкеннің үйреншікті жолынан бұра тартты. Қайда барады? Ол жағын жанындай жақсы көретін Ақпарақтан әл-әзір жасырып келеді. Ақыры қожайыны бір үйдің жанына тоқтады да: «сен осында күте тұр» деп, бұны есіктің аузына қалдырып, өзі ішке еніп кетті. Таудай үйдің қасында, түймедей ғана болып көрінетін Ақпарақ жападан-жалғыз елегізи бастады. «Еһ, осындайда Тышқан болар ма еді?» дегенше болған жоқ: - Мен мұндамын! - деген Тышқанның шіңкілдеген көңілді үнін естіген. - Ой, сен қайдан сап ете қалдың? Мына үйде кім бар еді? - Е, мұнда осы өлкедегі ең қырсық адам отырады. Жұрт оның түр-түсі Қабаннан айнымайтын болған соң Қабан деп атайды. Ал, сенің қожайыныңның ол немеде қандай зәру жұмысы бола қалғанын қәзір білеміз. Тышқан жамбасындағы дүрбісімен бірге жүретін қорапты алды да, тетіктерін сарт-сұрт бұрай бастады. - Тышқан - ау, бұның не өзі? - Мұның атын сиқырлы қорапша, яғни видеотелефон дейді. Қазір іске қоссам болды, мынау үйдің ішіндегі қожайыныңды тура телевизордан көргендей боласын - Ойпырай, ә! - Ақпарақтың таңғалғаны сонша көзі бақырайып, аузы аңқиды да қалды. Шынында Тышқанның сиқырлы қорапшасының экраны біруақ жыпылықтап тұрды да, кенет жарқ ете түскен көгілдір шыныдан бөлме іші көрінді. Бөлменің қақ ортасында қаққан қазықтай түрегеп тұрған қожайыны көзіне оттай басылған Ақпарақ ұмтылып-ақ қалған. Тыңііы: «әй, абайла, сындырасың» демегенде, кім білсін, сиқырлы кобдидың түбіне жететін бе еді. Бөлменің төріндегі емен столдың ар жағында желкесі күжірейіп біреу отыр. Қабаннан айнымайды екен. Жүрт қалай тауып қояды атты. - Сен кімсің? - Әй, береке тапқыр, неғып танымай калдың? Осыдан бір апта бүрын келген жоқпын ба? - Жүмыс деген шаш етектен, қайсы бірің есте қаласың? Шаруаңды айт! - Айтсам, майдангерлерге тиісті отынымды әлі алғам жоқ. - Так... келесі аптада кел. - Өткенде де өстіп уәде бергенсің Келесі аптада тағы үмытып кетесің. Қабанға үқсас адам ашуға булығып орнынан атып түрды. Көзілдірігі секіріп барып мүрнының үшына қонақтады. - Бар, боссың! Ол столды жүдырығымен қойып қалған кезде сауыт- саймандары еденеге үшып-үшып түсті. - Ырр-р-р... Ақпарақтың сиқырлы қобдиды бүдан ары тамашалауға пыдамы жетпей, қожайынына дауыс көтерген тоңмойын пәлені жағадан ала түспекке шаппып есікке үмтылды. Есік ішке қарай шалқасынан ашылып, Ақпарақ бөлменің ортасына төрт аяқтап дік ете түскенде Қабанның жан дауысы шыға баж ете қалды да, терезеден қарғып жоқ болды. Ақпарақ адымын аштырмай қуып жетіп, желкесінен бүре түсейін деп еді «Ақ-парак, тоқта!» деген қожайынының мейірімді үніне еріксіз қайырылды. ОНЫНШЫ ТАРАУ Қабандікі дұрыс па? Айтпақшы, Тышқан қайда? Шіркін, құстың бекзаты деп Қарлығаштарды айт! «Жан- жануарлар театрын» ашу үшін не істеу керек?! Әйтсе де ақылы асып туған Ақпарақтың жаны нәзік болатын. Кебеже қарын Қабанға байланысты әлгі аяғы насырға шапқан оқиғадан кейін қамкөңіл шіркін ал кеп ойға батсын. «Қалай болды өзі? Дұрыс істемедім білем, сірә. Әлде, қожайынымның әмірін күтуім керек пе еді? Әй, не де болса бас шұлғи қоймас... Бірақ Қабандікі дұрыс па? Бұдан былай кісімен жөндеп сөйлесетін болсын өзі». Айтпақшы, Тышқан қайда? Тасыр-тұсыр шыққан жерден жаны азар да, безер байғұс зытқын ғой шамасы. Тышқан-бастың деғен, таппайтыны болсайшы өзінің! Қожайынын бұған тура алақанында тұрғандай ғып көрсеткен жоқ па? Тіпті құлаққа жағымды қоңыр даусына дейін санасына жатталып қалыпты. «Үйім суық...тауықтарымның күркесі құлағалы тұр...» Бәле, бұл сонда Қарала мен Қызыл Айдарға бекерге өклелеп жүрген болып шықты ғой. Тышқан болса тіпті Қарлығаштардың аңқаулығын малданып Қарала байғұстан шыңғыртып тұрып өшін де алды-ау... Қарлығаштар... Шіркін, құстың бекзаты деп, міне, соларды айт! Жүздерінен имандары төгіліп түр-ау! Біреуге деген жаман ой олардың санасына сірәғысында кірмес. Қараладан өшін алам деп өтірік айдап салған Тышқанға өкпелегендерінің бар болғаны сол: «Ұятты болып қалдық» деген жалғыз ауыз сөз болды. Тышқанға осының өзі де жетіп жатыр, қарадай жерге кіріп кете жаздады. Қарлығаштардың сондағы айтқаны ғой, кіп-кішкентай болып алып бастарына осынша ақыл-ой қалай сиып жүр десейші! - Көкжасыл жапыраққа оранған өлкелеріңіз шынында да ғажап! Күн-Ана да ерекше мейірімді. Бірақ, біз түсінбейгін бір жәйт - мұнда әркім өз бетінше өмір сүреді екен. Біреудің - біреуде шаруасы жоқ... - Неге, мәселен, Ақпарақ екеуміз... Тышқан шыдамсыз әдетіне басып ақтала берді де ата Қарлығаштың қас кере қалғанын байқап, оның үстіне өзі айыпты ғой, әрі біреудің сөзін бөлу әбестік деп отыратын Оқымысты — Тотықұстың ақылы есне түсіп, аузын жұма қойды. Ата Қарлығаш сөзін жалғастырды. - Ақпарақ аға, Сіз балаларды жақсы көрссіз бе? - Әлбетте. Ақпарақ бұл қай сұрағаның дегендей иығын қушитып, алақанын жайды. - Ендеше, олардың әрбір күнін көңілді өткізуге неге атсалыспаймыз? - Олар онсыз да көңілді емес пе? Ақпарақтың есіне қожайынымен бірге дүкенге барып жүргенде қауыздың көкпеңбек мөлдір суына шомылып, төңіректеріне күмістей сыңғырлаған күлкілерімен шашу шашып, өздерінше жәрмеңке жасап жататын қара сирақ балалар түскен. Олар мұның екі бүйірі тыңқиған қара сөмкені қайқайта көтеріп келе жатқанын анадайдан көрісімен масадай қаптап қоршап алатын әуелі. Бір-біріне Ақпарақты нұсқап, ым қағып: «қандай ақылды, ә» деп, жарыса мақтайтындары да жадында. Ал қастарына атасы келіп тоқ сөмкеден бас-басына ыссы бәліш алып үлестіргенде - олар үшін бұл дүниеде мынау жұдырықтай күшік пен Әлімбек аталарынан аскан мейірімді адам болмайтын. Ендеше неге көңілсіз болады олар? Ата Қарлығаш Ақпарақтың ішіне түсіп ныққандай өзі- нің Тышқан сүйіп тывдайтын әдемі мақамын одан әрі жалғастырады. - Рас, балалар мұнда сабақ оқиды, Бау-бақтарды аралап, компьютер ойнауға барады, кафеден балмұздақ сатып алып жейді. Ғажап-ақ! Бірақ сендердің мынадай көркем өлкелерің-нің балдырғандары үшін осы гажайыптар да көп болып па?! - Сонда не істеуіміз керек? Ақпарақ пен Тышқан ата Қарлығашқа аңтарыла қарады. - Ол оп-оңай. Азырақ тер төксеңдер болды. Мәселен, осы ауладан неге «ЖАН-ЖАНУАРЛАР ТЕАТРЫН» ашпас- қа?... - Сонда қалай, дәл цирктегідей ойын көрсетеміз бе? - Ақпарақ ойланып қалды. - Цирктегіден де қатырып жіберуге болады. Бірақ бұл үшін көп достар табуымыз керек. Анау Қарала мен Қызыл Айдардың шікірейіп, кеуде қақанына сендер де қырын қарай бермеңдер. Тілдерін тауып, дос болуға шақырыңдар. - Ой, - кенет Ақпарақ мүңайып отыра кстті, - біздің өлкемізде Піл жоқ қой. Ал бала біткеннің бәрі циркке Пілге бола баратын әдеттері. - Түу, Ақпарақ аға, мұндай уайымшыл боларсыз ба? - Ата Қарлығаш қасын керіп, ренжігендей кейіп танытты. - Гәп Пілдің бар, жоғында емес, сіздердің ойындарыңызға байланысты ғой. Орайын тауып еліктіре білсеңіздер балалар үшін сіздерден аскан шын дос жоқ. - Алақай, алақай! Мен таптым! - Нені? — Кенеттен айқай сапған Тышқанға жалт қараған Қарлығаштар қосарлана үн қатқан. - Ирек мойын ше? - Қай ирек мойынды айтасың? - Түйенің баласы... Ақпарақ сықылықтан күліп жіберді. - Оны Түйенің баласы демейді, Ботасы дейді. Сосын осындай оп-одемі аты бар түлікті Ирек мойын деуің жарас- пайды. Тышқан жорта бүртиып қалды. - Онда мені негс Тынымсыз-Тышқан дейеіңдер? - Ол үшін өкпеңді Қарапаға айт. - Жә, мынау ұсынысың жақсы екен Тыіиқан. Былай, жөндеп айтшы, ол неғылған Ботақан өзі? Өзінің жаңалығына ата Қарлығаштың ден қойын, әуес- тене сұрағанына кәдімгідей марқайып қалған Тышқан көп іркілмеді. - Ой, бүл бір аянышгы оқиға. Ақпарақ, сен Қабанды білесің ғой, Ботақанның қазіргі иесі сол. Енесінен адасып қалған жерінен үстап алыпты. - Қабан дейсің бе? Ата Қарлығаш таңғала сүрады. - Осында Қабаннан аумайтын біреу бар. Өзінің қара басының қамын ғана ойлайды. Міне, сол Ботақаңды күнде көшеге алып шығады да, кешке дейін тап-тақыр тастың үстіне шөгеріп қояды. Ал Ботақанды тамашалап, үстіне мініп суретке түскендер әлгіге ақша төлейді. Бота да шыдамады ғой, Қабанның дегеніне бағынып, кешке дейін тыпыр етпей жата береді. Қазір көрсең түрі адам аяғандай. Өркештері жығылып, әбден арықтап кеткен. Ана Қарлығаштың мойылдай мөлдір жанарына лезде жас үйіріліп шыға келді. - Ойпырмай, неткен қатыгез еді! - Мен мұны білген жоқ едім. - Ойланып қалған Ақпарақ шынын айтты. Өткенде қожайынына жақтасам деп Қабанмен қақтығысқалы есіне анасы Аққаннық орала беріп еді. Иә, иә, дәл сол күнгі алып тіршілік иесі, аузынан от бүріккен темір таяқ.. Ол мұның анасына жазықсыз оқ атыгі, ұяластарын тірідей көмген болатын. Ал мынау аспан да, жер де от болып жанып тұрғанда Ботаны тірідей тулаққа айналдырып тас алаңның үстіне байлап қояды екен. Ұқсас... түрі де, тірлігі де үқсас... Ата Қарлығаштың да жаны тым нәзік екен, демде шыр- пыр болды да қалды. - Олай болса, Ботақанды тезірек құтқару керек. Меніңше, жаңа ғана сөз еткен ойымызды осы Ботақаңды құтқарудан бастағанымыз абзал. Ата Қарлығаштың ұсынысына ешқайсысы қарсы болған жоқ. ОН БІРІНШІ ТАРАУ Аққаншық - Ақпарақтың анасы. Қала сыртындағы үйдің қасындағы оқиға Ақпарақтың жарық дүниенің кадірін ертерек біліп, өзі құралпы жан-жануарлардан ақылды болып өсуінің әлі ешкімге айтылмаған сыры бар еді. Онда оның әлі ана бауырының жылылығы деген үғымнын не екенін айырып білмейтін сары езу шағы болатын. Санасында қалғаны, бір топ ұяластарымен бірге бірін-бірі жұмсақ бүйірге түрткілеп, енесінің борпылдақ емшегін іздейтін де әбден шаршаған кезде бұйығып, ұйқыға бас қоятын. Содан енелері Аққаншық әлде-қайдан оралғанша тәтті ұйқыны соғатын. Енесінің келетін сәті де есінде: ол булар жатқан ұяның қуысына зып беріп асығыс енетін де бауырын күшіктерінің аузыңа тосып, аяқтарын созып тастап, тыпыр етпей жататын. Сол кезде күшіктері енесінің бауырын-дағы қатар- қатар тізілген қып-қызыл емшектерге қомағайлана ауыз салуиы еді. Ал енесі болса жүмсақ ырылдап қойып, бұлардың езулері ақ көбікке малынып емшегін ашқарақтана борп-борп сорған тәтті қылыктары арқылы ілуде біреу ғана сезініп, түсіне алатын беу, дүние-ай, бір бақытты күйді басынан өткерер еді. Ақылды Ақпарақ болса мүны тәніне тарап жатқан енесінің қанжылым кышқыл сүтінен айыратын... Өстіп жүргенде Ақпарақ пен басқа да ұяластарының көздері жартыкештеніп ашылды да, тірсектері майысып бауыр көтерді: сосын бір аттап, екі аттап, жығылып-тұрып жүре де бастаған. Ақпарақтың құлдыраңдап жүгіретін халге жеткен кездегі ашқан алғашқы жаңалығы - ұяластарының ішіндегі анасына ұқсас, қардай әппағы өзі екен. Екінші жаңалығы, неге екені белгісіз, бұлардың мекендері қаладан алшақ бір жақ қабырғасы құлаған ескі үйдің қуысына орналасыпты. Тағы бір байқайтыны, енесі тіршілік сарыны күндізтүні дамылсыз естіліп жататын сол қалаға қарай ертелі-кеш бүлк-бүлк желіп бара жатады. Ондайда Ақпарақтың тентек қиялы алып-ұшып, тезірек өсіп, ит болсам екен, сөйтіп сонау көрінген шаһардың думаңды қызығына мен де араласып, тыныс-тіршілігіне етене бауыр басып кетсем екен деп шарқ ұрушы еді. Бірақ кейіннен бұл тәтті арманынан жер май ішкендей өзінен-өзі қараптан-қарап жеріген... Сол күні басына әні-міне төнгелі тұрған қауіп-қатер айдады ма, кім білсін, Ақпарақ әйтеуір ұяластарынан жырылып, ескі үйдің маңайынан шалғайлау шығып кетті. Төніректі қызыға тамашалап, көрінген қарайғанға әуестікпен алып-ұшып жетіп барады. Міне, мынау енесі жортатын сүрлеу: табанға жабысатын май топырағында енесінің ізіне дейін сайрап жатыр. Ол осы соқпақпен анау сағымға шомылған сиқырлы шаһарға барады.... Кенет, Ақпарақ ойының ұшығына жетіп үлгерместен қарсы алдынан бір мойны күжірейген алып тіршілік иесі көктен түскендей пайда бола кетті. Бірақ Ақпарақ одан қорыққан жоқ. Қайта озіне тән әуестікпен әлгіге арсалаңдап-ақ ұмтылган. Бірақ ғажайып тіршілік иесі исі қолқа қабатын былғары етігімен мұны маңына жолатпай, кейін қарай шеки лақтырып тастады. Ақпарақ қыңсылап, қайта ұмтылды. Анау мұны тың-қиған жұмсақ карнынан әлгі иісі қолқа қабатын етігінің бақа бас тұмсығымен іліп алып, тағы да лақтырып жіберді. Бұл жолы тәніне тепкі кәдімгідей батып кетті. Міне, Ақпарақтың жанары өзі бұрын көрмеген тіршілік иесінің жанарымен осы кезде тұңғыш рет тоқайласып еді. Бірақ, Ақпарақ одан енесінің көзіндегі жылы ұшқыңды көре алмай, денесі дір етіп, жалт бұрылды да келген ізімен қорбаңдап қаша жөнелді. Жұмбақ тіршілік иесі соңынан құйрық тістесіп қалар емес, өкшелеп отырып ескі үйге Ақпарақпен қатар жетті. Жеткен бетте өзіне топырлай ұмтылған, әлі ештеңенің мәнісін ажырата қоймаған күшіктерді қолындағы темір таяғымен жандарына батыра нұқып, жасқап тастады. Оғаш қылығын мұнымен доғарса жақсы ғой, қыңсылап-қыңсылап қарадай жүні жығылып қалған ұяластарын бірінен соң бірін құлақтарынан тартып, желкесінен шымшып, жоғары көтеріп ойнай бастады.... Осы кезде кала жақтағы кезең үстінен бой көрсеткен енесі бір сұмдықтың болатынын сезгендей шарасыз үнмен ұлып-ұлып жіберген. Сол-ақ екен әлгі алып тіршілік иесі жүрелеп отырған қалпы артына жалт бүрылып, мүның енесіне темір таяғын кезене берді.... Сосын оның кырылдаған үнін құлақ тұндылар тарс еткен дауыс пен әлгі темір таяқтың ұшынан лап ете қалған жалын мен көк түтін алмастырып жүре берген. Сол кезде анасынын жанұшыра қыңсылаған үні жеткен құлағына. Акпарақтың жүрегін осып-осып өткен анасының бұл кыңсылы темір ұнғылы таяқ екінші рет қүлақ тұндыра тарс етіп, екінші рет қызыл жалын араласа көк түтін көңірсіп қол-қаны қапканда, бірте-бірте саябырсып барып, біржола сем-ген... Темір таяқты мұнымсн де қанағат таппады. Қан аңсаған қорқау қасқырдай құтырынып алған ол «осыларды қайтсем екен?» дегендей, бекүнә күшіктердің төбесінен тесірейіп төніп тұрды да «қорғасыңдарымды шығындап қайтемін» деген бо-луы керек, темір таяғын апарып былай қойды. Сөйтті де жамбасындағы шолақ күрегін жұмсақ топыраққа кірш-кірш қадап, шұңқыр қаза бастады. Аналарының емшегін аңсап аянышты қыңсылға басқан күшіктер әп-сәтте не болып, не қойғанын білмей, ырс-ырс етіп асыгыс жер қазып жатқан оның аяғына оратылып, одан күректің жүзіне түсе жаздап, бір-екеуі тіпті әлі дайын болмаған шұңқырға домалап түсіп кетіп әбден қорлық көрді. Өйткені жаңа ғана енелерінің түбіне жеткен қанішердің енді өздеріне ажал апанын дайындап жатқанынан көзін жаңа ғана ашқан ұяластары да, өзі де бейхабар еді. Шұңқыр дайын болған. Ылғалы мол, сап-салқын топырақ шағын ордың шетінде қарауытып көрінеді. Жүректері әлдебір жаманшылықты сезгендей бір-біріне ұйлығыса тығылып, толассыз қыңсылған күшіктерге карап тосыннан тап болған тіршілік иесі сөйлеп қояды. - Тұқымның түргесілгірдің, тұқымынын берекелісін көрдің бе сонша! Қанша өздері, кұдай-ау? Бір, ек, үш... бес... сегіз! Ойбай-ау, мыналар ертең өрігі шыға келсе, тауықтарыма бір зауал келді дей бер. Мынаны қара, мынаусы өзінен айны-май қалыпты! Ол орнынан кенет ышқына атып тұрды. Атып тұрған бетте мұның ұяластарының домаланған жұмсақ қарнынан күректің басымен ұрып, шұңқырға құлата бастады. Акпарақ әлсіз қарсылыққа көшіп, шұңкырдың ернеуіне тырнақтарын батырып жіберіп, ажалға ал мойынсұынсайшы! Енді болмаса осы тырбаңдаған қалпы сыртқа шығып та кеткендей еді, бірак әлгінің күрекпен бірге аяғы да жұмыс істеп, керзі етік тұмсығына сарт ете түсті де, сорлы Ақпарақ ұяластарымен бірге шұңқырдың түбіне тұмақтай болып ұшып кетті. Көзін әрең дегенде ашып, жарық дүниеге соңғы рет үңілгенде жүзін тер жкып кеткен белгісіз тіршілік иесі әлденеден сескенгендей жанұшыра асығыс қимылдап, мұның үстіне сап-салқан топырақты түйдек-түйдегімен қарша боратып жатыр екен. Жентектелген бір уыс топырақ тәлтіректеп, кеудесін шұңқырдың сыз табанынан әрең көтере берген Ақпарақты ұшырып түсірді. Сол сәтте жарық Күннің бетіне әлдекім байқаусыз қара сия төгіп алғандай айнала соқыр қараңғылыққа оранды да, Ақпарақ шыркөбелек айналып, түпсіз тұңғиыққа шым-шым батып бара жатты.... ОН ЕКІНШІ ТАРАУ Қарала қараптан-қарап қапа болды. Қызыл Айдар неге Ақпарақты мақтайды? Ақтиін де ақылды ә.... Қарала күншуаққа қыздырынып жата-жата жалықты. Егер біреу-міреу сыртынан сөз қылып, әр кылығына тамсана таңдай қағып тұрса, онда одан бетер керіле түсер еді. Бірақ қас қылғандай аула тым-тырыс. Күн сайын неше түрлі мінез шығарып, қырық кұбылып жүретіні-әшейін Ақпараққа көрсеткен қыры екен. Ақпарақ та мұның әр қылығын жалықпай бақылайтын. Енді ол жоқ. Әнеукүнгі окиғадан кейін көңілі қалған ғой, сірә. Осылай жаны жүдеу тартқанда бұрыштан бұрышқа қуып, көңілін көтеріп алатын Тышқан да құмға сіңген судай жым-жылас болып әлдеқайда құрып кетті. Сірә, бұлардың бәрі бүйте берсе бұл түптің түбінде жалғыз қалар тегі. Ал жападан жалғыз қалғаннан кейін сенің аяқты шеки басатын әйбат жүрісің, көзді аиып-жұмғанша зау теректің басына өр-мелеп шығып кететін әбжіл қимылың кімге дәрі!? Кеше жападан-жалғыз қалған бұл аулаға сыймай Қызыл Айдарға барған. Үй, бүйтіп барғаны бар болсын! Қызыл Айдар мұн конақ екен деп төрге шақыру түгілі, үйге кір деп те айтпады. Табалдырықта тұрып сөйлесті. Сенбегені ғой. «Мен, — дейді кербезденіп.-өткенде Ақпарақты бекерге ренжітіппін. Ол біз жаман болсын демейді екен. Өзің ойлапы, біздің сарайымызды жөндету үшін көмек сұрай барған қожайынымыздың жер-жебіріне жеткен Қабанды бұдан былай адамға қарап дауыс көтермейтіндей ғып үрейін ұшырыпты». Демек Қараланың енді Қызыл Айдарға да кереп жоқ болғаны ғой. - Әй, Қарала. Неғып мұңайып отырсың? - Желкесінен шыққан оқыс үннен Қарала шошып кеткен. Артына жалт бұрылғанда байқады, қалың ойдың өсерімен Ақтиін мекендейтін қалың қарағайдың арасына еніп кетіпті. Жаңағы өзін селк еткізген оқыс үннің иесі де сол Ақтиін болып шықты. - Кел, ойнайық. Жалғыз өзімнің әбден ішім пысты. - Қарала ағынан жарылып, Ақтінге жабыса кетті. Бірақ бұтақтарға кептіріп қойған саңырауқұлактарын ұясына көз ілеспейтін шапшаңдықпен тасып жүрген Ақтіннің ойнауға мұршасы жоқ еді. - Еңбекпен айналысуың керек, Қарала. Ал сенің дастарқаның жаюлы, төсегің салулы. Ештеңеге бас ауыртып, қинал-майсың... Тіпті күн сайын таңертең тұрып ішіп алатын сүтіңді де дүкеннен ақылды Ақпарақ таситынын білгің келмейді... _ ? - Еһ, Ақпараққа ешқайсымыз жетпейміз ғой. Кеше осы қарағайдың түбінде Тышқан екеуінің, иө, айтпақшы жанында Қарлығаштар да бар екен ғой, құпия әнгімелерін естіп таң-тамаша қалдым. - Ол қандай кұпия? Айтсаңшы маған да. - Жоқ ежелгі жаулығыңа басып, істеріне кесіріңді тигізіп жүрерсің, айтпаймын. - Үйден жаңғак өкеліп берейін, айтііы енді, Актиін. - Жаңғакты әлдеқашан жинап алғанмын. - Кәмпитті де алмайсың ба? - Кәмпит дейсің бе? - Ақтиін ойланып қалды. Барлық балалар сияқты конфетті Ақтиін де жақсы көретін. Конфетке үйреткен де осы баққа қыдырып келетін сол балалардың өзі. Кейде олардың бір-бірімен бәсекелесіп көп конфет әкелетіні соншалық Ақтиін ұясына тасып үлгере алмайтын. Бірақ бұл жолы Ақтиін аузының суы құрып, тамсанып тұрса да келіспеді. - Жоқ, маған жаңғақтың да, конфеттің де керегі жоқ. Маған сенің оларға бұдан былай тиіспеймін деген уәден керек. - Оллаһи, білләһи! - Қарала екі қолын кеудесіне айқастыра жүгінді де Ақтиіннің алдына тізерлеп отыра қалды. — Күн-Анамыз куә! - Бұл уөде емес. Сен оларға деген достық ниетінді іспен дәлелдеуің керек. Сенің берген уәдеңнің шындығына сонда ғана көз жеткізуге болады. - Ол үшін не істеуім керек? - Ақылың болса өзің ойланбайсың ба? Осында келгеніңе міне, аттай бір сағат болды. Ал маған көмектесу ойыңа да кіріп шығатын емес. Осыдан кейін қалай сенуге болады саған?! Қарала өмірінде бірінші рет шынымен ұялды. Тіпті қысылғаннан қап-қара тұмсығының ұшына дейін төрлеп кетті. ОН ҮШІНШІ ТАРАУ Ақпарактың куанышында шек жоқ «Ботакан» операциясы сәтті өтті. Ақпарақ бүгін өте көнілді. Көңілді болмай ше? Біріншіден, Қабанның құрсауында жүнжіп жүрген Ботақанды құтқарып әкелді. Қазір Ботақан бұрынғысына қарағанда әл жинап, диланып қалған. Енді біраз күнде түбіттері құндыздай құлпырып, көздің жауын алып шыға келетін түрі бар. Екіншіден, Ботаканды құтқару операциясына Қарала да келіп қатысты. Бәрекелді, айтпакшы оны Актиін ертіп келгенге ұқсайды. Тышқанның сөзіне бақса солай. Мейлі ғой, әйтеуір Ақпарақтың өздеріне қастық ойламайтынын қайсысы болса да ұққандары жақсы. Үшіншіден, Қарлығаштардың ұсынысы да іске асатын сияқты. Міне, бір жеті болды «ЖАН-ЖАНУАРЛАР ТЕАТРЫНЫҢ» алғашқы ойынына дайындалып жатыр. Театрдың сахнасы, әрине, Әлімбек қарияның ауласы болмақ. Есіктің аузында Әлімбек атайдың өзі тұрады. Өйткені теріс ойлы, бөгде жандарға мұнда орын жоқ. Өткенде мекиендері мен шөжелерін бастап кербез әтеш- Қызыл Айдар да келіп кетті. Құр қол емес, сахнаға шыққанда Ботақанның кекіліне байласын деп қызылды- жасылды әсем қауырсындарын тарту етс келіпті. Кеш те болса түсінгенін айтпайсың ба! Ботақанды құтқаруға Әлімбек аталарының да көп көмегі тиді. Қалай болып еді? Бәрекелді, бұлар келгенде тас алаң-қайдың беті оттан суырған табадай күйіп түр екен. Анда-санда ұп еткен керімсал әлгі ыстық лепті үйіріп әкеліп жүзіңе ұрады. Тамырларын тереңге жайған корі емендер болмаса, балаң өскіндердің жапырақтары нәр аңсап, бүрісіп-бүрісіп қалған. Осындай шыжыған ыстықта қимылдауға әлі жоқ Ботақанды көру қандай аянышты десеңші! Бірақ бұлар Ботақанды да, қасындағы қожайынын да жорта елемегенсіп, өздерімен-өздері ән салып, би билеп, асыр салып ойнай бастады. Сол сол-ақ екен су сататын күркешіктің алдында кезек күтіп топырлаған балалар бүларды лезде қоршап алды. Әлім-бек атайға да керегі осы еді. Балаларды жан- жануарлардың жанына кезек-кезек тұрғызып суретке түсіре бастады. Балалар болса қолдарындағы тәттілерін бұлардың аузына тосып мәз. Өйткені олар ақылды күшік Ақпарақты, кіп-кішкентай болса да пысық Тышқанды, Оқымысты- Тотықұсты, көкжасыл көркем өлкенің қонақтары қос Қарлығашты, Ақтиін мен Қараланың қол ұстасып, бірге жүргенін өмірі көрмеген еді. Кенет Ақпарақтың көзі Ботақанға түсіп кетті. Көңілді топты көріп, Ботакапның да жанары жасқа толып шыға келген екен. Ақпарақтың да көңілі босап кетті. Қалай жұбатқаны дұрыс? Ол өзінің достарына білдірмей жырылып оңаша шықты да Ботақанға жақындады. - Ботақан, сәл шыда. Біз сені құтқаруға келдік. - Өзінің бас бостандығы жөнінде ойламақ тұрғай, түсінде де көрмеген Ботақан қапелімде не дерін білмей сасып қалды. Оны лезде сезе қойған Ақпарақ егер Ботақан сөйлесе көңілі босап, бірдеңені бүлдіріп алатынын сезді де: - Жә, мен кеттім. Анау қожайының сезіктеніп қалар, — деп лезде өзінің көңілді тобына қосылды. Алайда Қабанның Ботақанмен ісі де жоқ еді. Оның есіл - дерті мынау кішкентай достардың ойынында болатын. «Егер бұлар менің қолыма түссе Ботақанның бір айда тапқан табысын бір күннің ішінде табар едім» дейді күбірлеп. Тәтті қиял түрткілеген ол Әлімбек атайға «мына жан-жануарларыңды маған сат» деп жата кеп жабысты. Әлімбек атайға да керегі осы болатын. - Сатайын, бірақ ақысына не бересің? - деп, тақ ете қалды. - Үйіңе отын түсіріп беремін, тауықтарыңның күркесін жөндетемін.... - Жоқ,- Әлімбек атай басын шайқады, - оларға енді сенің көмегінсіз-ақ шамам келеді. - Ендеше ақшаға келісейік. - Ақшаның да керегі жоқ - Әлімбек қария «көрдің бе, міне» дегендей, өзінің кішкентай жан-жануарларының бірер сағаттың ішіндегі ойынынан түскен теңгелерін миығынан күліп тұрып нұсқап қойды. - Енді не қалайсың? Өзің айтшы? - Жарайды, қадалып қоймадың ғой. - Әлімбек атай өтірік қиналған бола қалады. Қандай қу өзі. Егер Ботақанның басына бостаңдық берсек мен бұларды саған берейін. Бірақ бір шартым бар: анау Қарлығаштардың самғайтан аспаны, Ақтиіннің сайран салатын орман-тоғайы бар екенін ұмытпа. Ертеңгі күні олар сол мекендеріне қашып кетсе, онда маған өк-пелеме! Ары қарай бәрі алдын-ала ойластырғандай болды. Ақпарақ Әлімбек атасы екеуі Ботаканды бұйдасынан жетелеп үйлеріне қайтты да, Қарлығаштар Қабанның иелігінде қалды. «Ботақан» операциясы бойынша олар кешке дейін балаларды қызыққа бөлеп, түнде Қабанның корасынан қанып кетуі керек. Бәрі соғыста барлауны болған Әлімбек атайларының ойластырып жүргені ғой.... ОН ТӨРТІНШІ ТАРАУ Ботақан күшті болып шықты. Сауысқанның жағымсыз жаңалығы.Ботақан нағыз ойынпаз болып шықты. Тіпті «ЖАН - ЖАНУАРЛАР ТЕАТРЫНЫҢ» барлық нөмірі соған қатысты десе де болады. Өркешіне Ақпарақтан бастап Тышқанға шейін жабыла мініп алғанда мыңқ демейтін күшін айтсаңны! Өлке-мізде осындай түліктің бар екенін айтқан Тышқанға рахмет! Ол болмағанда Ботақанның күні ендігі не болар еді? Бәрекелді, енді театрдың анылғаны жөнінде хабарландырулар жазып, көшедегі афиша біткенге дасыра берсе де болады. Ақпарақ қолына қылқаламын алды да, өзінің ойланған сәттегі сүйікті әдеті бойынша басын оң жағына әнтек қисайтыңқырап қойып былай деп жаза бастады. ҚҰРМЕТТІ БҮЛДІРШІНДЕР! Ертең жергілікті уақыт бойынша сағат 10-00 де Әлімбек атайдың ауласында «ЖАН-ЖАНУАРЛАР ТЕАТРЫНЫҢ» ойыны болады. Ойыннан Ботақанның, Ақтиіннің, бекзат Қарлығаштар мен кербез Әтеш Қызыл Айдардың ойынын көріп тамашалайсыздар. Оқымысты- Тотықұс та қатысады. Театрдың ашылуына келіңіздер! ӘЛІМБЕК АТАЙ. Ақпарақ хабарландыруға соңғы нүктені қойып, столдан белін жаза бергені сол еді құлағының түбінен Саысқан: - Ойын болмайды, - деп, саңқ ете түсті.Ақпарақ күтпе- ген қонақтың жайсыз хабарына ашуланып калды. - Неге болмайды? - Қабан сенедердің қожайындарыңның өзін алдап соққанын біліп ашуланып жатыр. Ертең ойын басталған кезде келіп, жұрттың алдында соны жария етпекші.... Осылай деді де Сауысқан жалбаңдап ұша жөнелді. - Қап, жамандық хабар жеткізбесең тыныш жүре алмайтын қашанғы әдетің ғой сен өсекшінің. - Ақпарақ ызадан жылап жібере жаздады. - Саспа, Ақпарақ. Қайта Сауысқанның дер кезінде хабар бергеніне алғыс айтайық. Сен қазір Тышқанға барып хабарландыруды ілгізе бер. Ад мен Қабанды бұл ауланың маңынан жүрмейтіндей қылатын бір амалын ойластырып көрейін. Қараланың қиналғанда қасынан табылып, көңіліне дем бергеніне Ақпарақтың кәдімгідей мерейі өсіп калды. Ал Қараланың оз есебі бар болатын. Себебі, өткенде Ақтиін өзін әбден ұялтқалы бері Ақпарақ пен Тышқанның сеніміне кіретіндей бір жақсыльіқ жасағысы келіп армандап жүрген. Міне, соның сәтті осы жолы түскен сияқты. ОНБЕСІНШІ ТАРАУ Қарала көмекке келді. Қу түлкі Қабанды жер қаптырды. - Қабан десе, маған бір ой келіп тұр. Бүгін аңға барсақ қайтеді? - Өзінің бұрынғы достыгы бойынша Қабанның үйіне еркін енген Қарала сенімді түрде тіл қатты. - Аңға шығатын көңіл-күйім болмай жатыр. Естіген жоқсың ба? - Пәлі, Ақпарақтың алдап соққанын айтамысың Соны да сөз дегі. Егер сәтін салып Түлкіні ұстап алсаң, әлі-ақ ісің оңғарылып жүре береді. - Жарайды, қай жақтан аулаймыз. - Қаланың сыртындағы тоғайдан. - Қараланың күткен жауабы да осы еді. Өйткені ол алдын-ала тоғайды мекендейтін Қу Түлкімен келісіп келген болатын. Түлкінің міндеті Қабанның алдына түсіп біраз қашқаннан кейін кез-келген үңгірге кіріп жоқ болса болды, одан арғы іс Қараланың өз қолында. Қарала каққан дабылдан әуелі тоғайдағы қарғалар азан-қазан көкке көтеріліп, әлден уакытта шоқ талдың түбінен қүйрығы жарты кез кызыл Түлкі сылаңдап қаша жөнелді. Түлкіні көрген бетте соңынан тұра ұмтылған Қабан әні жеттім, міне жеттіммен әбден сілесі қатты. Уәде бойынша Түлкі де бірден қара үзіп кетпей, не темір үңғының қарауылына ілінетін ұрымтал түсқа жақындамай, Қабанның әбден зықысын шығарды. Бір кезде Қабанның өзін бұдан арыға қууға шамасы жоқ екенін байқады ма Түлкі бірінші кездескен үңгірге зып берді де, екінші шетіндегі жасырын тесіктен атып шығып, өз жөніне зулап кете барды. Ырс-ырс еткен Қабан мен Қарала Түлкі кіріп кеткен үңгірге қатар жеткен. - Қап, құтылып кетгі, - деді Қабан Қаралаға ашуланып. - Құтылған жоқ әлі. Іннің ішінде жатыр. Мен бұл үңгірді жақсы білемін. Аузы тар болғанмен, іші кең. Ертеде осында Айдаһардың алтын көмбесі болған дейді. Қалай түсіп көреміз бе? Бәлкім, Түлкіден де кымбат қазынаға кез болармыз. Қабан мұрнын шұқылап ойланып қалды. - Қайдам, бекерге әуре болып жүрмесек. - Түу, сен де жоқты айтады екенсіқ Кәні, баста! Қабан жүрелеп отырды да, қорбаңдап үңгірдің ішіне басын сұға бастады. Оның қазандай басы үңгірдің ішіне толық кіргені сол тынысы тарылып қоя берді. Басын қайтып суырып ала қояйын деп еді, келсаптай басы іннің тар аузына кептелді де қалды. Кебеже қарнын қозғау да қиынға соқты. Қабанның енді қайтып тысқа шыға алмайтынына көзі анық жеткен. Қарала сақылдап тұрып күліп жіберді. - Ха-ха.... Ал, достым, жер бауырлап жата бер осылай. Ертең келіп іннің аузын қазып, иығарып аламыз. - Құт-қарыңдар! - Өкіре айғайлаған Қабан сыртта қалған екі аяғын дәрменсіз тырбаңдатып айдалада қала берді. Айғайын ешкім естіген жоқ. ОН АЛТЫНШЫ ТАРАУ Ақжүрек Ақпарақтың жеңісі. Оның достарының нықтарынан бір зілмауыр жүк түскендей болды. Қарақтарым! Көкжасыл көркем өлкедегі ертегімізді осымен аяқтасақ та болатын еді. Бірақ ақжүрек Ақпарағымыз Қараланың айласына риза болғанымен Қабанды үңгірге тұңшықтырып тастап кеткенін онша құптай қоймады. Әсіресе, бүгінгідей мереке күні! Ақпарақ жалма-жан сағатына қарады да: - Достарым, дайындығымызды бастауға дейін әлі уакыт бар екен. Жүріңдер, егер қарсы болмасаңдар, Қабанды іннен шығарып келейік, - деді, достары ұлардай шулап қоя берді. - Оны босатсақ өзіміз құримыз ғой. - Теартрдың ашылуына қырсығы тиіп кетепесін. - Менің сөзіме сеніңдер, осыдан кейін ол бізге тиіспейтін болады. Ақпарақтың кішкентай достары тағы да шулап кетті. - Қалайша? - Ол нағыз жауыздың өзі ғой. - Білем, сондықтан да казір Қабан жатқан үңгірге баруымыз керек. Кәні, қайсың ілесесің? - Мен, - бірінші болып Тышқан алға шықты. - Мен де, - бүл Ботақан еді. Жанары жәудіреп тұр. Келесі сәтге бәрі қол ұстасып қала сыртындағы тоғайға қарай келе жатты. Көк аспанның төріндегі Күн-Ана өзінің кішкентай достарының тіршіліктеріне сүйсініп, күлім қағады. Қабанды олар талаурап жатқан жерінен тапты. Басы үңгірдің аузына кептеліп былқ-сылқ еткен денені тар қыспақтан әрең дегенде құтқарып алды. Аузына су тамғызған кезде Қабан кірпігін қимылдатып, аяқ-қолын созды. Ақпарақ достарынан қалам-қағаз алып, үлкен әріптер- мен: «ҚАБАН» деп жазды. Біз сені кешірдік. Егер осы ақымақтытың букіл көкжасыл көркем өлкеге жарияланып, масқара болмайын десең, бұдан былай Әлімбек атай мен оның кішкентай достарына жолаушы болма! Марқұм анамның атымен ант етемін, екінші жолы аямаймын! Бір топ куәлер кол қойған қол-хаттың бір данасы өмір бойы менде болады! Ақпарақ. Ақпарақ достарын қолхаттың мазмұнымен таныстырды да бәрін қол қоюға шақырды. - Тышқан, мә, мына қолхаттың бір данасын Қабанның қалтасына салып қой. Есін жиған кезде оқысын, - деді Ақпарақ қолхатқа бәрі қол қойып болған кезде. - Алақай! Ақпарақтың достары иықтарынан бір зілмауыр жүк түскендей қуанып, коңілдене айғайлап қоя берді.... Ақпарақтың көзі жасаурап, көңілі босап кетті. Анасын атып өлтіріп, ұяластарын тірідей көмген қарала күн есіне түскен. Ақпарақ есін жиғанда Әлімбек атасының алақанында жатыр екен. Көзін ашқан бетте санасына сіңісті әдетпен жұмсақ алақанды түрткілеп енесінің емшегін іздеген. Одан кейін ұяластарының тұмсық қытықтар ашқылтым иісін аңсаған. Аңсаған да босанбаққа ниет қып бұлқынған. Бірақ қанша бұлқынса да атасының шырыш алақаны басынан, құлағының түбінен сипалап босатар болмады. Мұны босатпай бауырына басқан күйі үйіне кіріп ыдысқа сүт құйып әкелді. - Кәні, іш, іше ғой, күшім! Бұл тартыншақтаған. Денесі дір-дір етіп, әлсіз қыңсылайды. Адамзат атаулыдан әбден жүрегі ұшып, қорқып қалса керек. - Әппағым, Ақпарағым менің, деген сол кезде атасы алғаш рет... жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|