Култанбаева нургул калдыгуловна
жүктеу/скачать 2,3 Mb. Pdf көрінісі
|
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІ
| Қыстың аязды күні бір ауылға алыстан келіп, ат
басын тіреген жолаушының атынан түспестен бір үйдің қожайынына келіп жөн сұрасып тұрған жері екен . - Ассалаумағаликүм! Құдайы қонақ едім, -деді - Құдайы қонақ болсаң, шөп бар, анау отауға түс !» [23, 10]. Бұл мысалдан болмысы қазақы екі адамның, яғни жолаушы мен үй иесінің астарлы, мәдениетті түрдегі бір-бірінен жөн сұрасуын байқаймыз. Сонымен қатар жолаушының ұзақ жолдан шаршағанын, атының болдырғанын, өзінің тоңғанын, барар жерінің алыстығын ұзақ сонар баяндап тұрмай-ақ, «Құдайы қонақ едім» деуі арқылы қысылса да амалсыздан қонарға жер сұрап тұрғанын және қазақ халқы үшін «құдайы қонақты» қандай жағдайда да күтетінін біле тұра мәдениет, ізет танытуын көрсек, «шөп бар, анау отауға түс» деген сөзден келген жолаушының жағдайы ғана емес, оның ат-көлігінің де жайын жасау қажеттігін, ал ондай жағдайдың өз үйінде жоқтығын туралап айтпай, қысқа қайырыммен тұспалдап жеткізгенін көруге болады. Осы бір-екі жол сұхбаттан-ақ «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен» қазақ халқының ұлттық ерекшелігі, қонақжайлығы, ұлттық танымы байқалады. Бұл келтірілген диалогтік дискурстан екі адамның арасындағы жағдаяттық, тілдік, әлеуметтік, этномәдени, психологиялық ортақтықтардың болуы арқасында олардың арасында коммуникативтік қарым-қатынас орнағанын көруге болатындығын айтады. Ондай коммуникативтік қарым-қатынас орнату үшін дискурсқа қатысушы коммуниканттардың ортақ түсінігі, танымы, қандай да бір аялық білімі болуы керек. Сонымен қорыта айтсақ, ғалымның пікірінше, «дискурс – белгілі бір тілдік жағдаяттағы екі адамның өзара сөйлесуі, бір-біріне сұрақ беруі, жауап қайтаруы, бірін-бірі түсінуі» болмақ. Қ.Б. Күдеринова «Қазақ дискурсының ұлттық және заманауи ерекшеліктері» атты мақаласында дискурсқа мынандай анықтама береді: «Дискурстың ең қарапайым түсінігі – тілдік қарым-қатынас шегіндегі қанағаттану сезімі… дей отырып, дискурстың айқын танылатын тұсы – ауызша коммуниукация» дегенге баса назар аударады [24, 55]. Сондай-ақ қазіргі қазақтың вербальды дискурсының уақытқа сай ерекшеліктеріне, олардың халықтық ерекшеліктеріне тоқталып өтеді. Ауызша сөздің ерекшелігі ретінде оның уақыт пен кеңістікке тәуелді екендігін, уақыт өте келе кейбір сөз қолданыстарының өткен уақыттағыдай өзекті бола алмайтындығын, уақыттың өтуімен бірге ол ақпараттың эмотивтілігі бәсеңдейтіндігін ата буын мен жас ұрпақтың арасындағы айырмашылықтарды мысалға ала отырып дәлелмен көрсетеді. Тілдік қарым-қатынас арқылы ұлттық мәдениет қалыптасатынын, сол сияқты қазақы ортадағы дискурстың тұйық, бұйығы өтетіндігін « қатты айтсаң, қарындасқа жақпайсың», «адам тілінен жазалы», «айтпас жерде тіліңді тарт» , т.б. секілді қазақтың әдеп сақтау мен ибаға қатысты мақал- мәтелдері арқылы дәлелдейді. Тіл арқылы адамды танытатын кітаби тіл емес, сөйлеу тілі екендігін айта отырып, сөйлеу тілінің дискурсына ерекше көңіл бөледі. 17 Зерттеуші С.С. Исакова «Университеттік дискурстағы терминдердің қолданылу принциптері» мақаласында «Дискурс жанры ұжымдық және жеке тілдік тәжірибеге байланысты қалыптасады. Әрбір дискурстық жанрдың ерекшелігі оның мақсатымен, принциптері мен нормаларымен анықталады» [25, 97] деген ойын білдіре отырып, «педагогикалық дискурс аясындағы оқытушының студенттерге білім беріп қана қоймай, ғылымның дамуына үлес қосудағы университеттік дискурс мәселесіне де мән беру» керектігін атайды. Отандық ғалымдардың дискурс теориясына қатысты ортақ пікірлері болғанымен, олардың дискурсты жан-жақты сипаттаулары мен пайымдауларының арасында өзіндік ерекшеліктері де бар екені байқалады. Сондай ортақ пікірлердің бірі – дискурстың диалогтік көрінісі [21,42], сөз жағдаятына сай орындалатын сөйлеу әрекеті, сөйлесімі. Ал айырмашылықтарын көптеп кездестіруге болады. Ғалым В.И. Карасик дискурсты «сөйлесу», «сөйлесім» [2] деп таныса, енді бір қатары диалогті дискурс деп атайды. Г.Г. Бүркітбаева «мән-мағынасы, ұғымы жағынан бір- бірімен логикалық және синтаксистік байланыста тұрған, бірнеше сөйлемдерден құрылған мәтінді»[18] дискурс деп анықтайды. Осылармен қатар біз жоғарыда келтірілген ғылыми еңбектерде дискурсты түрлі аспектіде жан-жақты зерттегенін білдік. Дискурс теориясының болашақта зерттеуді қажет ететін нысандарына профессор К.Қ. Садирова атап көрсеткендей, дискурс түрлерінің жіктелуін, дискурстық кеңістік, дискурстық тұлға, дискурстық тәжірибе мен әлеуметтік тәжірибе байланысы, дискурстың зерделену мәселелері т.б. жатады деп есептейміз. Соның ішінде қазақ тіл біліміне қазақша дискурс ерекшеліктерінің өзіндік сипатын талдау, қазақы дискурсқа көбірек мысал бола алатын фольклорлық дискурс мәселелерін қарау қажет деп санаймыз. жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|