Курсының бағдарламасы «Биология» 050113 мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- І-ші ретті консументтер
| Эволюция барысында (тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыптау, өзгергіштік және тұқым қуалау нәтижесінде ) насекомдарда әртүрлі қауіптерден сақтайтын ерекшелік: бүркеніш рең және мимикрия қалыптасқан.
Көптеген насекомдардың дене пішіні, реңі қоршаған ортаға түстес, біреулерінің пішіні бұтаққа, жапыраққа ұқсас келеді. Мыс: жасыл реңді, орман және далалықта - әртүрлі жолақты, теңбілді. Мүр көбелегінің жұлдызқұрты бұтаққа ұқсас т.с.с. Улы және шағатын насекомдарға сақтандырғыш рең тән (қан қызы, қара қоңыздар, бал арасы т.с.с.) Мимикрия (қорғаныш рең) – қауіпсіз насекомдардың реңі, пішіні қорғаныш қаруы бар насекомдарға ұқсас келеді. Гүл шыбындары түктермен жабылған, араларға, ал көбелектер (кейбір түр) мөлдір , шыны тәрізді қанаттарымен араларға ұқсас келеді. 3-сұрақ. Биоценоздағы (экожүйе) насекомдардың орны. Насекомдар – жерде жануарлар ішінде ең көпсанды және экологиялық алуантүрлі топ. Әсіресе құрлық биоценозындағы ролі ерекше. Биогенді айналымда олардың маңызын бағалау өте қиын. Олардың арасында І-ші ретті консументтер - фитофагтар (жасыл өсімдік мүшелерімен қоректенетін: жапырақжегіш қоңыздар, біз тұмсық қоңыздар, жұлдызқұрт, тля, т.б.; ІІ-ІІІ-ші ретті консументтер (жыртқыштар, паразиттер, құмырсқа, есекара, шаншарлар, барылдауық қоңыздар, қанқызы т.б. жыртқыш насекомдар) өсімдік және жануартекті органикалық қалдықтарды ыдыратушы – редуценттер (сапрофагтар: алғашқы қанатсыздар, тарақандар, шыбын дернәсілдері, қоңыздар) бар. Ағаш текті қорекпен ксилофагтар: термиттер, қабық жегіш қоңыздар мұртты қоңыз және бізтұмсық қоңыз дернәсілдері т.б. қоректенеді. Олардың көбінің ішегінде жасунықты қорытуға көмектесетін симбионттар (бактерия, талшықтылар) болады. Жануар қалдықтарын өлексе қоңыздар, тері жегіштер, қосқанаттылар дернәсідері жейді. Жануар қиында қорекке пайдаланады (қи қоңыздары, қи шыбындары). Сапрофагтар, ксилофагтар топырақ түзілу процесіне қатысады. Насекомдардың көбі жыртқыштар (қоңыз, қандалалар) немесе паразиттер (шаншарлар, шыбынлар). Насекомдар ірі жануарлардың (амф., репт., насекомқоректі құстар мен сүтқоректілер) қорегі. Японияда жылғалылар (ручейники) дерн., Қытайда мұртты қоңыз дери-дерік, Африкада шегірткелерді тамаққа пайдаланады. Насекомдар-өсімдік пен жануарлардың сан-мөлшерін реттеуші фактор. Табиғи биоценозда әлсіз өсімдіктерді және бірлестікке бөгде түрлерді құртады. Ксилофагтарды кесілген немесе кепкен ағаштарда кездестіруге болады. Жыртқыш және паразит насекомдар көптеген омыртқасыздардың санды реттейді. Тозаңдатқыш насекомдардың гүлді өсімдіктердің айқас тозаңдануына ролі үлкен. Насекомдардың эволюциясы жабықтұқымды өсімдіктер эволюциясымен ілесті жүреді. Оларда өзара пайдалы байланыс (мутуализм). Көптеген насекомдар тұқым және өсімдік өскінін таратушы. Насекомдар – адамға пайдалы өнімдерді өндірушілер Өте ерте заманнан және насекомдар түрлері өнім көзі және өндіру дамыған. 1. Аралар және ара шаруашылығы. Ертеде-ақ адам жабайы аралар балын жинаған. Қазір де кейбір аймақтарда бұл кәсіп сақталған. Бал, балауыз алу мақсатында ара шаруашылығымен айналысу өте пайдалы кәсіп. Бал арасын (Apis mellifera) әлемнің барлық елдері өсіреді. Селекционерлер араның көптеген тұқымдарын шығарды. Ара шаруашылығының өнімділігін жоғарлататын технологиялар жетілдірілді. Ара шаруашылығының негізгі өнімі бал және балауыз (ұя салу үшін жұмысшы ара бөлетін өнім), сонымен қатар: бактерицидті қасиеті бар - прополис, ара уы медицинада , ал ара сүті – парфюмерияда пайдаланылады. Аралар - тозаңдатқыштар, гүлді өсімдіктер өнімділігіне әсер етеді. 2. Жібек көбелегі және жібек шаруашылығы. Тұт жібек көбелегінің дернәсіл қуыршаққа айналу кезеңінде пілә тоқитын жібін – адам ертеден жіңішке, мықты дәке тоқу үшін пайдаланды. Жібек жібін алу мақсатында жібек шаруашылығы ертеде Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде дамыған Қытайда, Жапонияда емен жібек көбелегінен жібек жібін алуды үйренген. Тұт жібек көбелегінің (Bomlyx mori) отаны - Қытай, онда жібек шаруашылығымен 4,5 мың жыл айналысады. Олардың қорегі – тұт жапырағы. Оның жібі - өте жіңішке және мықты. 3. Насекомдар – лак, бояу және дәрі-дәрмек өнім көзі. Лак құрттары ( Homoptera) отр.) «Шеллак» табиғи лак алатын сөл болады. Ала гүлік қоңыздарын кептіріп, кантаридин – дәрі-дәрмек дайындайды. Кокцид түрлерінен қызыл бояу – кармин алады. Өндірістік мақсатта организмдерді өсіру әдістерін өңдейтін ғылым бағытын – биотехнология деп атайды. Ара және жібек шаруашылығы – насекомдар биотехнологиясының ертедегі бағыты. Ғалымдар бүгінгі күні т.б. бағыттарда жұмыстанады: 1) Эктомофагтарды өсіру. Эктомофагтар – адамға зиянды насекомдарды жоятын жыртқыш және паразит организмдер. Оларды өсімдік зиянкестерімен күресте пайдаланады. Мысалы: жұмыртқа жейтін шаншар – триъограмма – (Trichogramma) қоңыр бөлек, бұршақ және алма теміріне т.б. қарсы күреседі. Колорад қоңызымен күресу үшін Америкадан жыртқыш кандала: подизус (Роdisus maculiventis) периллюс (Perillus bioculatus) әкелінді, оларды лабораторияда колорад қоңызының жұмыртқасында, дернәсілінде өсіреді. Қан қызын – тля, червица, кокцидтермен күресу үшін өсіреді, өндіреді. Болашақта жыртқыш қоңыздар – барылдауық қоңыз, стафилинидтер, қосқанаттылар, торқанаттылар дернәсілдерін, паразит жарғақ – және қосқанаттыларды өндіріп-өсіру тұр. Орман зиянкестерімен күресу үшін құмырсқаларды көбейту, оалрдың илеулерін көшіру, т.с.с. жұмыстар жүргізу. 2) Фитофаг – насекомдарды өндіру. Лабораторияда өсімдік зиянкестерін өсіреді, олармен генетикалық күрес жүргізуде вирус препараттар өндіру және эктомофагтар өсіру үшін. 3) Нектрофаг – насекомдар өндіру. Некторофагтарға нектармен қоректенетін, өсімдік тозаңдатқыштары жатады. Мыс: маманданған тозаңдатқыш – жабайы араны өсіру – ғылым бағдарламасы құрылған. АҚШ-та жапырақ қиғыш – араларды қолдан өсіреді (жоңышқаны тозаңдатыратын). Жоңышқаның өнімділігін жоғарлату мақсатында ара фермалары ұйымдастырылып, жаңа технология енгізілген (Ресейде). Түкті аралар – көптеген ауыл шаруашылық өсімдіктерінің өнімділігін жоғарлатуда үлкен орын алады. 4) Биоорганикалық қалдықтарды өңдеу үшін сапрофаг насекомдарды өсіру. Соңғы кезде қиды өңдеу, биотыңайтқыш және азық белогын алу үшін капрофаг, сапрофаг насекомдарды пайдаланады. Синантропты шыбындар (қи және бөлме) органикалық заттарды ыдыратушылар және өздерінің биомассасына айналдырады. Бір жұп шыбын ұрпағы маусымда 625 – 1800 тонна биомасса береді. Бөлме шыбының бір аналығы максималды өнімділігі - 250 жұмыртқа салады, дернәсіл биомассасы 1 т субстратта 92 кг-ға жуық. Шыбынның тірі дернәсілдерінен белок азығын алып, үй жануарларының комбикормына қосады. Өңделген шыбынның биоқалдығы - органикалық тыңайтқыш. 5) Насекомдарда ғылыми және эстетикалық мақсатта өсіру және пайдалану. Биологияның көптеген проблемаларын (генетика, физиология, эмбриология, экология, биогеография, эволюциялық ілім салаларында) шешуде насекомдар өте қолайлы объекті. Оларда лабораторияда ұстау жеңіл, тіршілік циклі қысқа. Аквариум балықтарына азық ретінде насекомдарды өсіреді. Соңғы кезде зоопарктерде әдемі насекомдарды ұстайды. Ұлттық парктерде сирек және жойылып кету қаупіндегі насеком түрлері қалпына келтіру шаралары қаралуда, жүргізілуде. Насекомдарды мектеп тірі бұрыштарында, биологиялық лабораторияларда ұстау және биологиялық бақылау жүргізуге ыңғайлы. Зиянкес насекомдар және олармен күрес жолдары. Мыңдаған насеком түрлері адамға үлкен зиян келтіреді. Олар ауыл шаруашылығының, орман шаруашылығының зиянкестері, адам және жануар паразиттері құрылыс материалын бүлдірушілер, қауіпті ауру қоздырғыштарын таратушылар (СОӨЖ-де). Зиянкес насеком түрлерінің жоғарғы тығыздығы өнімділікке қауіп төндіргенде, олардың сол мөлшерін төмендету үшін шаралар қолданылады. Насекомдармен күрес шаралары: механикалық, химиялық, биологиялық, агротехникалық ( СӨЖ – де). жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|