Курсының бағдарламасы «Биология» 050113 мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| Техникалық оқу құралдары: сызба-кестелер, макеттер, коллекциялар.
1-сұрақ Насекомдар дара жынысты. Көбінде жыныс деморфизмі жақсы байқалады. Аталық жыныс жүйесі тұқым безімен, тұқым шашқын каналға ашатын жұп тұқым жолынан тұрады. Аналық жыныс жүйесі 2 жұмыртқа безінен, жұмыртқа жолынан және дара қынаптан тұрады. Жұмыртқа безі 1-100 жұп жұмыртқа түтіктерінен тұрады. Көптеген түрлерге өзегі қынапқа ашылатын тұқым қабылдағыш тән. Көбінің жұмыртқа салғыштары ірі – көкқасқа шегіркелерде қылыш тәрізді, саяқ шегіркелерде қысқа болады. Насекомдардың жұмыртқа пішіні әртүрлі, дамитын ортаға бейімделген. Жабық ортада дамитын қоңыз жұмыртқалары сопақша, қандалаларда күбі тәрізді субстарқа бекиді. Көбелектерде – шөлмектәрізді, торқанаттыларда жұмыртқа сабақты. Насекомдар жұмыртқаларын топпен салады. Ұялары ашық немесе жабық. Колорад қоңызы картофель жапырағының астыңғы бетіне жапсырады (ашық), шегіркелер топыраққа (жабық) салады. Тарақандар жыныс жолында пайда болатын жұмыртқа капсуласы – оотекке салады. Жұмыртқадан дернәсіл шығарда амнион қуысындағы сұйықты жұтады, дене тургоры күшейеді, басымен корионды жарып шығады. Эмбрионнан кейінгі даму жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму, түлеу жолымен өседі. Онтогенез (жеке даму ) кезінде нсеком 3-4 тен 30-ға дейін түлейді (орташа 5-6 рет). Дернәсілден ересек формаға дейінгі даму процесінде жүретін морфологиялық өзгерістер – метаморфоз деп аталады. Төменгі сатыдағы қанатсыз формалардан басқа насекомдарда ересек форма – имагоға жеткеннен кейін түлеу және өсу тоқталады. Эмбрионнан кейінгі даму үш типке бөлінеді. 1. тура, метаморфозсыз даму – аметаболия немесе протометаболия 2. жартылай түрленіп даму – гемиметаболия 3. толық түрленіп даму – голометаболия Аметаболияда – жұмыртқадан имагоға ұқсас дернәсіл шығады, айырмашылығы : мөлшерінде, гонада болмайды. Гемиметаболия – жартылай метаморфозды даму (тарақан, турақанаттылар, кандала т.б.) Жұмыртқадан имагоға ұқсас дернәсіл шығады. Қанат бастамасы бар, гонада дамымаған (нимфа) 5-6 рет түлеп имагоға айналады. Бұл насекомдар тобы ішінде дернәсілдің имагодан провизор мүшелері (дернәсілдің тіршілікке бейімділігі) арқылы ерекшеленетіндері бар (инелік, біркүндік, веснянка ). Олардың нимфасы суда дамиды, кеңірдекті желбезектері, инелік дернәсілдерінде қорек ұстайтын «маска» (төменгі еріннің түр өзгерісі) болады. Голометаболия – толық түрленіп даму: жұмыртқа – дернәсіл – қуыршақ – имаго (қоңыздар, көбелектер, қосқанаттылар, жарғаққанаттылар, торқанаттылар, жылғалылар). Олардың дернәсілдері имагоға ұқсамайды, экологиялық айырмашылығы бар. Мыс: Зауза қоңызы ағашта, дернәсіл – топырақта; көптеген шыбындар ұшып тіршілік етсе, дернәсілдері ыдыраған органикалық қалдық бар топырақта дамиды. Дернәсілдер бірнеше рет түлеп қуыршаққа айналады. Қуыршақ стадиясында және гистолиз – дернәсіл мүшелері ыдырайды, гистогенез – ересек форма мүшелері қылыптасады. Қуыршақтан имаго шығады. Дернәсіл қор жинайтын, өсетін стадия, қуыршақ – түрленетін, ал имаго – таралатын, көбейетін стадия. Тіршілік ету, қоректену тәсіліне және тіршілік ортаға байланысты дернәсілдермен қуыршақтардың бірнеше типі бар. (лабораториялық сабақта) Метаморфоз процесінде өзара байланысты екі процесс: гистолиз және гистогенез жүреді. Гистолиз – дернәсілдер мүше ұлпалары бұзылады, ал гистогенезде – ересек насекомның мүшелері қалыптасады. Жартылай түрленіп дамитын насекомдарда бұл процесс бірқалыпты нимфа фазасында, ал толық түрленіп дамитын насекомдарда бұл процесс бірқалыпты нимфа фазасында, ал толық түрленіп дамитын нсекомдарда түрлену – қуыршақ фазасында жүреді. Гистолиз – фагоцит және ферменттер іс-әрекет есебінен жүреді. Ересек насекомның мүшелерінің қалыптасуы, яғни гистогенез – жіктелмеген клеткалардан имаго дискасы (бастамасы) даму есебінен жүреді. Имаго дискасынан көз, қанат ауыз аппараты, аяқ және ішкі мүшелер: бұлшықет, гонада дамиды. Асқорыту жүйесі, мальпигиев түтіктері, кеңірдек бұзылмайды, метаморфозда жетіледі. Метаморфоз процесін ішкі секреция бездері реттейді. Бас миының нейросекреторлы клеткасы бөлетін гормондар кардиаль дене іс-әрекетін жеделдетеді, оның гормоны гемолимфа арқылы алдыңғы кеуде безінен (прторакаль) дернәсіл гормоны – экдизонның бөлінуіне себепші болады. Экдизон түлеу процесін қамтамасыз етеді (кутикула ериді, түседі, жаңасы қалыптасады). Метаморфозда ювениль гормонын бөлетін дененің маңызы бар. Оның жоғарғы концентрацисында дернәсіл түлеп, келесі дернәсіл стадиясы қалыптасады. Дернәсілдің өсу қарқынына байланысты бұл дененің іс-әрекеті әлсірейді, ювениль гормон концентрациясы төмендейді, алдыңғы кеуде бездері дегенерацияға ұшырайды, дернәсіл қуыршақ фазасында түлеп, имаго пайда болады. Насекомдар метаморфозының екі түрі бір-біріне тәуелсіз қарапайым даму типі – протоморфоздан дамиды – деген болжам бар. Протоморфоз – тура даму, дернәсіл және имаго фазасында көптеген түлеу байқалады. Барлық даму фазасы бұл насекомдардың (алғашқы қанатсыз насекомдар) бір ортада жүреді. Эволюция процесінде насекомдар топырақтың беткі қабатында жартылай жасырын тіршілік етуден топырақ бетінде , өсімдікте тіршілік етуге көшті. Жаңа ортаға көшу ірі ароморфоз – қанат даму және ұшуға әкеледі. Ашық аймақты тіршілік орта ретінде игеру насекомдардың жеке даму эволюциясында көрінеді. Бұл толық түрленіп дамитын насекомдардың экологиялық қатарын кеңейтіп, жерде жануарлар арасында олардың гүлденуіне әкеледі. Насекомдар жынысты көбейеді, жыныс диморфизмі жақсы көрінеді. Жұмыртқа салады, тірі туу да байқалады (бұл жағдайда жұмыртқа аналықтың жыныс жолында дамиды – ет шыбыны – саркофаг). Кейбір насекомдарда ұрықтанбай даму – партогенез болады. Қолайсыз аймақта (биік тауларда, солтүстік т.б. аймақтарда ) кейбір қоңыздар қоңыздар, турақанаттылар , жарғақ, торқанаттылар партеногенді көбейеді. жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|