Курстық ЖҰмыс тақырыбы: «Даму проблемалары бар балаларға түзету-дамыту жұмысын құрастырудағы іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі» Группа: дф-22 Орындаған: Жақсыбай Аяулым Ғылыми жетекшісі

• 
  Дамуында бұзылуы бар балалардың іс-әрекет ерекшеліктерін талдау;
  
• 
  Түзету-дамыту жұмыстарының жалпы түсінігі;
  
• 
  Арнайы мектептегі түзету-дамыту жұмысының өзекті мәселелерін анықтау;
  

1- тарау.Дамуында бұзылуы бар балаларды психологиялық зерттеу

1. 
   Балалардың психологиялық сипаттамалары
   

Бала мектепке түскен кезде оның жүйелі мектеп оқуының басталуына дайындығы анықталмайды. Бұл орталық жүйке жүйесінің функционалды күйінің жетілмегендігінде (қозу және тежелу процестерінің әлсіздігі, күрделі шартты байланыстарды қалыптастырудағы қиындықтар) көрінеді.

Бастауыш мектепте оқыту бағдарламасы мектеп жасына дейінгі баланың күнделікті ұғымдардың едәуір санына, белгілі бір дағдылар мен дағдылардың қалыптасуына ие екендігін болжайды. Психикалық дамуы тежелген балаларда білім қоры сол жастағы қалыпты балаларға қарағанда өте нашар. Олардың бағдарламаны игеруге қажетті білімі, дағдылары жоқ. Сондықтан балалар арнайы көмексіз қажетті жазу, санау және оқу дағдыларын игере алмайды. Балаларға мектепте қабылданған мінез-құлық нормаларын сақтау қиын. Оқу қиындықтары жүйке жүйесінің әлсіреген жағдайымен күрделене түседі, жүйке сарқылуы, шаршау, басталған әрекеттерді орындаудан бас тарту, бас аурулары жиі кездеседі. Балалар атмосферадағы барлық өзгерістерге жауап береді.

Ақыл-ой дамуының тежелуі балаларда эмоционалды-сауық саланың баяу жетілуінде, зияткерлік мүмкіндіктердің баланың жасына сәйкес келмеуінде көрінеді. Балаларда көру және есту қабілетінің нәзік формаларының жетілмегендігі, күрделі мотор бағдарламаларын жоспарлау мен орындаудың жеткіліксіздігі байқалады.

Дамуында проблемалары бар балаларда қабылдаудың төмен деңгейі байқалады, бұл өзін көрсетеді:

- сенсорлық ақпаратты қабылдау және өңдеу үшін ұзақ уақыт кезеңі қажет болғанда;

- үйреншікті емес қалыпта, контурлық және схемалық суреттерде тұрған затты тану қиындығында;

- ұқсас әріптер мен олардың жеке элементтерін әрдайым танымайды және жиі араластырмайды;

- кеңістіктік көріністердің жеткіліксіз қалыптасуында жағдайды кеңістіктік талдау мен синтездеуде қиындықтар жиі кездеседі.

Зейіннің ерекшеліктері оның тұрақсыздығында, алаңдаушылықтың жоғарылауында, объектідегі әлсіз концентрацияда көрінеді. Сыртқы ынталандырулардың болуы балаларда тапсырмалардың қарқынының едәуір баяулауына, қателіктердің көбеюіне әкеледі. Әсіресе, бұл жағымсыз әсерлер, егер алаңдаушылық сөйлеу болса, көрінеді.

Зейіннің жеткіліксіздігі, психикалық дамуы тежелген балалардағы өнімділіктің төмендеуі жеке формаларға ие. Бізде бір бала ең жоғары ойлау және жұмыс қабілеттілігі басында тапсырманы бұлжытпай құлайды қарай тапсырманы орындау, балаларда байқалады, ең көп кернеуі назар кейін белгілі бір кезең іс-қимыл. Басқаларында-тапсырмалардың бүкіл уақытында зейіннің мезгіл-мезгіл ауытқуы және тұрақсыз жұмыс қабілеттілігі.

Балалардағы есте сақтаудың дамуында қандай ерекшеліктер бар?

Оқу қиындықтары бар, дамуында кемшіліктері бар балаларда есте сақтау қабілетінің дамуындағы ауытқулар келесідей көрінеді:

- есте сақтау өнімділігінің төмендеуі және оның тұрақсыздығы;

- еркін жадпен салыстырғанда еріксіз жадтың үлкен сақталуы;

- есте сақтаудың жеткіліксіз көлемі мен дәлдігі;

- көрнекі жадтың ауызша жадтан басым болуы;

- есте сақтау және ойнату процесінде Өзін-өзі бақылаудың төмен деңгейі;

- қайталау және есте сақтау кезінде танымдық белсенділік пен мақсаттылықтың жеткіліксіздігі;

- механикалық есте сақтаудың ауызша-логикалық жаттаудан басым болуы;

- Кедергі мен ішкі кедергі әсерінен іздердің тежелуінің жоғарылауы (әртүрлі мнемоникалық іздердің бір-біріне өзара әрекеттесуі).

Осылайша, балалар есте сақтаудың күрделі түрлерін игере алмайды, төртінші сыныпқа дейін механикалық есте сақтау, есте сақтау, жанама есте сақтау артта қалады.

Ойлау дамуындағы артта қалушылық (ойлаудың барлық формалары, ең ерте, көрнекі-тиімді және көрнекі-бейнелі) психикалық дамуы тежелген оқушыларда байқалады. Бақылауларға сәйкес, визуалды тиімді ойлау аз дәрежеде бұзылған.

Түзету жұмыстарында талдау мен синтез процестерін қалыптастыруға үлкен орын беріледі, өйткені балаларда ойлаудың барлық түрлерінде аналитикалық және синтетикалық белсенділік жеткіліксіз қалыптасқан.

Тақырыпты немесе құбылысты талдау кезінде балалар тек үстірт, маңызды емес қасиеттерді жеткіліксіз пайдалылық пен дәлдікпен атайды. Балалардағы негізгі қиындықтар екі немесе одан да көп белгілерді немесе құбылыстарды ақылмен біріктіре алмайтындығымен байланысты. Мұндай қиындықтарды жеңуге көмектесу-жіктеу объектілері бар балалардың практикалық қызметін ұйымдастыру. Тапсырмалар баланың үлгіге немесе күнделікті тәжірибесіне сүйене алатындай етіп ұйымдастырылуы керек.

Білім мен дағдылардың бір жүйесінен екіншісіне ауысқан кезде балалар ескі, бұрыннан қалыптасқан әдістерді оларды өзгертпестен қолдануға бейім, бұл нәтижесінде бір әрекет режимінен екіншісіне ауысудың қиындықтарына әкеледі. Көптеген жағдайларда тапсырманы түсінудің және шешудің тиісті әдісін іздеудің орнына, әдеттегі іс-қимыл әдістерін көбейту жүзеге асырылады , сондықтан бала өзін-өзі реттеу қабілетін дамытпайды, сәтсіздіктерден аулақ болу мотивациясы қалыптаспайды.

Сондықтан балаларға көмек көрсетуді ұйымдастыру міндеттерінің бірі:

оқу мотивациясын ынталандыру күші ретінде қалыптастыру және қызығушылықтың дамуы, өйткені біздің балаларымыздың танымдық белсенділігі төмендейді.

Оқу кезінде танымдық белсенділіктің төмендеуі психикалық дамуы тежелген балаларда байқалады, өйткені балалар тапсырманы орындауға бөлінген уақытты тиімді пайдалануға тырыспайды, аз пікір айтады және балаларда "почемучки"жасы жиі болмайды. Кейбір балалар іс жүзінде қоршаған шындықтың құбылыстары туралы сұрақтар қоймайды, әдетте баяу сөйлейтін, пассивті балалар. Басқалары негізінен айналадағы заттардың сыртқы қасиеттеріне қатысты сұрақтар қояды, бірақ жауаптарды соңына дейін сирек тыңдайды.

Ақыл-ой іс-әрекетінде танымдық белсенділіктің төмендеуі балалардың іс-әрекетінің мақсатқа әлсіз тәуелділігінде, тапсырманың шынайы мақсатын қарапайым және таныспен алмастыруда, мәселелерді шешудің жолын табуда қиындықтарда көрінеді.

Сондықтан, балаларға көмек көрсете отырып, біз баланың танымдық қызығушылықтары мен танымдық қызығушылықтарын оқу танымдық іс-әрекетінің негізі ретінде дамытуымыз керек; оқу іс-әрекетінің негізі ретінде психикалық танымдық процестердің озбырлық деңгейін арттыруымыз керек; оқу іс-әрекеті субъектісінің негізгі қасиеттерін қалыптастыруымыз керек, онсыз оны игеру мүмкін емес.

Психикалық дамуы тежелген балалар-бұл оқу бағдарламасын игеруде қиындықтарға тап болған сәтсіз балалар. Сондай-ақ, бұл балалардың эмоционалды ерік-жігерінің жетілмегендігі органикалық инфантилизммен түсіндіріледі.

Органикалық инфантилизм термині алғаш рет ХІХ ғасырдың соңында француз психиатрлары Лоран мен Лассегеттің енгізілуімен пайда болды. Бұл термин әртүрлі жұқпалы аурулар мен улану нәтижесінде пайда болған психикалық және физикалық жетілмегендік белгілерінің тұтас құрылымын, яғни баланың жасына байланысты жетілмегендігін, "баладан"құтылуды түсіну керек.

Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалар ересектермен қарым-қатынас нормаларын сақтамайды, мінезімен, адамымен ерекшеленеді, ересектермен танысу кезінде оны жансыз зат деп санайды. Олар құрдастарымен ұзақ, терең қарым-қатынаста.

Мұндай балалар сабақтың жұмыс ырғағын әрең ұстанады. Бала секіре алады, сыныпта жүре алады, сөйлесе алады, сабақтың тақырыбына қатысы жоқ сұрақтар қоя алады. Кейбір шаршаған балалар летаргиялық, енжар болады және жұмыс істегісі келмейді, ал басқалары мазасыз, мазасыз болуы мүмкін. Мұндай балалар өте ашуланшақ, ыстығы көтеріліп, қатты сөздер айтып, жолдасын ренжітуі мүмкін.

Мұндай балалардың ақыл-ой белсенділігі еркін есте сақтау қабілетінің жеткіліксіздігімен, еркін есте сақтау қабілетінің төмендеуімен, тұрақтылықпен сипатталады. Олар көбейту кестесін нашар есте сақтайды, тапсырманың мақсаты мен жағдайын есіне түсіре алмайды, есте сақтаған нәрселерін тез ұмытады. Бұл балалардың ойлауының әртүрлі ерекшеліктері бар, әсіресе визуалды-бейнелі ойлау қатты зардап шегеді.

Олардың визуалды-бейнелі ойлауы бейнелер мен идеялардың жеткіліксіз қозғалысымен сипатталады. Әдетте, сөзбен берілген тапсырмаларды (мұндай балаларға жақын жағдайларға қатысты) балалар жақсы шешеді. Баланың өмірлік тәжірибесінде жоқ көрнекі материалға негізделген қарапайым мәселені шешу мұндай балаларда қиындық тудырады.

Психикалық дамуы тежелген балаларда сөйлеудің дамымауы да байқалады, оны біз дыбысты дұрыс айта алмаудан, сөйлеудің нашарлығынан, сөйлеуді ажыратудың жеткіліксіздігінен, логикалық және грамматикалық құрылымдарды игерудегі қиындықтардан көре аламыз. Балада сөз қалыптастыру кезеңі нормаға сәйкес аяқталған кезде басталады.

Бақылай отырып, балаларға психикалық дамуы тежелген көрдік арасында үлкен айырмашылық жұмысымен, олар орындайды, өз бетінше жұмыспен, олар орындайды, ал ересектер. Үлкендердің көмегімен қабылдау, әрекет ету қабілеті: принципті игеру және оны ұқсас тапсырмаларды орындау үшін қолдану мұндай балаларды ақыл-есі кем адамдардан ерекшелендіреді, олардың ақыл-ой дамуының үлкен мүмкіндіктері бар, бұған түзету шараларын ұйымдастыруға негізделуге болады.

Мұндай балаларға психикалық белсенділіктің әртүрлі бұзылған және сақталған байланыстары жатады. Эмоция - бұл жеке өріс және іс-әрекеттің жалпы сипаттамалары (танымдық белсенділік, әсіресе стихиялық мақсаттылық, әдептілік, жұмыс қабілеттілігі) ойлау мен есте сақтаудың салыстырмалы түрде жоғары деңгейімен салыстырғанда бұзылған.

Баланың жасындағы ауытқуларды тек анасы байқай алады. Ол алғаш рет баланың мінез-құлқындағы ерекшеліктерді көреді. Егер күмән туындаса, сіз міндетті түрде балалар дәрігерімен немесе психологпен кеңесуіңіз керек. Егер психикалық дамудың тежелуі анықталса, отбасының, әсіресе ананың міндеті-балаға осы жағдайдан шығуға көмектесу, ақауды максималды түзетуге күш салу.

Балада өзін-өзі күту дағдыларын қалыптастыру, құрдастарымен, ересектермен қарым-қатынас жасауды үйрету қажет. Баланы қоршаған ортамен таныстыру, оны серуендеуге, серуендеуге, экскурсияға апару қажет. Мұның бәрі баланың көкжиегін кеңейтеді, сөздік қорын арттырады, эмоцияларды дамытады. Оқуға және ойнауға деген қызығушылықты қалыптастыруға ерекше назар аудару керек.

Мұндай балаларға тапсырманы орындауда ересектердің көмегі қажет екенін есте ұстаған жөн, мұндай көмекті уақтылы көрсету керек. Егер ата-аналар мұндай көмек көрсете алмаса, баланы тиісті көмек көрсететін арнайы мекемелерге орналастырған дұрыс.

Осылайша, психикалық дамудың кідірісін мектепке дейінгі жаста үнемі тану мүмкін емес, бұл мектепке барар алдында немесе жалпы білім беретін мектептің бірінші сыныбында жаппай медициналық тексеруден өту кезінде өте маңызды. Психикалық дамуы тежелген балалар жалпы білім беретін мектептерде оқуын жалғастыруда, бірақ мұғалім мұндай балалардың ерекшеліктерін білуі, жеке қарым-қатынас жасауы және оларға көмектесуі керек.

2. 
   Дамуында бұзылуы бар балалардың іс-әрекет ерекшеліктері
   

Психологиялық диагноз-психологтың дарапсихологиялық тұлғалық ерекшеліктердің мәнін анықтауға, сипаттауға және бағалауға бағытталған жұмысының нәтижесі. Психологиялық диагностиканың үш кезеңі бар: симптоматикалық (зерттеу деректерін Математикалық талдау негізінде); этиологиялық (жеке тұлғаның ерекшеліктерін анықтау ғана емес, сонымен қатар олардың пайда болу негіздерін ескеру); типологиялық (зерттеушінің дамуын толық динамикалық сипаттау).

Психологиялық зерттеу принциптері. Объективтілік принципі психикалық көріністерді зерттейді; демек, ғылыми негізделген дәлелдер мен зерттеу нәтижелеріне, логикалық талдауға және қазіргі психологиялық теорияға сүйену. Кешенділік принципі-медициналық, психологиялық және педагогикалық тексеру. Дамуында кемістігі бар баланың диагностикасына психоневролог, отоларинголог, офтальмолог және т.б. дәрігерлер, психологтар, педагог– дефектологтар, логопедтер қатысады. Психологиялық зерттеу медициналық тексеру деректеріне сүйенеді. Бұл емтихан өткізетін мамандардың жұмысындағы тығыз байланыс, яғни баланы кешенді тексеру. Тексеру кезіндегі Күрделілік принципі баланы психологиялық-педагогикалық тексеруде маңызды болып саналады

Ақыл-ой кемістігімен жалпы психикалық жетілмегендік мақсаттың, мақсаттың және іс-әрекеттің сапасын нашарлатады. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары өз мақсаттарына сәйкес әрекет ете алмайды. Сонымен, күрделі тапсырманы орындау кезінде ол оның жағдайын толық түсінбейді, Жалпы орындау жоспарын жасамайды. Балалар нұсқаулықта көрсетілген талаптар мен шарттарды ескермей, бірден орындауға кіріседі. Жалпы, бұл балалардың іс-әрекетінің мақсатты жағы бұзылған, сондықтан олар тапсырманы дұрыс бағдарлай алмайды, дұрыс емес немесе ішінара орындай алмайды, туындаған қиындықтарға дұрыс жауап бере алмайды, нәтижені сыни тұрғыдан бағалай алмайды: студенттер дереу тапсырманы алдын-ала көрсетпестен бастайды, талдау, жоспар және нәтижеге жетудің таңдалған әдістері мен құралдары. Іс-әрекет барысында, егер олар оны орындау тәсілдері қате екенін көрсе де, ештеңені өзгертуге тырыспайды, жаңа тәсілдерді іздемейді. Тағы бір ерекшелігі, балалар келесі тапсырманы орындау кезінде алдыңғы тапсырманы орындау кезінде алған тәжірибені қатаң пайдалануға бейім. Тапсырманы орындау барысында кездесетін қиындықтардан балалар тез бас тартады, қарапайым тапсырмаларды орындаудың әдеттегі тәсілдерін қолдануға тырысады, осылайша олардың ойлау жұмысын жеңілдетеді.

1.3 Балалардың дамуында пайда болатын ауытқулардың себептері.

Ақаулы балалар немесе аномалды балалар тобына психика мен физикалық құрылымында әртүрлі ауытқулары бар және даму бұзылулары бар балалар жатады. Анормальды-бұл грек тілінен алынған апомолос дұрыс емес, теріс, бұрыс дегенді білдіреді.

Бір әрекеттің болмауы немесе ақауы баланың дамуына белгілі бір жағдайда ғана әсер етеді. Бір ақаудың болуы бала ағзасындағы ақаудың дамуын анықтамайды. Мысалы, егер бір құлақ естімесе немесе бір көз көрмесе-бұл міндетті түрде ақаудың дамуына әкелмейді, өйткені бұл жағдайда баланың жалпы көру және есту қабілеті бұзылусыз сақталады. Бұл кемшіліктер баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасын бұзбайды және оқулықтардағы тақырыптарды зерттеуге, жалпы білім беретін мектептердегі оқуға теріс әсер етпейді.

Сондықтан, бұл ақаулар баланың денесінің дамымауының себебі болып саналмайды. Айталық, белгілі бір жасқа жеткен ересек адамның денесінде пайда болған ақау немесе ақау жалпы ауытқуға әкелмейді, өйткені оның психикалық даму процесі қалыпты жағдайда өтті.

Сондықтан ақаулы балалар тобына ақау салдарынан физикалық және психикалық дамуы тежелген немесе бұзылған және арнайы оқыту мен тәрбиеге мұқтаж балалар жатады.

Мүмкіндігі шектеулі балалардың негізгі санаттарына мыналар жатады:

1. есту қабілеті бұзылған балалар (саңырау немесе саңырау, нашар еститін, кеш пісетін);

2. көру қабілеті бұзылған балалар (соқыр, мүлде көрмейтін, нашар көретін);

3. сөйлеу бұзылыстары-логопаттар;

4. ақыл-ой немесе ақыл-ой кемістігі бар балалар, ақыл-ой дамуы (ақыл-есі кем және ақыл-есі кем);

5. психикалық және физикалық даму жан-жақты бұзылған (соқыр мылқау, естімейтін, көрмейтін, ақыл-есі жетілмеген, естімейтін, ақыл-есі жетілмеген және т. б.);

6. тірек-қимыл аппаратының бұзылуы;

7. психопатияға мінез-құлқы, мінез-құлқы бұзылған балалар жатады.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту және тәрбиелеу, оларды қоғамдық өмірге және еңбекке тарту - күрделі әлеуметтік-педагогикалық міндет.

Ақаулы балалар-күрделі және әр түрлі сипаттағы топқа жатады. Егер кейбір ақаулар толығымен жойылса, басқалары ішінара түзетіледі, ал кейбіреулері тек өтеледі, яғни ішінара өтеледі.

Әр түрлі жамандықтардың дамуы балалардың әлеуметтік қоғаммен өзара әрекеттесуіне және еңбек туралы хабардар болуына ықпал етеді. Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім деңгейі әртүрлі, кейбіреулері қарапайым білімді тез үйренеді, ал басқалары, керісінше, шексіз мүмкіндіктерге ие. Мінездің өзгеруі оқушылардың арнайы мектептерде оқуына, жұмысқа қатысуына теріс әсер етеді. Кейбір оқушылар арнайы мектепте жоғары мамандықты игерсе, кейбіреулері төмен, ал олардың өмірі мен жұмысы арнайы арнайы ұйымды қажет етеді.

Медициналық және психологиялық ғылымдардың дамуы мүмкіндігі шектеулі балалардың даму ерекшеліктерін түсінуге ықпал етеді. Ақаулар мен

Баланың дамуының негізгі заңдылықтарында биологиялық және әлеуметтік факторлардың әсерін дұрыс түсіну проблемасы жатыр. Биологияда ұзақ уақыт бойы механикалық принцип болды. Осы принцип бойынша баланың туылғаннан кейінгі даму процесі тек сандық немесе сандық өсу мен Даму ретінде қарастырылды.

Олардың айтуынша, бүкіл ағзаның қасиеттері, ерекшеліктері құрсақтағы ұрықта пайда болған. Бұл принцип сыртқы факторлардың, әлеуметтік ортаның әсерін жоққа шығарады, Педагогикалық қызметті, оның маңыздылығын бағаламайды. Алайда, белгілі бір, ерекше (ерекше) генетикалық бағдарлама болған кезде әлеуметтік факторлардың әсерін есте сақтау мүмкін емес.

Әр адамның биологиялық ерекшеліктері, жеке басының дамуы әлеуметтік факторлармен анықталады, әлеуметтік орта, оның ішінде балалардың іс-әрекеті (ойын, оқыту, еңбек қызметі) бала біртіндеп игереді, мысалы, айналадағы адамдардың тілі зерттеледі, тәжірибе жинақталады, үлкендердің мінез-құлқы еліктеледі. Тақырып пен тәжірибені игере отырып, бала ойлау процесін, есте сақтау қабілетін дамытады.

Сонымен, жеке тұлға ретінде даму процесі биологиялық әлеуметтік факторлар жүйесінің өзара әрекеттесуімен сипатталады. Бұл екі фактор-тек бір мақсатқа бағытталған, яғни.жеке тұлғаның, жеке тұлғаның дамуына әкеледі. Әр баланың жүйке жүйесінің өзіндік туа біткен қасиеттері бар (күш, тепе-теңдік, жүйке процестерінің күші мен қозғалғыштығы, білімді тез игеру және т.б.). Жүйке жүйесінің осы жеке ерекшеліктеріне байланысты ассимиляция, танымдық белсенділік, жалпы биологиялық факторлар адамның психологиялық дамуына жол ашады.

Соқырлық пен сана-бұл әлеуметтік биологиялық факторлар емес, бірақ мұғалім биологиялық факторлармен емес, олардан туындайтын әлеуметтік салдармен жұмыс істейді", - деді Л.С. Выготский.

Егер биологиялық ауытқулар неғұрлым ауыр, тереңірек болса, онда педагогикалық әсердің тиімділігі аз болады, қажетті түзету, білім беру және компесаторлық мүмкіндіктерді үнемі қарастырып, іздеу керек.

Анализатордың немесе ақыл-ойдың ақауы әртүрлі ауытқуларға әкеледі

2- тарау. Даму проблемалары бар балаларға түзету-дамыту жұмысын құрастырудағы іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі

2.1. Түзету-дамыту жұмыстарының жалпы түсінігі

Педагогикалық практикада балаларды тәрбиелеу және оқыту процесінде олардың жас ерекшеліктерін ескеру қажеттілігі туралы тезис кең таралды. Алайда, баланың толыққанды психикалық дамуы тұрғысынан жас ұпедагогикалық процесте ескеріліп қана қоймай, сонымен бірге белсенді түрде қалыптасып, сол арқылы жас ерекшеліктерін жүзеге асырудың сенімді негізін құруға ықпал ету қиынға соғуы керек.жас. Психикалық дамуды түзетудің ерекшелігі оның генезисі мен психологиялық ісіктердің қалыптасуына белсенді әсер ететін белсенді қалыптастыру функциясымен анықталады.

Жас және жеке мүмкіндіктер уақтылы іске асырылмаған кезде, онтогенездің осы кезеңіндегі барлық балаларда жас өскіндері мен жарқын жеке ерекшеліктерін қалыптастыру үшін жағдай жасалмайды, келесі жас кезеңінде түзету немесе қосымша дамыту жұмыстары қажет болады. Баланың психикалық дамуын түзету ересектердің психологиялық-педагогикалық іс-әрекетінің міндетті міндеті емес деп айта аламыз. Міндетті міндет-балалардың толық психикалық және жеке дамуы. Бірақ егер ересектер бұл тапсырманы орындай алмаса (баланың жеке ерекшеліктерін түсінбеуіне немесе жасына байланысты даму қажеттіліктеріне сәйкес оның өмірі мен қызметіне жағдай жасай алмауына байланысты), баламен түзету жұмысының міндеті өзекті болады.

Мүмкін, ең қиын және "осал" - бұл мектепке дейінгі кезеңнен мектеп жасына дейінгі өтпелі кезең. Бұл мектепке дейінгі кезеңде қажетті психологиялық білімнің қалыптаспауы, қажетті білім беру дағдылары мен дағдылары, баланың оқуға деген мотивациялық немесе (және) интеллектуалдық дайындығы, көбінесе мектептің әр түрлі бейімделуінің пайда болуына әкеледі, яғни.оқу іс-әрекетінде, қарым-қатынаста, мінез-құлықта қиындықтар мен күрделі проблемалар.

Бастауыш сынып оқушыларында дұрыс емес бейімделу көріністері талаптарды игеруде және орындауда қиындықтар, оқу үлгерімінің төмендігі, тәртіпсіздіктің экстремалды түрлері болуы мүмкін. Мұның психологиялық себептері мектептегі жетілмегендік деп аталатын функционалды дайындықтың төмен деңгейі болуы мүмкін, яғни.белгілі бір ми құрылымдарының жетілу дәрежесінің, нейропсихикалық функциялардың мектеп міндеттеріне сәйкес келмеуі. Мектептегі жетілмегендік ұсақ моторика, "көз-қол" үйлесімділігі, іс-әрекет пен мінез-құлықтағы үлгіні ұстану және т. б. сияқты функциялардың төмен даму деңгейінде көрінеді.

Сонымен қатар, мектептің дұрыс жұмыс істемеуінің жиі кездесетін себебі-еркін саланың әлсіз немесе жеткіліксіз дамуы (ең алдымен ересек адамның нұсқауларын тыңдай алмау және дәл орындай алмау, ережелерге сәйкес әрекет ету, ерікті зейіннің, ерікті жадтың дамуы). Дәл осы бұзушылық оқу қиындықтарының, нашар тәртіптің, сыныпта және үйде өз бетінше жұмыс істей алмаудың және т. б. негізінде жатыр.

Бастауыш сынып оқушыларындағы мектепке бейімделудің себептері сонымен қатар мектепке дейінгі ойлау түрлерінің қалыптаспауына, сөйлеу саласының, ең алдымен фонемалық есту қабілетінің дамымауына және мұғалім қолданатын көптеген сөздерді дұрыс түсінбеуіне байланысты болуы мүмкін. Бастауыш оқытудың қиындықтарын танымдық қажеттіліктердің, танымдық қызығушылықтың, оқушының ішкі жағдайының қалыптаспауының төмен деңгейі айтарлықтай толықтырады.

Мектептегі балалық шақтың барлық кезеңдеріндегі, әсіресе бастауыш мектеп жасындағы мектептегі бұзылыстың нәтижесі мен симптомы-бұл мектептегі мазасыздық немесе ауыр формаларда, мектеп неврозы немесе дидактоскалогия.

Мектепке дейінгі мекемелерде де, мектептерде де оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық процестерін кәсіби сауатты ұйымдастыру және жүзеге асыру кезінде балалардың психикалық даму міндеттері қалыпты түрде шешіледі. Бірақ егер жас кезеңдерінің бірінде, мысалы, мектепке дейінгі балалық шақта, сәтсіздік болса, баланың дамуының қалыпты жағдайлары бұзылса, бастауыш мектеп жасындағы келесі кезеңде балалармен жұмыс жасаудағы басты назар психикалық дамуды түзетуге бағытталуы керек. Бастауыш мектеп жасында түзету әсеріне, ең алдымен, баланың психикалық дамуындағы кемшіліктер жатады, бұл мектептің дұрыс жұмыс істемеуінің себептері болып табылады. Әр баланың өзіндік мектептегі проблемалары мен қиындықтары бар, ал сыртқы жағынан бірдей қиындықтардың артында олардың пайда болуының әртүрлі себептері жатыр. Сондықтан түзету жұмыстарының бағытын таңдау қиын және жауапты.

Сонымен, қалыпты балалық шақ кеңістігіндегі түзету жұмыстарының негізгі мақсаты баланың толық психикалық және жеке дамуына ықпал ету.

Негізгі міндет-әр баланың жеке басының шығармашылық әлеуетін дамыту үшін оңтайлы психологиялық-педагогикалық жағдай жасау негізінде баланың психикалық дамуындағы ауытқуларды психологиялық-педагогикалық түзету (зияткерлік, эмоционалды, мотивациялық, мінез-құлық, ерік-жігер, мотор және т.б.).

Осы біліктер мен дағдыларды қалыптастыру үшін білім беру жағдайларының арнайы пакеттері құрылады, олар мыналарды қамтиды: психологиялық-

• 
  педагогикалық сүйемелдеуді жүргізу;
  
• 
  бейімделген білім беру бағдарламаларын оқыту;
  
• 
  білім беру ұйымының консилиумын сүйемелдеуді жүргізу;
  
• 
  оқыту мен тәрбиелеудің арнайы педагогикалық әдістерін,
  
• 
  тәсілдері мен тәсілдерін жүргізу;
  
• 
  арнайы оқулықтар мен оқу құралдарын жүргізу;
  
• 
  арнайы техникалық құралдарды жүргізу;
  
• 
  Оқу және оқудан тыс кеңістіктен арнайы сәулет ортасын құру педагогикалық қолдаудың арнайы әдістерін үйрету;
  
• 
  кешенді жүйелі логопедиялық қолдау үйрету;
  
• 
  баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру мәселелері бойынша ата-аналар қауымдастығымен өзара әрекеттесу
  

Осылайша, кейбір тұжырымдар жасауға болады:

• 
  Арнайы білім беру міндеттерінің қазіргі деңгейі арнайы қажеттіліктері бар балаларды қоғам жағдайларына бейімдеу емес, қоршаған әлемді баланың қажеттіліктеріне бейімдеу, оның ішінде қоғамның өз әлеуетін барынша дамыту мүмкіндігі үшін арнайы жағдайлар жасау үшін бейімделуі.
  
• 
  Қазіргі заманғы арнайы мұғалім кәсіби ұтқырлыққа, инновациялық мінез-құлыққа, тәуелсіздікке, жауапкершілікке, әлеуметтік оптимизмге, арнайы мектептің міндеттерін шешуге жоғары жауапкершілікке ие болуы керек,.
  
• 
  баланың психикалық даму деңгейі неғұрлым төмен болса, мұғалімнің білім деңгейі соғұрлым жоғары болуы керек.
  
• 
  Дамуында проблемалары бар балаларға арналған мектепте даму мүмкіндіктері шектеулі білім алушылардың білім беру бағдарламаларын игеруі онсыз мүмкін емес немесе қиын болатын білім беру жағдайларының арнайы пакеттерін жасау үшін резервтік мүмкіндіктер болуы тиіс.
  

2.3. Түзету-дамыту жұмыстарының негізгі бағыттары.

Жұмыстың диагностикалық бағыты білім беру мекемесінің консилиумы мамандарының баланы жан-жақты динамикалық бақылауымен қамтамасыз етіледі деп саналады. Бұған оның денсаулық жағдайын (медициналық) зерттеу кіреді. Іс-әрекеттің жетекші түрінің даму деңгейін, танымдық және эмоционалды-жеке салалардың даму ерекшеліктерін анықтау (психологиялық зерттеу). Баланың дамуының әлеуметтік жағдайын (отбасындағы, сыныптағы қарым-қатынас), өмірдің мектепке дейінгі кезеңінде қалыптасқан білім мен идеялардың қорын зерттеу: дограматикалық, қарапайым математикалық, айналадағы заттар мен шындық құбылыстары туралы (педагогикалық зерттеу).

Жалпы бастауыш білім беру сатысындағы түзету-дамыту жұмысының бағдарламасы өзара байланысты бағыттарды қамтиды:

- диагностикалық жұмыс ерекше қажеттіліктері бар балаларды уақтылы анықтауды, оларды кешенді тексеруді және білім беру мекемесі жағдайында психологиялық-медициналық-педагогикалық көмек көрсету бойынша ұсыныстар дайындауды қамтамасыз етеді;

- түзету-дамыту жұмысы білім беру мазмұнын игеруде уақтылы мамандандырылған көмек көрсетуді және жалпы білім беру мекемесі жағдайында денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың дене және (немесе) психикалық дамуындағы кемшіліктерді түзетуді қамтамасыз етеді; білім алушыларда әмбебап оқу іс-әрекеттерін қалыптастыруға ықпал етеді (жеке, реттеуші, танымдық, коммуникативті);

- консультациялық жұмыс Білім алушыларды оқыту, тәрбиелеу, түзету, дамыту және әлеуметтендірудің сараланған психологиялық-педагогикалық жағдайларын іске асыру мәселелері бойынша ерекше қажеттіліктері бар балалар мен олардың отбасыларын арнайы сүйемелдеудің үздіксіздігін қамтамасыз етеді;

- ақпараттық-ағартушылық жұмыс балалардың осы санаты үшін білім беру процесінің ерекшеліктеріне байланысты мәселелер бойынша, білім беру процесінің барлық қатысушылары — білім алушылармен (дамуында кемшіліктері бар және жоқ), олардың ата-аналарымен (заңды өкілдерімен), педагог қызметкерлермен түсіндіру қызметіне бағытталған.

Диагностикалық жұмыс мыналарды қамтиды:

- мамандандырылған көмекке мұқтаж балаларды уақтылы анықтау;

- дамудағы ауытқуларды ерте диагностикалау (баланың білім беру мекемесінде болған алғашқы күндерінен бастап) және бейімделу қиындықтарының себептерін талдау;

- әртүрлі бейіндегі мамандардан диагностикалық ақпарат негізінде бала туралы мәліметтерді кешенді жинау;

- денсаулық мүмкіндіктері шектеулі білім алушының өзекті деңгейі мен жақын даму аймағын анықтау, оның резервтік мүмкіндіктерін анықтау;

-білім алушылардың эмоционалды-еріктік саласының дамуын және жеке ерекшеліктерін зерттеу;

- дамудың әлеуметтік жағдайын және баланың отбасылық тәрбиесінің жағдайларын зерттеу;

- мүмкіндігі шектеулі баланың бейімделу мүмкіндіктері мен әлеуметтену деңгейін зерттеу;

- баланың даму деңгейі мен динамикасын мамандардың жүйелі жан-жақты бақылауы;

-түзету-дамыту жұмыстарының табыстылығын талдау.

- ерекше қажеттіліктері бар баланың дамуы үшін оқытудың оңтайлы бағдарламаларын/әдістемелерін, әдістері мен тәсілдерін таңдау;

- мамандардың даму бұзылыстарын және оқу қиындықтарын еңсеру үшін қажетті жеке және топтық түзету-дамыту сабақтарын ұйымдастыруы және өткізуі;

- әмбебап оқу іс-әрекеттерін қалыптастыруға және дамудағы ауытқуларды түзетуге бағытталған білім беру процесінің динамикасындағы баланың оқу-танымдық іс-әрекетіне жүйелі әсер ету;

- жоғары психикалық функцияларды түзету және дамыту;

- баланың эмоционалды-еріктік және жеке салаларын дамыту және оның мінез-құлқын психокоррекциялау;

- психо-травматикалық жағдайларда қолайсыз өмір сүру жағдайларында баланы әлеуметтік қорғау.

Түзетуші-дамытушы білім беру ортасын диагностикалау кезеңі (Бақылау-диагностикалық қызмет). Нәтижесінде жасалған жағдайлар мен таңдалған түзету-дамыту және білім беру бағдарламаларының баланың ерекше білім беру қажеттіліктеріне сәйкестігін растау болып табылады.

Психологиялық диагностика балалардың мектепке келген алғашқы күндерінен, олардың оқуға дайындығын анықтаудан басталады. Баланың жеткілікті оқу мотивациясы бар-жоғын анықтау өте маңызды; ол құрдастарымен және ересектермен қалай қарым-қатынас жасай алатындығын, оқытудың ерекшеліктері қандай екенін біледі. Психолог ерікті қызмет деңгейінің қалыптасуына; психофизиологиялық функциялардың дамуына (қимылдарды үйлестіру, ұсақ моторика); оқу материалын меңгеру үшін қажетті ауызша және вербалды емес интеллекттің дамуына ерекше назар аударады. Арнайы психологиялық әдістерді қолдана отырып, баланың жалпы психофизикалық және жеке дамуының маңызды көрсеткіштерін, соның ішінде мыналарды алу керек:

- Емтихан жағдайына эмоционалды реакцияның ерекшеліктері және осы жағдайдағы мінез-құлықтың жеткіліктілігі; эмоционалдық көріністердің ауырлығы (жарықтық, бет-әлпеті мен қимылымен бірге; кедейлік, Инерция; жеткіліксіздік); байланыс ерекшеліктері (белсенділік, қарым-қатынас жасағысы келмеуі, қорқыныш көріністері); мадақтауға, айыптауға, ұсынылған тапсырманы орындаудың сәтсіздігіне, жазаға, ауырлық дәрежесіне эмоционалды жауаптың жеткіліктілігі (күлімсіреу, жылау, айқайлау, заттарды тастау, дөрекілік және т.б.).

- Зейіннің ерекшеліктері (озбырлық, шоғырлану, тұрақтылық, бөлу және ауысу қабілеті); ерікті күш салу және өзін-өзі реттеу қабілеті; жұмыс қабілеттілігі (қашан және қандай жұмыс түрлерінде шаршау пайда болады).

- Жетекші қызметтің ерекшеліктері (оқу, еңбек, ойын): мақсаттылық; тапсырмаға қызығушылықтың болуы және тұрақтылығы; іс-әрекеттің қарқыны және тапсырманы орындау барысында өзін-өзі бақылау дағдысының болуы; жұмыстағы дербестік; көмекті пайдалану (ұйымдастырушылық, ұсыныс, нақтылау, түсіндіру; сөйлеуді реттеудің рөлін ерекше атап өту).

-Көру (көлемі, пішіні, түсі); есту; кеңістіктік (бөліктердің өзара орналасуы, кескіннің орнында орналасуы, кескін өлшемдері, оң-сол жағын ажырату және т.б.) қабылдау ерекшеліктері; қабылдаудың тұтастығы мен жалпылануы.

- Ойлау ерекшеліктері (бір және бірнеше белгілермен операциялар, бөліктерден тұтас бейнені жасау, жалпылау, абстракциялау, мағынаны түсіну және себеп-салдар тәуелділігін анықтау мүмкіндігі).

- Еркін және еріксіз жадтың ерекшеліктері; қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жадтың көлемі мен сапасы (ауызша-логикалық жадты ерекше атап өту).

- Идеялардың ерекшеліктері (идеялардың нақты әлемге сәйкестігі) және қиял (өзіндік, стереотиптік, қиял және т.б.).

- Сөйлеу ерекшеліктері (кері сөйлеуді түсіну, белсенді және пассивті сөздік, сөздің лексикалық және грамматикалық дизайны, дыбысты айту, фонемалық қабылдау).

- Өзін-өзі бағалаудың ерекшеліктері және шағымдардың деңгейі (жеткілікті, жоғары бағаланған, төмендетілген); жеке бағдарлаудың ерекшеліктері, алаңдаушылық, қорқыныш, алаңдаушылық үрдісінің болуы; құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасауда бала үшін маңызды қасиеттер.

Психологиялық сараптама аясында Балаға бірқатар тапсырмаларды орындауға және оның жадын, зейінін, ойлауын және жұмыс қабілеттілігін зерттеуге бағытталған сұрақтарға жауап беруге шақырылады, ал нәтижелер сапалы немесе сапалы-сандық талдаудан өтеді. Сондай-ақ, олар баланың танымдық бағдарлану деңгейіне, оның әлеуметтік бейімделуіне, сәттілік пен сәтсіздікке эмоционалды реакцияларына, ерікті реттеу қабілетіне және басқа да жеке ерекшеліктеріне назар аударады.

Қорытынды

Түзету мақсатында оқу процесін қолданудың нақты әдістемелік жолдары әртүрлі болуы мүмкін. Олар оқу материалының объективті мазмұнына, оқу процесінде практикалық жұмыстарды қолданудың үлкен немесе аз мүмкіндігіне және практикалық және ауызша оқыту құралдарын біріктіру әдістеріне байланысты. Түзету-дамыту жұмыстарының нақты әдістемелік жолдары оқушылардың зияткерлік және эмоционалды – еріктік саласының ерекшеліктерін ескере отырып, оларды оқытудың белгілі бір кезеңінде таңдалады.

Түзету және дамыту жұмысында әртүрлі нақты әдістемелік жолдармен бірге психологиялық – педагогикалық принциптер бар:

- оқытудың мазмұнына алдыңғы дамудың олқылықтарын толтыруды, ең күрделі бағдарламалық материалды қабылдауға дайындықты қалыптастыруды көздейтін бөлімдерді енгізу;

- баланың "таяудағы даму аймағына" бағдарлай отырып, оқытудың әдістері мен тәсілдерін пайдалану, оның әлеуетті мүмкіндіктерін іске асыру үшін оңтайлы жағдайлар жасау;

- баланың танымдық іс-әрекеті мен сөйлеуін жалпы дамыту, тәрбиелеу және түзету міндеттерін шешуді, дамудың жеке кемшіліктерін жеңуді қамтамасыз ететін оқу процесінің түзету бағыты;

- оқу материалының оңтайлы мазмұнын анықтау және қойылған міндеттерге сәйкес оны іріктеу.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Проектирование корекционного обучения дошкольников с общим недоразвитием речи, М. С.Грушевская, Э.Р.Амирова, Н.Н.Досанова, Г.М.Итекова, В.И.Тутарова Н.А.Субботина,Н.В. Янова I-II часть. Алматы 2010ж

2.Арнайы мектепте математика пәні бойынша педагогикалық бақылауды ұйымдастыру. .И.Г.Елисеева Алматы, 2010ж

3.Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. В.С.Мухина, Алматы Мектеп,1981ж

4.Дефектология №2, 2014

5. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды ерте жастан дамыту. Жармұхамбетова А.Қ, Халықова Б.С

6.Акажанова А. Т. Девиантология. – Алматы: заң әдебиеті.– 2019.-126 бет.

7.Специальная психология; учебное пособие для студентов высш..пед. учеб. заведений. Под ред В.И. Лубовского.-3-е изд.М., 2018.

8.Семаго М.М., Семаго Н.Я.Организация и содержание деятельности психолога специального образования: Методическое пособие. — М.: АРКТИ, 2015.

9.Шаповал Специальная психология. М., 2014

10.Назарова Специальная педагогика, М. Прогресс, 2017

11.Ерсарина А. К. Дети с трудностями в обучении. – Алматы, 2015.

12.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова / Арнайы психология: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2017.- 264 бет.

13.Ескендирова А. С. Психологические особенности проявления агрессии у подростков в зависимости от различных факторов: Автореф.канд. психол. Наук. – Алматы, 2015. - 30 бет.

14.Көмекбаева Л. К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық қызметті ұйымдастыру / Мектеп психологтары мен мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқау. – Алматы: Қайнар, 2015.

15.Тебенова Қ. С. Дамуында ауытқулары бар балалар. - Қарағанды, 2017.

16.Трофимова Н. М., Дуванова С. П., Трофимова Н. Б., Пушкина Т.Ф. Основы специальной педагогики и психологии. – Москва – Минск, 2015.

17.Андреев В.И. Педагогика: Учебный курс для творческого саморазвития.-2-е изд.- Казань: Центр инновационных технологий, 2000.- 608 с. ISBN 5-93962-005-1.

18.Бордовская Н.В., Реан А.А. Педагогика: Учеб. для вузов. - Сб.-Питер, 2000.

19. Вачков И.В., Гриншпун И.Б., Пряжников Н.С. Введение в профессию “психолог”. – М.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: Издательство НПО “МО ДЭК”, 2004. – 464 с. (серия “Библиотека психолога”).

20.Леонтьев А.А. Педагогика здравого смысла // «Школа 2000...» Концепция и программы непрерывные курсов для общеобразовательной школы. Вып. 1. – М., 1997, с. 18-20;

21.Рудестам К. Групповая психотерапия. Психокоррекционные группы: теория и практика. – М.: Прогресс, 1993. – 368 с.

22.Смирнов Н.К. Здоровьесберегающие образовательные технологии и психология здоровья в школе. - М.: АРКТИ, 2006. – 320 с.

23.Сухарева О.А. Сборник городской конференции «Современная практика информатизации образования», статья «Эффективность использования информационных технологий в работе школьного психолога»/ под ред. Скиба Н.П., Дубна, М.О. ЦРО, информационный отдел, с. 15, 2006.

24.Фомин А.С. Игровой танец как технология XXI века// Экология человека: сб. трудов. Том V. Часть VI. Конкретные технологии современного образования.- Новосибирск, 2000. – С.185-205