Л I әдістемелік нұсқау

№ 3 жалпы орта білім беретін мектеп-кешені

Экологиялық білім мен тәрбие беру - өмір талабы

л I


Әдістемелік нұсқау

№3 орта мектеп-кешен

'

Ш.

Қазіргі кезде барлык адамзат алдында тұрган күрделі міндегтердің бірі өзіміз өмір сүріп, күнделікті тіршілік қажетімізге пайдаланып отырган табигатты қоргау жэне оның сан алуан байлықтарын барынша ұкыпты пайдалану болып отыр. Табигаттағы тіршілік атаулы бір- бірімен тығыз байланысты екені белгілі. Оның бірінде больш жатқан өзгеріс міндетті түрде екіншісіне эсер етеді. Бүл тіршілік тізбегі үзақ дәуірлерде бірте-бірте қалыптасқан, оны ғылыми түрде табиғи тепе-теңдік деп атайды. Олай болса, табиғатта тіршілік тізбегі мен адамның іс-әрекетінің арасында белгілі бір үндестік пен үйлесімділіктің сақталуы тиіс. Олай болмаганда, адам өз іс- эректін болжауға болмайтын орасан зиянды зардап шегері сөзсіз.

Табиғатқа үқыпты қарау және үлкен жауапкершілік сезім мен табиғат қорғауға дүрыс көзқарас эрбір адамның бала кезінен алган тәлім-тэрбиесіне, біліміне, көрген өнегесіне тікелей байланысты.

Бастауыш сыныптарда өтілетін пәндерге табиғат туралы алғашқы түсініктер айналадагы ортамен таныстырудан басталады, сол арқылы оқушыда табиғатка деген қамқорлык сезім де қалыптаса бастайды. Ал бастауыш сыныптардағы дүниетану пәндерінде табиғат, оның құрамды жеке бөліктері жөнінде карапайым мағлұматтар беріледі, сол арқылы олардың табиғатты танып білуіне, оны қорғау мен аялаудың қажеттілігіне негіз қаланады. Төменгі сынып оқушыларынЫң табиғатқа қызығушылығы өте жоғары болады. Мүны мұғалім табиғатпен таныстыру кезінде табиғат қорғау жөніндегі окушылардың білім қорын молайтуға үтымды түрде пайдалануға тиіс. Табиғат туралы түсініктер мен үғымдар балалардың жас шамасына, сынып дәрежесіне қарай біртіндеп күрделендіріле, тереңдетіле түседі.

Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім беру мен тәрбие жүмыстарына басты назар өлкетану негізінде жүргізілуге аударылады. «Отан от басынан басталады» деген үлағатты сөзде үлкен мән бар. Сондықтан табиғат жайындағы жалпылама әңгімеден көрі, балаларды күнделікті көріп, біліп жүрген, оларға жақсы таныс қүбылыстардың мәнін ашып, түсіндіруге көбірек назар аударылады. Сол негізде Отанға деген зор сүйіспеншілік сезім туған жердің табиғатын сүюмен, оның сырын танып- білуге деген қүштарлықпен бірге қалыптасады. Экологиялық тәрбие беру барысында, бір жағынан балаларға табиғат туралы ғылыми көзқарас қалыптастыру мақсат етілсе, екінші жағынан, олардың алған білімдерін өмірден өздері көріп жүрген табиғат қүбылыстарын түсіндіруге, табиғат қорғау жөніндегі қоғамдық пайдалы еңбек түрлерін орындауға қолдана білуге үйрету мақсат етіледі.

Қолданылып жүрген бағдарлама мен оқулықтар балалардың дүниетанымын қалыптастыруда мынандай мәселелерге басты назар аударуды қажет етеді:

1. 
   табиғаттың бірлігі мен алуан түрлілігі туралы алғашқы түсініктер;
   
2. 
   адам мен табиғаттың ара-қатынасы туралы бастапқы түсініктер;
   
3. 
   елімізде табиғат қорғау жөнінен жүзеге асырылыгі жатқан шаралар туралы қарагіайым білімдер.
   

Бастауыш сыныптардағы ана тілі бағдарламасына енгізілген материалдардың төрттен бірі - тікелей табиғатқа қатысты тақырыптар. Бағдарламада атап көрсетілгендей бүл шығармалар - оқушының айнала қоршаған бай, көркем табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімін оятуға және табиғатта кездесетін сан алуан сүлулық пен көркемдікті көре, түсіне және бағалай білуге жәрдемдесетін шығармалар. Енді осы міндетті сабақ барысында қалай шешудің кейбір жолдарына тоқталайын.

Д. Әбілевтің «Қазақстан - республикам менің» өлеңінде ақын:

Әйнегі - күн, шатыры аспан,

Кең дала... Төсі толқыған егін.

Көлдері көкке күмістер шашқан,

Қазақстан - республикам менің, - дейді.

Осы өлеңді оқыту кезінде Отанға деген сүйіспеншілік, ал табиғатқа деген сүйіспеншілік - Отанга деген сүйіспеншілік екенін үғындыру қажет. Балаларға біздің табиғатымыз Отанымыз екенін үқтыра отырып, оларды табиғатты корғауға баулысақ, бүл нағыз Отан сүйер үландарды тәрбиелеу болар еді. М.Мақатаевтың «Отан туралы» өлеңінде:

Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем, Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем.

Мен оның қасиетті тілін сүйем

Мен оның қудіретті үнін сүйем, - дей келе

«Отан» үғымына нені жатқызатынын айқын білдіреді.

Жыл мезгілдері тақырыбына топталған шығармаларды оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің мүмкіндіктері мол.

«Жазғы дала» - туған жерге деген перзенттілік сүйіспеншілігін танытатын С. Сейфуллиннің жүрек сөзімен жазылған өлеңі. Даласын аңсап келген ақын онымен алғаш үшырасуын:

Қүшағын жайған кең дала,

Төсін ашқан анадай.

Қаладан келген сағынып

Бейне бір жас баладай,-

деп суреттесе, дала - анаға деген еркелігін:

Далаға кеп көк жасыл Кестелі жібек көрпедей Жас балаша шаттанып,

Қүлай кеттім еркелей, - дейді.

Ақын - перзенттің дала-анаға деген сағыныш аңсары қаншалықты мол болса, ананың оған деген мейірімі онан да шексіз. Перзентіне көк ала кілемі - шөбін төсеп, аңқыған жас иісімен жан дүниесін балқытады. Шалғын көк «кетпе»

деп аяғына оралса, гулдер алдынан жосып, жібермей майысады. Өлеңді оқытуда ақын мен дала арасындағы осы киыспастықты аша отырып, сезімге бөлеу оқушыларды туған жерін қасиет тұтып, табиғатын ардақтай білуге жетелейді.

Туған жер табиғатының әсем келбеті мен нәзік сырларын танытып, оқушы бойына эстетикалық сезім мен рухани қуат беруде табиғат көріністеріне жазылған пейзаждық шығармалардың маңызы ерекше. Мәселен, «Кешкі дөң басында» (М. Әуезов) суреттеме~сінде жаздың жайлы кешін: «Зәрі қайтқан қызыл күн әлсізденіп таудан асып, ұясына кіріп барады. Жүкалаң ұзынша көк бүлт қызыл сеңдей болып, батар күнді ентелеп қамап түр. Қара көк түңғиық аспан күнбатысқа тақаған жерінде қызыл торғындай толқынданады. Кейбір жерінде өрттің жалынындай жайнайды. Күннің ақырғы сәулесі түсіп түрған тау бастары көлеңке басқан қоңыр жердің алтын шатырындай нүрланып қызғылттанады», - дейді. «Кеш» (Ә. Нүрпейісов) суреттемесінде: «Күн қызара төмен жылжып барады. Асықпай қараған адамға күн аспаннан түсіп келе жатқан қызыл доп сияқты көрінеді. Үясына жақындаған сайын оның бояуы қызарып, қоюлана түседі. Міне, күн ұясына кіріп барады. Енді ол өзі ғана қызармай, бүкіл батысты да қып - қызыл түске айналдырады».

Күн батардағы табиғаттың қайталанбас осы бір әсем сәтін бүдан артық дәл, көркем етіп суреттеу қиын да шығар. Кестелі көркем сөз арқылы өрнектелген ғажайып көріністі бастауыш сынып оқушысына қалай сездіруге болады. Балаларды шығармадағы табиғаттың ғажап сүлулығымен сусындатып, рухани дүниесіне эстетикалық сезім нәрін қалай сіңіруге болады?

Бүл тақырыптарды өтуден бүрын оқушылармен алдын-ала дайындық жүмыстары жүргізілді. Балалармен бірге күннің батар шағын бақылай отырып шығармада

суреттеген нақты үш зат - күн, аспан және жердің кешкі көрінісіне назарлары аударылды.

Балалар, батып бара жатқан күн неге үқсайды?

Дөңгелек допқа.

Шарға.

Қызыл шарға.

• 
  Ақ, сары шарға.
  

• 
  Аспан қандай?
  

Неге көңілсіз?

• 
  Өзінің сүйікті күнімен қоштасқысы келмейді.
  
• 
  Жер, айнала, төңірек қандай?
  

Мүңлы.

Күн сәулесін қимайды.

Батыстағы көк жиек қандай?

Қызыл. Өртеніп жатқандай.

Қызыл теңіз сияқты.

Балалар күн батар шақты суреттеу арқылы: «Күн жерге иегін сүйеді», «Қызыл теңізге батып барады», «Алтын шар от теңізіне сүңгіп кетті», «Көкше аспан бірте- бірте қара қошқылданып барады», т.б. бейнелі сөздерді түңғыш рет қолдана бастады. Олар коркем сөздің қайнар козі табиғат әлеміне жақындай түсіп апыл-тапыл басып, бүрын жасамаған соз тіркестерін жасады. Осындай дайындық жүмыстарынан кейін барып жоғарыдағы суреттемелерді оқып үйренуге тиісті. Мүндай такырыптардың тәлімділік әсері мен тәрбиелік мәнін экологиялық тәрбие беру мақсатында пайдалануда Отан табигаттың бөлінбес бір болігі екенін әрдайым есте үстау қажет.

«Аксақ киік» (С. Сейфуллин) өлеңі - тікелей табиғат қорғауға арналған шығарма. Сабақ мүғалімнің кіріспе сөзімен басталады.

Балалар, С. Сейфуллин өз елінің табиғатын, тауларын, жануарлары мен кұстарын шексіз сүйген. Оларды сүйіп, қорғай білуге арнап, «Көкшетау», «Туған ел», «Орман», «Дала», т.б. шығармалар жазған. Сәкеннің табиғаттың нағыз жанашыры екендігін танысатын өлеңдерінің бірі - «Ақсақ киік».

Өлеңді дауыстап оқытқан соң, оқулықтағы қысқартыла отырып, іріктеліп алынған өлең мәтіні киіктің шел дала сәні, түла бойы түнып түрған сүлулық иесі және сол сүлулыққа оқ атқан мейірімсіз мергендерге деген ақын лағынеті осы үш .нәрсеге назар аударылады. Ақынның мақсат еткен осы ойларын оқушы бойына қалай дарытуға болады? Оқушылардың көз алдына ақын суреттеуіндегі Арқаның Бетпақдаласын елестетеміз. «Бетпақ шөл» деген суретті көрсете отырып, «Бетпақ дала. Ел жоқ, өзен - көл жоқ дала. Бүл далаға жігіттің жігіт, түйенің атаны, түлпардың да шыдауы қиын. Осындай далаға көндіккен дала кербезі - ақбөкендер», - деп түсінік береміз. Кіріспе сөзден кейін, киіктің Бетпақ тіршілігінің сәні екендігін айқындай- түсетін өлең шумағы оқылды. Бүдан соң оқушылардың ойы ақын суреттеген кербез жануардың сыртқы сүлулығына аударылды:

Бөкеннен сүлу аңды мен көрмедім,

Өзге аңға жануарды тең көрмедім.

Көздері мөлдіреген ақбөкенді,

Адамның баласынан кем көрмедім.

Нәзік әрі әсем көрініс. Бөкен бойындағы ақын суреттеген сүлулық оқушыны терең сезімге жетелейді. Әдемілікті бағалау қабілетін дамытады. Эстетикалык танымын байытады. Эстетикалық сезімнің күштілігі сонда,

ол тек сұлулықты сездіріп қана қоймай, оның жаманшылыкқа, көріксіздікке ұшырауына карсылық әрекетіне жұмылдыруында. Одан әрі ақынның киікке деген жанашырлық сезімін танытатын шумақтарын оқи отырып, бала бойындағы эстетикалық сезімді адамгершілік сезіміне ұштастыру мүмкіндігі бар. Олардың көз алдында: дамылсыз киік атқан мергендер, ауылды қан сасытқан киіктер, жазықсыз қырылған жануарлар, т.б. тізіліп өтіп жатады. Сол мыңдап қырылып жатқан киіктің бірін - акын суреттеп отырған жаралы киік дей келіп:

«Сандалып келе жатты ақсақ киік,

Бір тоқтап, анда-санда әлін жиып.

Ақбөкен сахараның ботагөзі Атты екен қандай адам көзі қиып...» деген үзінді оқылды. Сәкеннің осы өлеңіне жазылған ән бар екенін айтып, үнтаспадан «Ақсақ киік» әнін тыңдатуға болады. Оқушылардың тып-тыныш қалуы, жаралы киіктің аянышты халіне ортақтасқандықтары екендігін байқатады.

Сабақ соңында ақбөкендердің қазіргі қүрып кету қаупі, олардың «Қызыл кітапқа» енуі туралы деректер келтіріледі. Өлеңді оқу арқылы бөкеннің сүлулығын таныту, жазықсыз жәбірленушіге аяныш сезімін тудыру, мергендердің мейірімсіздігін көрсету оқушылардың эстетикалық, адамгершілік сезімдерін қалыптастыра отырып, жануарларға сүйіспеншілігін арттырады. Оларды қорғай білуге бағыттайды. 3 - сынып бағдарламасында қамтылған «Өзен» (Ы. Алтынсарин), «Көкшенің көрінісі» (С. Мүқанов), «Қамқорльщ» (Б. Соқпақбаев) шығармалары, 2- сыныпта «Табиғат - тіршілік бесігі» айдарымен берілген тарауда қамьылған «Алатау» (Жамбыл), «Көк кептер» (М. Гумеров), «Еліктің лағы» (М. Қалдыбаев), т.б. шығармалары, 4 - сыныпта «Туған жерім - түғырым, өскен елім - өзегім» бөлімінде берілген Қ.Аманжолов «Туған жер», М.Мақатаев «Қайран, Қарасазым - ай», К.Салықов «Балқаш таңы», М.Зверов «Суықторғай», М.Әуезов «Бүлдірген тере барғанда» шығармалары да экологиялык тәрбие беру бағытындағы туындылар. А.Алтайдың «Дегелеңдегі кызыл күн» шығармасын оқығанда оқушылар назары бірден жарылыс болғанға дейінгі табиғат сипатына аударылады. Мәтіннен дауыстап оқылған соң, жарылыс кезіндегі бала қоркынышы арқылы бүкіл адамзаттың басына келген коркыныш, зүлымдық ашылады. Бүдан соң жарылыстар өткеннен кейінгі^ дала бейнесі, табиғат өзгерістері жайлы окушыларға жекелеме сүрақтар бере отырып, жауап алынады. Мәтіннен оқытылады. Кейіпкер баланың көз жанарынан айырылуы оқушы жүрегінде үлкен аяныш сезімін туғызады. Тақырыпты Семей өңіріндегі ядролық сынақ полигонының жергілікті халыққа қандай шығын әкелгені жөнінде мүғалім әңгімесімен жалғастырып, оқушыларға проблемалық сүрақ қойылды. Экологиялық апаттың алдын алу мүмкін бе? Сендер қалай ойлайсыңдар дей келе, үйге әңгімені өз ойларымен жалғастырып келу тапсырылды. Экологиялық тәрбие беруде ана тілінен табиғат тақырыбына берілген шығармалардың ролі жоғары.

Қазақ тілі пәнінде табиғатты қорғау тақырыбына арналған шығармаларды өтіліп жатқан материалға негіздеп мол көлемде қамтуға болады. Мысалы,

Қарлығаш тар қаптап жүр,

Өз еңбегін ақтап жүр.

Үяларын тоздырмай Келер жылға сақтап жүр. өлеңін етістік тақырыбын өткенде жазғызып, күрделі етістіктерді тап немесе зат есімнің көпше түрін анықтаңдар деп қолдануға болады.

Шағала, шагала, шағала Шалқыған көліңді бағала.

Балығын ертерек тауысып ап,

Салқындық түспесін араға. өлеңіндегі бірыңғай мүшелерді тап, олар қалай жасалған деуге болады. Ал мына өлеңде:

Сауысқан - ау, сауыскан Сақтанасың алыстан Жүртқа неге жақпайсың,

Досыңда жоқ табысқан, - дей келіп қаратпа сөздерді тап деген тапсырма беруге болады.

Кең дала... Төсі толқыған егін өлеңінде сызықшаның қойылу себебін түсіндір_деп тапсырылады.

Қүсың қайда қарағым- ау Атпадым!

Көп еді ғой көде қүс Көп екен Неге атпадың?

Түк дәмелім жоқ екен.

Атуға сен қимадың ба?

Қимадым.

Туған жердің қүстарын да сыйладым.

Бүл өлеңде айтылу мақсатына қарай сөйлем түрлерін ажырату, немесе диалог сөздерді табуға тапсырма беріледі. Суретпен жүмыс немесе пейзаждық суреттер бойынша әңгіме, сөйлемдер қүрау да табиғатты қорғау тақырыбында үлкен роль атқарады. Жүмыстың енді бір тобына мақал - мәтелдерді жатқа жазу, жаңылтпаштар жазу, жүмбақтар, сөзжүмбақтар, метаграммаларды шешуді жатқызуға болады.

«Ж»- дан бастап оқысаң,

Теп - тегіс жер боламын.

«Ж»-ны алып тастасаң,

Ішер асың боламын.

(Жазық, азық)

Жүмыстың келесі түрлерін ойын түрінде өткізуге болады.

«Орфографиялық лото» би...к жүлд...з (і не ы) (ү не ы)

Қазақ тілінде қайталау сабақтарын бірыңғай ойын сабақтары ретінде күруға болады. Мысалға «Сайыс сабақ», «Саяхаг сабақтарда» қала сыртына серуенге шығамыз дей келіп, оқушыларға табиғат көрінісі, Қүбылыстары жайлы кедергілерден өтіп жекелеме тапсырмаларға жауап алу түрінде қүруға болады. Бүндай сабақ түрлері экологиялык тәрбие берумен ғана шектелмей оқушыларды бауырмалдыққа, үйымшылдыққа тәрбиелейді.

Математика сабағында экологиялык тәрбие беру мақсатында жүретін жүмыстар ойын түрінде өтеді. Оны мүғалім өз ыңғайына қарай түрлендіріп қарастыруына болады. Мысалы ауызша есептер кезінде «Қай аң қайда түрады?», «Қайсы немен коректенеді?», «Жеміс жинасайық», есептер шығару арқылы құс үясын қүрастыру, «Орман дәріханасын жасау» (дәрілік шөптер суреті артында жасырынған тапсырмаларды орындау), қүстарды, жергілікті жер жануарларын, өсімдіктерін «Қызыл кітапқа» енгізейік (бүл ойынды жүргізу барысында оқушылар жергілікті жер өсімдіктері, жануарлары, қүстары жайлы қысқаша түрде мағлүматтар ала алады), экологиялык карточкалар артындағы тапсырмаларды орындау, «Гүл егейік», «Орман елшісіне көмек» ойындары, ертегі желісі бойынша өтілетін сабақтар, «Қүстарға жем берейік», т.б. ойын түрлері оқушылардың қызығушылыгын арттырып, таным- түсініктерін кеңейте түсетіні сөзсіз. /

Дүниетану пәнін оқыту экологиялық тәрбие берудің ең қомақты жүгін арқалайды.

Дүниетану пәнінде оқушылардың адам, қоғам және табиғат туралы теориялық білім алуымен қатар, шығармашылық ой-өрісін дамытып, оларды заттың немесе қүбылыстың мәнін өздігінен ашуға белгілі бір қорытынды жасауға бағыттау басты назарда болады. Табиғат қүбылыстарының алуан түрлілігі, олардың қасиеті, табиғи денелер мен олардың арасындағы өзара байланысты түсіну - оқушылардың экологиялық ойлау стилінде тәрбиелеуге үштасадьт

Мысалы, «Топырақ» тақырыбын өткенде оқушылардан - Топырақ деген не? Өсімдік атаулы қайда өсіп-өнеді? т.б. сүрақтар қойылды. Оқушылар жауабы алынған соң, кіріспе сөз сөйленеді.

Қасиетті жер - Ананың бойындағы табиғат байлықтары - жер бетіндегі бүкіл адамға ортақ қазына жер. Табиғат, Отан және Атамекен деген үльі үғымдар бір - бірімен мағыналас сөздер. Сондықтан да туған жеріміздің тамылжыған тамаша табиғатын сүю, оны қадірлеу - әрбір азаматтың парызы.

Жерде тудың. Сонау көп заманнан Адам деген сол жер үшін жаралған Жазда, қыста бар уақытта мәпелеп Жер өзіңнен нәр алған!

Жерде тудың. Ие болып сенімге Қорғауға оны міндеттісің тегінде Қорға бәрін: суын, ауасын Сен үрьщты, қалсын сенің ізің де.

Бүл өлең жолдарынан әрбір адам өз туған жерінің орманын, суын, ауасын қорғай білуі керек екендігі түсіндіріледі.

Топырақ қадірлі де, қасиетті. Соғыс жылдарында ер азаматтар майданға аттанды. Олар өз жерінің бір уыс топырағын шүберкке түйіп өздерімен бірге ала кетті. әрбір адамға өз туған жеріне топырағы ыстық, қасиетті екенін осы жерден де аңғаруға болады. Соны мен, топырақ дегеніміз не екен? Қорытынды жасалынды.

Енді топырақтың күрамында нелер бар? Соған токалайык- Сарамандық жүмыс жасалынды. 1. Мектеп ауласынан топырақ әкелінді. Оны калбырға салып, астынан от жақтық. Топырақ бетінде будақтаған түтінді көрдік. Жағымсыз иіс сезілді. 2. Ағаштардың жапырактары, тамырлары, сабақтары және жәндіктердің қалдықтарын қалбырға салып, отқа қойдық. Екі тәжірибеден де бірдей иіс сезілді. Мүнан оқушылар топырақта өсімдіктердің (тамырлары, жапырақтары, сабақтары) үсақ жәндіктердің қалдықтары болатынын дәлелдеді.

Стакандағы суға бір кесек топырақты салып одан көпіршіктерді көру .арқылы топырақта ауа барын, қыздырылған топырақтың үстіне әйнек ұстау арқылы қүрамында су болатынын анықтадық. Дәптермен жүмыс жасай отырып,оған тәжірибе қорытындылары жазылды.'

Жерге тыңайтқыш себудің қажеттілігі, топырақты қорғау керектігі, тың көтеру жылдарындағы зор шығынға үшырауы жайлы әңгімеленіп, қорытындылады.

4-сыныпта «Табиғат» тарауында берілген әр такырып экологиялык тәрбиемен үштастырылады. Мысалы: «Пайдалы қазбалар» тақырыбын өткенде қазбалардың түрлері, қасиеттері адам оміріндегі алатын орны жайлы әңгімелене отырып, оның бір ғана үрпақ ырысы еместігі, сондықтан үнемі пайдалану қажеттігі әңгімеленеді.

«Су» тақырыбын өткенде, су экологиясы туралы бастапқы ұғымдар қалыптастыру, халықтық салт-дәстүрге негізделген экологиялык тәрбие беру, судың ластану жолдары туралы түсінік беру міндеттерін көздейді. Тіршілік процесіндегі судың орны жайлы окушыларды қатыстыра отырып әңгіме жүргізіледі. Экологиялык білім мен тәрбие беруге бүл сабақтың маңызы зор. Табиғаттағы суды пайдалану, судың ластану көздері, суды ластайтын заттар.

Суды тазарту жолдары, Арал тағдыры, Балқаш көлінің ластануы, су тазалығы жайлы салт-дәстүрлер, мақал- мәтелдер айтылады. Судың өзін-өзі тазартуы және тазарта алмайтын кездері туралы алғашқы экологиялык түсініктер беріледі. Осындай жағдайларды карастыра отырып, окушылардың ақыл-ойын қозғап, табиғатқа жанашыр сезімін оятуға болады. Сабақ соңында окушыларға суды қорғау туралы мақал-мәтелдерді, халыктық наным түсініктерді жинап келуге тапсырма берілді.

«Су» тақырыбы өтілгендеэкологиялық білім ары қарай дамытылып, жаңа деректермен толықтырылады. Ауа қүрамының өзгеріп, ластануы, ластануды болдырмаудың кейбір шаралары ауаның тіршілігі үшін маңызын анықтаған соң түсіндіріледі. Көгалдандыру, өсімдіктер өсіруге қатысу арқылы ауаны тазартуға оқушылардың өздері қатысты рыл ад ы.

«Өсімдіктер мен жануарларды, олардың табиғи бірлестіктерін қорғау» тақырыптарын өткенде «Шалғын - біздің табиғи байлығымыз» қағидасына сүйене отырып, оқушыларға шалғынның пайдасы, оны қорғаудың қажеттілігі, қалай қорғауға болатыны туралы нақты түсінік беріледі. «Дала өсімдіктері мен жануарлары», «Шөл өсімдіктері мен жануарлары», «Орман-тоғай осімдіктері мен жануарлары», «Су.. қоймасы өсімдіктері мен жануарлары», «Таулы жер өсімдіктері мен жануарлары» тақырыптарымен танысу кезінде де оқушылардың экологиялық білімдері тереңдей түседі. Қазақстан «Қызыл кітабы», қорықтар, ботаникалық бақтар жайлы терең түсінік беріліп, жергілікті жер, Семей өңіріндегі, Ертіс жиегінде өсетін өсімдіктер, тіршілік ететін қүстар, дәрілік осімдіктер жайлы қосымша түсінік беру оқушылар үғымына түсінікті әрі экологиялық білімдерін кеңейте түседі.

Бастауыш сыныптарда экологиялық білім мен тәрбие жүмыстарын жүргізуде табиғатқа серуен жасау өте әсерлі болады:

1. 
   Құмырсқаның илеуін тауып қараңдар.
   
2. 
   Илеуден 3-4 м. жерге қазық қағыңдар. Сол қазықтың тұсынан өткен құмырсқалардың гасыған жемін қыскышпен шыны ыдысқа жинақтаңдар (10-15 мин. бақылаңдар).
   
3. 
   Ыдыстың сыртына аттарын, бақылау жүргізген күні жазылған қағаз жапсырыңдар.
   
4. 
   Құмырсқа жолына тірі қүрт тастап байқаңдар.
   
5. 
   Илеуден 3-4 м. жерге дән тастап бақылаңдар.
   

Серуен кезінде оқушыларды танысқан өсімдіктерді көзбен көріп, қолмен үстауға, жан-жануарлармен таныстыруға, оларды жұлып-таптауға, үрып-соғуға, табиғатқа зиянын келтіретін басқада іс-әрекеттерге жол бермеуге баули отырып, балалардың мейірімділік, жаны ашушылық қайырымдылық сезімдерін қалыптастыруға баса назар аударылады.

Еңбек сабағында «Ауыл шаруашылығы» тарауында басқа сабақтарда берілген экологиялық білім теориясы практикамен алмасады. Мәселен, «Бөлме өсімдіктерін күту, көбейту, көшет отырғызу, үй жануарларын, үй қүстарын күту» жүмыстарына жүмылдырылады. Ал, бейнелеу өнерінде табиғаттың әсемдігі, сүлулығы, тіл жетпес көркемдігі қыл қаламмен парақ бетіне түсіріледі. Өнер шеберлері жүмыстарымен таныса отырып, пейзаждық туындылар, жыл мезгілдеріне арналған жүмыстармен танысу арқылы экологиялык білім тереңдей түседі. Жыл мезгілдерінің ерекшелігі, табиғи ерекшеліктері жайлы түжырымды ой айтуға дағдыланады.

Экологиялык тәрбие жүмысгарында осы тақырыпта жазылған таңдаулы көркем шығармалар окуға да ерекше мән берген дүрыс. Қазақ балалар әдебиетінің көрнекті өкілдері Ө.Түрманжанов, Б.Соқпақбаев, М.Әлімбаев, М.Мақатаев, Ә.Дүйсенбиев шығармаларынан табиғат қүбылыстарының әсем де әсерлі көріністерін, перзенттік ыстык сүйіспеншілік сезімдерді табуға болады. Сол аркылы оқушы бойында ыстық сезімдер қалыптастыруға болады. К.Шалғынбаевтің «Бүлт» әңгімесін талдау кезінде: - Балалар, әңгімедегі қЫз бала қандай бала?

Жақсы.

Неге жақсы дейсіңдер?

Бүлт ше?

Балдырғандардың болашақтағы адамгершілігі мен азаматтық қатынасының алғашқы бастауы - тіршілік пен өсімдікке мейірімділіктің түңғыш нышандары - гүлден басталып, дами келе көбелек пен қүстарға, одан адамға, ең соңында қоғамға қатынасын анықтайды.

Бастауыштың оқу жүйесіндегі ана тілі, бейнелеу өнері, дүниетану, математика сабағында ойын элементтерін қолдану арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие негізін беруге болады. «Қасқырдан қүтқарайық», «Қүстарға жем шашайық», «Қай аң қайда түрады?», «Қызыл кітапқа енгізейік», «Орман дәріханасын жасайық» т.б. тақырыптарда, мүғалім қиялына қарай үйымдастыруға болады. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын жыл мезгілдеріне орай мереке, ертеңгілік түрінде ұйымдастыруға болады. «Жомарт күз», «Құстар кеші», «Табиғат - өз үйің» т.б. Сергіту жаттығуларының да өз орны бар.

Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің тағы бір жолы оқушыларды тікелей практикалық жүмыстарға жүмылдыру болып саналады. Мысалы, мектеп маңын көгалдандыру, ағаш отырғызу,

гүлзарлар жасау, құстарға камқорлық, ұя ілу, мектеи орманшылдығына қатысу міндетін оқушыларға жүктеу, ұйымдастыру.

жылда - 1 кг шда:


1 кг бидайү 1 тын


ШОО тыіпқан

4. 
   Экокарточкалар - табиғатта жүру ережелері негізінде күрылған, табиғатты корғау мақсатында салынған мазмүнды суреттер. Экокарточкаларды 2 түрге бөліп карауга болады:
   

а) тыйым салатын экокарточкалар. Сурет қызыл бояумен сызылады. «Қүс үясын бұзба!», «Қүс жүмыртқасын алма!», «Өзен суын ластама!», «Орманда шулама!» т.б.

ә) насихаттайтын экокарточкалар. «Қүстарды аяла!», «Құс әніне күлақ сал!», «Табиғат әсемдігін сақта!» т.б.

5. 
   Экологияльщ нүсқаулар - біздің оқу жүйемізге енді қайтарыла бастаган жүмыс түрі. Әрбір нүсқау - экологияльщ мәдениеттілікті дамытуға багытталған жүмыс бөлігі.
   

Нусқау №1: “ Экологиялык почта” (3-4 сыныптарына арналған). Мақсаты: экологияльщ почтаның пакетін даярлап, көрсетілген мекен-жайға жеткізу. Пакет ішінде қоршаған ортаның жайсыз жақтарын корсету. Үлкендердің табигатқа дүрыс көзкарастарының болмауы, үқыпсыздық т.б. көрсетіліп, мүмкін болса суреттерін салып, - нақты адамдарға үсынылады. Мысалы: үйінің қасында үнемі коқыс үйіліп жататын үй иелеріне, КСК-а жүмысшыларына, МАИ постысына, дүкеннің иесіне, сынып оқушылары өздеріне-оздері жолдауы мүмкін. Жобаны біраз уақыт өткен соң тағы қайталау ұсынылады. Себебі бір хатпен бәрін шешу мүмкін болмайды. 1 хат ата-аналарға, енді бірі - мектеп үжымына, үшіншісі - мөлтекаудан түрғындарына жолданады.

Нүсқау №2: «Экологиялық бағдаршам» (1-2 сынып).

Мақсаты: 1. Адамдар әрекетінің табиғатқа пайдалы, зиянды жақтарын анықтау.

2. 
   Адамдар әрекетін бағалай білу.
   
3. 
   Окушының экологиялык біліктілігін дамыту, кеңейту.
   

_ Қажетті қүралдар:

1. 
   Қызыл, сары, жасыл дөңгелектер.
   
2. 
   Адамның табиғатқа әр түрлі әсерлері жайлы салынған суреттер жиынтығы.
   

„ Ойынның жүру тәртібі: жүргізуші әр түстің ерекшелігіне тоқталады.

Қызыл түс - адам мен табиғатқа зиян келтіретін жағдайларға тыйым салады.

Сары - ескерту жасайды. Мүмкіндігінше табиғатқа аз эсер ету.

Жасыл түс - рүқсат етеді, әрі қүптайды.

Жүргізуші суретті көрсеткенде қатысушылар сол әрекетке сай дөңгелектерді көтеруі қажет. Дүрыс көтерген балалар жеңіске жетеді.

Нүсқау №3: «Көзіңмен көрген жануарлар коллекциясы» (2-4 сыныптарға арналған).

Біздің оқушылар «Тірі жануарларды көрдім», - деп бір-біріне мақтанысып жатады. Дәптерге көрген жануарларыңды жазыңдар десек, ат, күшік, мысықтан аса алмайды. Мына жоба соған жауап таппақ.

Мақсаты: Тірідей көрген жануарлар коллекциясын жинастыру. Маркаларды, болмаса журнал, дәптерлер сыртындағы жануарлар суреггерш жинастыру немесе суретін салу және өз сөздерімен сипаттау. Жазғы демалысқа шығарда беруге болады. Қорытындысы мереке түрінде өтеді. Коллекцияларын көрсете отырып, ең қызықты әңгімелерін әңгімелеп береді.

Нүсқау №4: «Табиғаттың шағым кітапшасы» (3-4 сыныптарына арналған). Жобаның мақсаты: балалар өздері жүрген ортадағы жануарлар мен өсімдіктер әлемін бақылап, кездескен келеңсіз жағдайларды өсімдікгер мен жануарлар атынан кітапқа түсіріледі. Екінші этапта оқушылар «жағдайды жақсарту үшін біз не шара жасай аламыз?» сүрағына жауап іздейді. Өз ойларын суреттермен толықтыруға болады.

Нусқау №5: «Қүстар асханасында» (1-4 сыныптарына арналған). Жоба қыс мезгілінде өткізуге арналған «Асхананы» мектеп ауласына орнату қажет. Алдымен қажетті қүс азығы мен жем салғыштар даярланады. «Асхананың» ашылуы салтанатты түрде өтеді. Барлық оқушылар бақылап жүреді. Кезекшілік атқарылады. Балалар өздерін күтіп отырған торғайларды көргенде қатты қуанады және өздеріне олардың бауыр баса бастауы асқан қуаныш сезіміне бөлейді.

Нусқау №6: «Тамшылар» (4 сыныпқа арналған). Мақсаты: таза судың дүрыс қолданылуын, үнемделуін қадағалау.

1. 
   бөлім: «Суды қалай жоғалтамыз?». Мектептегі, үйдегі су көздерін қадағалап, 1 сағатта, 1 күнде эр бала қанша пайдаланатынын есептеу.
   
2. 
   бөлім: «Суды қалай үнемдейміз?». Жауабын тауып, ескерту белгілерін қою, плакат, газет шығару.
   

Нусқау №7: «Қылмыс хроникасы» (1-4 сыныптарына арналған). Мақсаты: табиғатта болып жатқан қауіпті істерді белгілеп, шешу және алдын алу жолдарын қарастыру. «Қаламыздың шетінде - орналасқан қарағайлы орманнанкөңілсіз хабар келіп түсті. Белгісіз топ қарағайларды кесіп әкеткен, қылмыс белгілері қалған. Қылмыскерлерді үстап, жазасын беруге және олардан

қорғауға бізді көмекке шақырады.» Балалар шешімін тауып, қосымша әдебиеттер көмегімен дәлелдеу қажет.

6. 
   Экокарта - бұл тұрган жердің ластану көздерін, қоқырлар, үйінділер, өзен суының ластануын көрсете отырып, сол жердің картасын сызу. Жекелеме тақырыпқа арналған карталар да сызуға болады. Мақсаты: маусымдық өзгерісиерді бақылау арқылы, экокарта сызуға үйрену. Шартты белгілерін оқи білу қабілетін дамыту:
   

I шартткЦэелгілерімен танысу:
үлКёндер ақылы,

^іг^)т,

әдебиет,



оқулық, қосымша

'Ұлт,

жеміс Көкөнісі,

II. Бақылау картасын сызу.

Жорыққа шықпас бұрын:

1. 
   күз мезгілінің маусымдық ерекшеліктері, халықтық болжамдар туралы үлкендерден сүралады;
   
2. 
   дүниетану пәнінен өткен түсініктері еске түсіріледі;
   
3. 
   «Балдырған» журналынан күз мезгіліне арналған қосымша түсініктер жтнастырылады;
   
4. 
   тікелей табиғатқа бақылау жасалады, аспандағы бүлтты бақылау, 5) өзен, көл сулары бақыланады, 6) өсіп түрған гүлдер түқымдары жиналады, 7) ағаш жапырақтары бақыланып, жинастырылады, 8) піскен жемістер, көкністер жайлы бақылаулары жинастырылады. 9) Мәреге жеткен кезде жалпы күз мезгілінің маусымдық ерекшеліктері жайлы өз түжырымдамалары қорытындыланады.
   

7. 
   Экологиялык сыныптан тыс жүмыстар - экошоу, ертеңгіліктер, кеш, сайыстар, мерекелер өткізу. «Армысың, Көктем!», «Қүстар мерекесі», «Алтын күз», «Қысты шығарып салу» т.б. тақырыптарда өткізуге болады.
   
8. 
   Экология әліппесі - қоршаған ортамен, табиғат қүбылыстарымен таныстыру, туған табиғатқа сүйіспеншілігін оятуға негізделген танымдық түсініктемелер топтамасы.
   

Табиғаттың тан калдырар ғажайыптары көп. Атасының ол туралы айткан әңгімелерінің әсерімен зерделі достарымен келе жатып, былай деп ән салады:

Алакай, алақай, айнала,

Қарашы, жап-жасыл кең дала!

Бүрын естімеген «Айнала» деген сөзге достары _елең ете қалды. Ойыннан басқаны ойламайтын Ойынпаз: «Айнала» деген ойын ойнайықшы, ережесі кандай? -деп айкайлады.

Бүл меніңше ойын емес. Зерделі атасынан жаңа 'үғым естіп келген сияқты,- деді Талапбек. Талапбек, тауып айттың, бәріміз айналамызға қарайықшы.

;н де айналаңа қара !

Кобелек, көбелекті қара,- айқайлаған Ойынпаз үшып бара жатқан көбелекті қуа жөнелді.

Кобелекті куып ойнауға болмайды,- -деп Талапбек досына ескерту жасады.

Сөйткенше «з-з-з» деп шоптің арасынан аралар үшып шықты.

Ара бал жинап жүр ғой,- деп Талапбек тағы тауып айтты.

Ағаштарды, гүлдерді, тіпті титтей қүмырсқаны да көріп түрмын.

Міне, достарым, айналамызды коршаған ортаның бәрі «табиғат» деп аталады, - деді Зерделі.

Зерделі сәл ойланып, табиғат жайында атасынан естігенін достарына айтуды үйғарды.

Сендае өз достарыңмен табиғат жайында әңгімелес.

Атамның айтуы бойынша көбелектер гүлдердің сөлін сорады. Гүлге қонған кезде тозаңдарын жабыстырып басқа жерге таситын көрінеді. Сөйтіп гүлдердің таралуына сегітігін тигізеді. Ондай гүлдер көп,-дегенше болған жоқ, Талапбек «бәйшешек, раушан, қалампыр» деп айта бастады.

«Демек көбелектерді қуып ойнауға болмайды екен ғой» - деп Ойынпаз ойланып қалды.

Көбелекті үстауға болмайтынын сен де лостарі^ця түсіндір. Өзіңе үнаған гүл мен көбелектің к суретін сал.

Ертеде биік таудың етегінде алуан гүлдер өсіпті,- деп Зерделі атасынан естіген ертегіні айта бастады. Олар бір- бірімен тату екен. Күңнің шуағынан нәр алып, гүлдер кең даланы жүпар иіске бөлейді. Жайқалған гүлдер ішінде бір ақ гүл өте қомағай, қанағатсыз болыпты. Жанындағы гүлдердің тамырларына нәр берген суды жалғыз өзі ішеді. Сөйтіп, өзімшіл гүл қүлпырып күннен - күнге бой түзей бастайды. Мақтаншақ гүлдің қиянатына төзе алмаған басқа гүлдер бір түнде алыс жаққа көшіп кетіпті. Жалғыз қалған гүлді Күн- Ана оны аспанға шақырып, қамқорлык көрсетіпті. Жылдар өткен сайын Ақ гүл достарын аңсап қатты сағынады. Мейірімді Күн-Ана гүлді Кемпірқосаққа айналдырыпты. Өскен жерін сағынғанда көз жасы жаңбыр болып, л<ерге түседі екен. Жаңбырдан соң өсімдік атаулының қүлпырып кететіні содан дейді атам,- деп

Зерделі ертегісін аяқтады.

Кемпірқосақты көргенің бар ма?

I Суретін сал.

Кішкентай достар түсті карандаштармен әр түрлі суреттер сала бастады.

Талапбек тудың суретін сала бастады.

Көк түсті тудың суретін көрген Ойынпаз «тудың өзі аспаннан айнымайды екен ғой» деп таңданды.

Сәуле шашқан алтын түсті күні бар, Екпіндеген қыран қүстың үні бар.

Ою басқан, мөп-мөлдір көк аспандай Қазағымның желбіреген туы бар — деп тақпақтата жөнелді Зерделі.

Түс кезінде балалар ойнап жүрген. Ойынпаз кішкентай тасты араның үясына жіберіп қалды. «Гу» етіп үшқан аралар Зерделіні бетінен, Талапбекті танауынан, Ойынпазды көзінен шағып алды. Олар Зерделінің атасының үйіне дейін жүгіріп жетті.

• 
  Аралар өте еңбекқор болады, өзіне тиіспеген кісіге көп тиісе қоймайды, - деді карт. Ойынпаз үялғаннан қызарып кетті.
  

Ата, кішкентай араға сонша көп бал неге керек?- деді Талапбек.

Бал аралары қыста балауыа үяшықтарына балдан қор жинайды, оны қыстай қорек етеді. Бал араларынан сендерде үлгі алыңдар. Сонда үйымшыл, еңбекқор боласыңдар -деді.

Сен бал арасының үясын көрдің бе?

Балбырап ұйықтап жатқан Ойынпазды мұрнының ұшынан сары маса шағып алды. Шошып оянған ол масаны қуа жөнелді. Маса ашық түрған терезеден шығып кетті. Үйден жүгіре шыққан ол Талапбекпен соқтығысып қалды. Не болғанын түсіне қойған Талапбек: -сен ашуыңды басып, менің жүмбағымды шешші,-деді.

«Үшса - ызыңдайды,

Қонса тым-тырыс».

Бүл не?

Ой, ол әлгі маса ғой! - деп Ойынпаз күліп жіберді.

Масаның суретін сал.

Таңғы табиғаттың сүлулығына тамсана, серуендеп қарт үйге кіргенде балалар: - Ата, біз қарлығаштар мен оның балапандарын қызықтадық. Олар бізге ән салып берді десті.

Қарлығаштың қанаттары үшқанда сүйір үшбүрышқа үқсайтынын, ал қүйрығының айыр екенін жаңа үшып келгенде көріп қалдым,- деді Таласбек.

Атам: «Қарлығашқа тиіспеңдер. Ол киелі қүс» депеді, - деді Зерделі.

Қарлығаш - адамның досы. Сендердің келгендеріңеолар да қуанған екен ғой, - деді карт қарлығаштарға сүйсіне қарап.

Біз қарлығаштарға қамқорлык жасаймыз, ата, -деді балалар.

Сен де қарлығаштардың үясын бүзба!

Сендердің көргендерің гүлге түнған шық - деді қарт.

Ол қалай пайда болады? - деді Талапбек.

Шық ауа күрамындағы ылғал. Ол ауаның күрт салқындағанынан пайда болады. Күндізгі ыстық ауаның әсерінен судың аздаған мөлшері буға айналады. Түнде ауа салқындайды. Өсімдіктердің таңертең мөлдір моншақ тағып түратындығы сондықтан. Күннің көзі жылына бастаған кезде шық кайтадан буға айналып үшып кетеді. Табиғаттың сендер білмейтін сырлары көп, өсе келе бәрін де біліп аласыңдар, - деп қарт әңгімесін аяқтады.

Jwire түнған шықтың суретін сал.

Ата, айтыңызшы, өзенге су қайдан келеді? - деді

Ойынпаз.

Өзендегі су қайда барып қүяды - деді Талапбек.

Өзен тау басындағы еритін қар мен мүздардан, кішкене мөлдір бүлақтардан бастау алады. Сылдырап аққан бірнеше бүлақ қосылып жылғаға айналады. Жылғалар қосылып өзенге қүяды. Асау өзендер көлдер мен теңіздерге қүяды, - деді атасы.

Сендүраі ьпі жерде бүлақ, өзен, көл бар ма?

Әңгіменің қызығына түскен балалар орманға қалай келіп қалғандарын байқамай қалды. Діңгегі жуын - жіңішке, бойлары биік -аласа орман ағаштарына таң қалған Талапбек: - Мына бір аппақ ағашқа караңдаршы! Менің апам сияқты әдемі сырға тағып алыпты,- деді.

Қабағы аппақ болып жалтырайды екен, - деді Ойынпаз қолымен сипап көріп.

Орманның сұлу еркесі - аққайың ғой,- деді Зерделі атасына үксап, байсалды үнмен.

^ен де аулаңа аққаиың өсір

Осы бГр сәт қарағайдың бүтағына бір қүс келіп қопды. Ол қарағай іэүрінің ішіндегі дәнін шағып жей бастады.

Байқадыңдар ма, балаларым, түмсығының астыңғы жағы мен үстіңгі жағы өткір қайшы тәрізді айқасып жатыр. Сондықтан бүл қүсты «қайшыауыз» деп атайды.

Қайшыауыз!? Зерделі бізге оны «шыршаторғай» деп атайды деді ғой.

• 
  Зерделі дүрыс айтты. Шырша мён қарағайдың бүрін шағып жейтін болгандықтан, халық оны шыршаторғай деп атап кеткен, - деді қарт.
  

Ата, жаңағы шыршаторғай қонып отырған ағашта

неге жапырақ жок? - деді Ойынпаз

Үсті толған кылқан ғой өзінің, - деді Талапбек.

Бүл ағашта кайың мен емендікі сияқты жапырақ болмайды. Оның жапырақтары - қылқандары. Сондықтан да шырша, қарағайды қалқан жапырақты деп атайды. Зер салып қараңдаршы. Әр ағаштың жапырагының пішіні әр түрлі.

Секде пішіні әр түрлі жапырақтарды салыстыр.

Балалар жинап жүрген жапырақтарын салыстыра бастады.

Ақкайыңның жапырағының жиегі араның тісіндей екен, - деді Зерделі.

Еменнің жапырағы алақаныма ұқсап түр, - деп қуанды Ойынпаз.

Шыршаның жапырағы да қарағайдың жапырағы сияқты екен ғой! - деді Талапбек қолындағы қылқандарын көрсетіп.

Игялүрлі жапырақтар суретін сал.

Ой, мына «тікүшақты» қараңдар, - деп айқай салды қамысқа қонып отырған инелікті қолымен нүсқаған Ойынпаз.

Төрт канаты, алты аяғы бар екен ғой, - деп Талапбексанап та үлгерді.

Бүл инелік, өзінің ептілігімен 1 сағат ішінде 20- ғажуық масаны үстап жейді, - деді қарт.

Инелік сағатына 20 масадан үстаса, әрбір 3 минут сайын 1 масадан үстап жейді екен ғой - деді есептеуге жүйрік Зерделі.





Сен де есіңе сақта !

Қараңдаршы, күн үясына кіріп бара жатыр, - деді Ойынпаз.

Ол да біз сияқты үзақ жүріп шаршаған болар. Таң атқанша дем алады, - деді Талапбек.

Күн сәулесін жер бетіне түсірмесе, тіршілік болмайды. Күн демалу дегенді білмейді. Сендер

9. 
   Экологиялык қойылымдар, сахнальщ көріністерді, белгілі бір тақырыпқа арнап, немесе маусымдық өзгерістерге арнап мүғалімнің үйымдастыруымен көптеп жүргізуге болады.
   
10. 
    Сабак процесінде қолдануга болатын жүмыс түрлері.
    

1. 
   Шартты белгілерді біліп, бейнелей алуды тексеруге арналған.
   

1. 
   Жақшадағы керекті сөздердің астарын сыз.
   

аныі □ □ □ □

Мен

ы өтеді.

ООО

ООО

сыртында

I Ол шалғынды жерге орналас;каі|. Ауыл

бар. Қалаға баратын жол

1. 
   Байланыстырып оқы, өз сөзіңмен сөйлеп үйрен.
   
2. 
   Сүрақтардың орнына сөздерді қойып жаз.
   
3. 
   Тірек сызба бойынша заттың атын, сынын, санын, қимылын білдіретін сөздерге сүрақ қойып үйрен.
   

• 
  Гүл қандай? (Гүл қызыл.)
  

2. 
   а)
   

Жануар

1. 
   Күн шықты, күн шықты.
   

2. 
   Жау, жау, жаңбыр, жау жаңбыр,
   

4. 
   Метаграмма, жүмбақтар, жаңылтпаштар, өтірік өлеңдер, мақал-мәтелдер топтамаларын, табиғат жайлы тыйым сөздерді қолдану.
   

5. 
   Тарауды қорытындылау немесе жекелеме тақырыптарға - арналған тест жүмыстарын алу Ауыз судың, тыныс алатын атмосфералық ауаның, қажетті азық-түліктің неше түрлі улы қосылыстармен ластануынан биосфералық табиғи тепе-теңдігі бүзылады да„ жер
   

2. 
   Табиғаттың адам өміріндегі маңызын әңгімелеу, табиғатты қорғау - адам өмірін, қоғам тіршілігін, ел байлығын қорғау екендігіне оқушылардың көздерін жеткізу.
   
3. 
   Табиғат қамқоршылары қатарын молайту, экологияльщ
   

2. 
   Гербарий
   
3. 
   Жануарлар, қүстар, бунакденелілер, ағаштар, осімдіктерге арналған суреттер (альбом).
   
4. 
   Тест тапсырмасы жазылған плакат.
   
5. 
   «Қызыл кітап» макеті, оған кіретін орманның табиғат бөліктері.
   
6. 
   «Орман аптекасы» дәрілік өсімдік суреттері.
   
7. 
   Экология әліппесі.
   
8. 
   Қазақстан қорықтары жайлы мағлүмат
   
9. 
   Үнтаспа.
   

• 
  мәтелдер, қазақы ырым -тыйым сөздер, т.б.