«ландшафттану»

Микроорганизмдердің толығу барысында бөлінген энергияның пайдаланып, көмір қышқыл газынан, судан, минералдық заттардан органикалық заттар түзуін хемоснитез деп атайды

жүктеу/скачать 0,95 Mb. бет 45/66 Дата 14.04.2022 өлшемі 0,95 Mb. #139365

Микроорганизмдердің толығу барысында бөлінген энергияның пайдаланып, көмір қышқыл газынан, судан, минералдық заттардан органикалық заттар түзуін хемоснитез деп атайды. Фотосинтез бен хемосиптез нәтижесінде түзілген органикалық заттар жалпы биологиялық зат айналымына қосылады да, химиялық элементтердің биогенді орын ауыстыру механизмін күрделендіре түседі. Биологиялық зат айналымы кез келген ландшафтта болып тұрады. Биологиялық зат айналымында биогендік аккумуляция мен тірі ағзалар қалдықтарының минералдану процестері қатар жүреді. Басқаша айтқанда, тірі ағзалардың өніп-өсу, жетілу, көбею кезінде олардың бойларына қоршаған ортадан көптеген минералдық қосылыстар ассимиляцияланады, Ал тіршілік ету әрекеті тоқталған соң олардың қалдықтарынан қайтадан минералды қосылыстар түзіледі. Мұндай зат айналым циклі спираль бойымен жүреді, алғашқы ландшафтының жай-күйі соңғысында қайталанбайды.Өйткені кейбір химиялық элементтер суға шайылып, желмен ұшып орын ауыстыру процесінен шығып қалады, оның орнын басқалары толықтырып отырады. Осылай биологиялық зат айналымы барысында ландшафт жаңарып жетіледі. Олардың дамуы эволюциялық сипатта өтеді. Көптеген зерттеу нәтижесіне қарағанда биологиялық зат айналымдық қарқыны ландшафтының жетімсіз және артық өлшемдегі элементтерге байлаиысты болады. Ландшафтының жетімсіз элементтеріне: О, N, Р, К, Са, Mg, Cu, Co, J, F, Mo, Zn, Mn, т.б. жатады. Бұларды екі түрлі жолменен: біріншіден, ландшафтыға минералды тыңайтқыштар сіңіру немесе өсімдіктер мен жануарларды минералды элементтермен қоректендіру; екіншіден, ландщафты суарып, құрғатып және тағы басқа жолмен олардың құрамындағы инертті элементтердің орын ауыстыруының қарқынын арттыру арқылы толықтыруға болады. Ландшафтының артық өлшемді элементтері: CI, S, Na, Cu, Ni, Fe, F, және басқалар. 3.Биологиялық зат айналымы ламдшафтысының химиялық элементтердің жетімсіздігі мен артық өлшемін теңестіруші рөл атқарады. Сөйтіп, ландшафтының тірі заттар қоры неғұрлым мол болған сайын, ол орын ауыстыратын атомдарға соғұрлым қарқынды түрде әрекет етеді. Демек, химиялық элементтердің биогендік орын ауыстыруын танып-білу ландшафт геохимиясындағы өзекті мәселелердің бірі. Химиялық элементтердің сумен орын ауыстыруы булардың суда еру қасиетіне байланысты. Судың еріткіштік қасиетіне байланысты ландшафтының грунт және топырақ қабаттарындағы минералды заттар ұдайы химиялық үгілуге ұшырайды. Сонда олар суда еріп, өсімдік тамыры арқылы сабағына, сабағынан жапырағына тарайды. Жануарлар мен адам денесіндегі минералды заттар да суға еріп, осы сияқты орын ауыстырады. Оның қарқыны химиялық қосылыстардың ерігіштік қасиетіне байланысты келеді. Ал ерігіштік — өте күрделі құбылыс. Ол химиялық элементтердің-иондары мен атомдарының радиустарына, валенттшігіне, т.б. байданысты болады. Бұлармен бірге ерігіштікке температура жағдайы, қысым өлшемдері, ерітіндінің концентрациясы, грунт, топырақ және құрлық беті суының рН көрсеткіштері сияқты жағдайлар улкен әсер етеді. Бұл аталғандардан судың рН көрсеткіш білу өте қажет. Өйткені ол бойынша химиялық элементтердің орын ауыстыру қарқыны, ал оған байланысты ландшафтының даму бағыты, сапалық өзгерістері, т.б. анықталады. Зерттеулерге қарағанда судың рН көрсеткіші 6-дан төмен болатын қышқылды ортада кальций, стронций, барий, радий, мыс, мырыш, кадмий, үш налентті хром, екі валентті марганец, темір, кобальт, никель сияқты элементтер пәрменді орын ауыстырып отырады. Судың рН көрсеткіші 7-ден жоғары болатын сілтілі ортада кешенді қосылыс құрайтын элементтер ғана ауысады. Табиғатта топырақ, грунт және өзен суының рН көрсеткіші бірдей болып келе бермейді. Олар жыл мезгілдері мен ландшафтының даму сатысы ауысқан сайын өзгеріп отырады. Атан айтқанда, ландшафтының алғашқы даму сатысында калий, натрий, кальций, магний басым келеді. Кейіннен ландшафтының кемелдену шағында, бұлар суға тез еритін қосылыстардың (ас тұзын, әктасты, гипсті) түзеді де, сумен шайылып кетеді. Мұндай құбылыс, әсіресе климаты ылғалды, жер бедері сәл өңіс, үгілу процесінің өнімдері тез шайылып кететін тайга зонасы мен ылғалды субтропиктік және тропиктік ландшафт таракаи территорияларда жиі байқалады. Ал үгінді жыныстары сыртқа шайылып шықпайтын құрғақ климатты аймақтардыц топырақ пен грунттық жыныс қабаттарында катиондар көп болады (мысалы, СаСО күйінде Са қорланады), суының рН көрсеткіші сілтілік ортаға дейін көтеріледі. Демек, химиялық элементтердің сумен орын ауыстыру механизмін зерттеп білу арқылы лаидшафтынық құңарлығын арттыру жолдарын анықтауға болады. Мысалы, топырақ қабатының рН көрсеткіші бойынша оған сіңірілетін минералды тыңайтқыштардың түрлері анықталады. Атап айтқанда, рН көрсеткіші төмен қышқылды ортамен сипатталатын ландшафтылы топыраққа әктас сіңіршеді де, copтанды жерлер дренажды әдіспен суға шаиылып тұщыланады. Ландшафтынын, құнарлылығын арттыру жолында сумен орын алмасатын элементгердің реакцияға түсу, бір сападан екінші сапаға өту, бір жерден екінші жерге орын алмастыру қарқынына өте үлкен мән беріледі. Бұл жағынан алып қарағанда, оларды суға тез еріп орын алмасатын, орташа еріп орын алмасатын және нашар еріп орын алмасатын деп те жіктейді. Суға тез еріп орын алмасатынға күкірт пен хлор жатады. Құрамында күкірті бар гипс (CaSO х2Н О) пен мираубилит (Na SO хІОН О) және хлоры бар ас тұзы (NaCl) суға : тез ериді, құрамындағы күкірті мен хлоры ландшафтыдан шайылып кетеді. Мұндай құбылысқа байланысты ылғалды климат белдеулерінде күкірт пен хлор жетімсіз болады. Суға орташа еріп орын алмасатындарға кальций, магний, натрий, стронций, фтор жатады. Бұл аталған элементтердің де ландшафттардағы құрамдық өлшеміне экологиялық ортаның ылғалдану режимі үлкен әсер етеді. Климаты ылғалды ландшафтыда бұлар да суға шайылып өсетін, жетімсіздік өлшеммен сипатталады, ал құрғақ клиІматты ландщафтыда олар биологиялық жолмен булану процесі нәтижесінде артық өлшемге дейін қорланады. Суға нашар еріп орын алмасатындар тобын кремний, калий, фосфор құрайды. Олардық ландшафтының артық-кемі тендестіруі негізінен адам әрекетіне байланысты болады. Кейде жануарлар арқылы да орын ауыстырады. Мысалы, Оңтүстік Америкадағы Тынық мұхйт аралдарында құстардың саңғырығынан форфор қорланып, өндірістік өнім өлшеміне дейін жеткен. Суға еріп орын алмасатындар тотығу, тотықсыздану реакцияларына да байланысты болып. келеді. Мысалы, химиялық элементтердің тотығу барысында сумен алмасатындарының қатарын Ni, Co, Ca, Zn, V, Cr, Mo құрайды. Ал тотықсыздану процесі кезіндегілерге Ғе және Мп жатады. Ақырында, Al,V,Ti,Zr,Hf,Th,NB,W инертті элементтер болып саналады. Ландшафтыны қоршаған ауа қабатындағы орын ауыстыратындарға О, Н, С, N, I кіреді. Бұлармен бірге ауаға түрліше жолдармен МСО1 , SO11 , CI1, Ca", Mg", Na' сіңіседі. Атмосфералық орын алмасуына ауадағы су буының конденсацияланып, немесе сублимацияланып жер бетіне жауын-шашын болып түсуі, ауа массасының жел арқылы алмасуы, найзағай, полярлық жарқыл сияқты құбылыстар мен процестер әсер етеді. Мысалы, Арал-88 экспедициясына қатысушылар Аралдың құрғап қалған табанынан ауаға көтерілген тұз түйіршіктерінің желмен Памир тауындағы мұздықтарға дейін жеткенін дәлелдеп отыр. Осылай Екібастұз МАЭС-інің қара күйесі Алтай, Саян тауларына дейін жеткен. Жалпы атмосфералық орын ауыстырудың гсографиясы ландшафты экологиясының жағдайына байланысты сипатталады. Атап айтқанда, ландшафтының теңіздік бөлігінде C11 мен Na" континенттік бөлігінде Са мен SO" басым болады. Сонымен ландшафт геохимиясы саласындағы зерттеулер экологиялық жағдайға байланысты әр түрлі ландшафт типінде түрлі химиялық элементтердің жиналатынын дәлелдеп отыр. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу: