Лекция : 45 сағат СӨЖ : 45 сағат обсөЖ : 45 сағат Барлық сағат саны : 135 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 3 семестр

Жетісай - 2006

9. 
   ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ
   

1.Хабар жасау кезінде техниканың жұмыс тәсілін үйрену.

2.Радиожурналистің басты құралы репортермен жұмыс істеу.

3. “R - 7”және “MARANZ”магнитафонымен жұмыс.

Радио – дүниеге журналистикадан,өнердің көп саласынан кейін келгені мәлім.Бірақ өнердің көптеген салаларынан – кино, театр, эстрада т.б. қарағанда радионың мүмкіндігі орасан зор.

Бүгінгі күні мемлекеттер арасында, халықаралық қатнастар аясында инормациялық насихат құралдарының ролі қандай дәрежеге өсіп отырғаны баршаға аян.Ғылыми – техникалық прогресс нағыз шарықтау шегіне жетіп тұр.Миллиондаған,мыңдаған радиостанциялар,мимллияртаған радиоқабылдағыштар, сансыз шғып жатқан газет – журналдар сан – салалы басылымдардан келіп түсіп жататын хабар ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.

Радио өз артықшылықтарын, мүмкіншіліктерін пайдалана отырып,даму үстінде.Ол қандай артылықшылықтар,мүмкіншіліктер,ерекшеліктер екендігіне тоқталып өту керек:

1. 
   Баспасөз бен теледидарға қарағанда аса жедел,әрі маңызды жаңалықты хабарлауда,орасан үлкен аудииторияны жинауда, яғни сол насихатты немесе сол хабалламаны тыңдайтындардың саны жоғарыда аталған ақпарат құралдарына қарағанда әлдеқайда көп екендігі дәлелденіп отыр.
   
2. 
   Өте қолайлығы. Портативті транзисторлар арқылы далада жүрген машина да, егінші де т.б. еңбек адамдары,немесе көлікте бара жатқан жолаушы да кез елген хабарды өз қалауы бойынша тыңдай алады.
   
3. 
   Ерекше көңі бөлуді қаламайды, яғни атқарып отырған жұмысыңды тастап,теледидар алдына отыруға мәжбүр етендегідей емес,неболмаса арнайы уақыт бөліп оқуыңды қажет етпей,қайта сол істі атқара жүріп тыңдап,информация алуға мүмкіндік бар.
   
4. 
   Тыңдушы өзіндік пікір қалыптастырады.Мысалы радиоқойылым тыңдап отырған адам ондағы кейіпкердің іс әрекеті,дауыс ырғағы,сөйлеген сөзі рқылы өзіндік пікір түйеді,өзінше елестетеді,өзінше тұжырымдайды.
   
5. 
   Тыңдаушыға сол оқиға қатысып отырғандай әсер қалдырады.
   
6. 
   Жанда дауыс арқылы дыбыстық,документтік сурет келеді көз алдыңызға.
   
7. 
   Нақтылық. Адамның сөйлеу мәнері,даусы арқылы тану.
   

1. 
   Табиғи құралдар :
   

Б) әр түрлі шулар.

В) музыка.

2. 
   Техникалық құралдар :
   

Қазіргі кезде студиядан тыс жасалатын хабарлардың үлес салмағы күн сайын артып отыр.Студиядан тыс хабр ұйымдастыру үшін керекті құрал “Репортер”.Бұл магнитафонды журналистің айрылмас серігі деп айтамыз.Өйткені репортер арқылы кез келген жерден хабар жазып келуге болады.

Радиожурналистер алғашқы кәсіби шағын магнитафонды 1952 жылдан бастап қолданды.Оны Киевтің радиозаводы шығарды.Алғашқы оның маркасы “Днепр - 8” деп аталды, кейін “Репортер – 1 ”деп өзгертілді. (Репортер – латын сөз,жаңалық,хабар жеткізуші,әкелуші деген мағананы білдіреді.)

Киев радиозаводы алғашқы бұл өнімдерімен шектеліп қоймай,одан әрі ізденістерін жалғастырды.1957 жылдың көктемінде болған VІ Бүкілодақтық,жастар мен студенттердің Москвадағы фестивалінде Орталық радио торабы және шетел журналистері “Репотер – 2 ”магнитафонымен жұмыс істеді. “Репортер – 2 ”алғашқысына қарағанда жеңілрек болды, әрі жетілдіріп шығарылды.

1960 жылға дейін екі мың “Репортер – 2 ”жасалынды, оның 250 Орталық радио үйіне, 1000 данасы Ресейді өзге облыстарына,қалған 700 ден астамы басқа республикаларға таратылды. “Рпепортер – 2 ”ден кейін дүниеге келген “Репотер – 3”алдыңғыларға қарағанда жеңілрек болды.Осы аталған магнитафондардың ьарлынығда да өшіру тетігі болмады.Радиожурналистер арнайы қорапқа салып жаңа ленталар алып жүретін болған.Доңғалақ катушкамен жұмыс істеді.Жазу ұзақтығы 15 минуттан аспайтын болғандықтан өзімен бірнеше лента алып жүру қолайсыздық тудырды.

Радиожаңашылдары бұдан да жақсырақ,жеңіл әрі ыңғайла аппараттар шығаруды одан әрі жолға қоя отырып,радиожурналистерге жаңа құрал ұсында, ол “Репортер – 4 ”болды.Бұл магнитафонның салмағы 1,5 кг.Жазуы тазалығымен ерекшеленді.төрт бұрышты кассетаны пайдалануға мүмкіндік туды.Белгісіз себептермен магнитафонның бұл жаңа түрі заводттан шығарылмады,өндіріске енгізілмеді.

Алдыңғы магнитафондардың кемшіліктерін ескере отырып,радиоинжнерлер “Репотер - 5”құралын ойлап тапты.

Ғылым мен техниканың,адамзат ой өрісінің кең қанат жаю арасында “Репортер – 6 ” магнитафоны дүниеге келді.Ол тұрақты тоқпен қамтамасыз етілді.Хабар жазудың сапасы артты.Тек сөзді ғана жазып қоймай әндерді жазуға мүмкіндік туды

1980 жылы Олимпияда қарсаңында магнитафонның басқа түрі “Репортер – 7 ”шығарылды.Алимпияда барысын жазуға оның алғашқы 160 данасы қолданылды.Қазіргі кезде “Репотер – 7 ”құралының жеті мыңға жуығы қолданылып жүр.

Хабар жасау кезінде журналистің ескеретін нәрсесі - студиядан тыс жазылған репотаждың немесе сұхбаттын тыңдармандар үшін,әсерлі болғандығы.Міне осындай,тыңдауға жағымды,жақсы хабарлардың дайындалуына осы электронды ақпарат құралдары үлкен мүмкіндіктер жасай алды.

4. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

5. Радиожурналистика. М.,2004.

6. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

7.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

8.Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 2 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Радиохабарлар технологисының алғашқы кезеңдері.

Жоспары :

1. 
   Қазіргі заманғы электронды ақпарат құралдарының маңызы.
   
2. 
   Радиозерттеуші мамандардың берген анықтамалары.
   
3. 
   Журналистиканың жаңа түрі радиожурналистикакның қалыптасуы.
   

Радионың байланыс құралы ретінде танылғаны да бір ғасырдан астам ауқыт болды.Осы мерзім ішінде журналистиканың жаңа түрі радиожруналистика дүниеге келіп,қалыптасып,дамыды.Өмір сүріп отырған,ғылыми – техникалық прогрестің шарықтау шегіне жеткен осы бір электронды құралдар әлемінде,радионың өзінің мүмкіншілігін аша түсіп, қанатын кеңге жайып отырғандығы шындық.

Электормагниттік толқындарды сымсыз байланыс жасау үшін пайдалану жөніндегі жаңалық 1895 жылдың жаңа күнтүзбесі бойынша 7 мамыр күні, Петербург университетіндегі, физика аудиториясында Александр Степановч Паповтың баяндамасы арқылы енгендігі мәлімОл сол кезде Корнштаттағы офицерлер мектебінің оқытушысы болды.

қазақ жеріндегі радиостанция кезінде ақ патшаның құрметіне аталған Александр портында,кейіннен Шевченко түбегінде пайда болған еді.Ол алдымен ақтар қлында болып,1919 жлы қызылдар қолына өткен болатын.Сол тұстағы тарихи көсем В.И.Ленин – радионың болашағын көре білген адам.Радионың болашағына сеніп,келешегіне арнап 200дей мақала жазған екен.

Көптеген радиозерттеуші ғалымдар қазақ жерінде радиоторабының жұмыс істей бастағандығын ауқыты жөнінде әртүрлі пікірді білдіріп келеді.Р.Сағымбеков 1912 жлы басталды десе, М.К.Барманқұлов 1913 жылды көрсетеді.Бұл деректер жөнінде ғалым Н.Омашев көптеген дерек,зерттеулерді салыстыра келе,Қазақстандағы радиостанция 1912 жылы өз жұмысын бастаған деген пікірмен тұжырымдайды.Әр түрлі басылымдар беттеріндегі материалдар деректерін саралап,салыстыра келгенде ол кездері радиоторап жұмысы бұқаралық сипат алмағандығы байқалады.Оның себептерін Қазақ радиосының тарихын зерттеуші Н.Омашев былай деп түсіндіреді :

“Біріншіден, рдиостанциялардың жалпы халыққа арналған кең аудиториясы болған жоқ.Ұймдастырушылар алдарына ондай мақсат қойған жоқ.Радиохабарлары тек байланыс үшін қолданылап,желілі телеграфты қайталады.

Екіншіден,радиостанциялар мемлекетке қарағанымен,шын мәніндегі түрлі ведомостваларға қызмет етті. Олар:әскери және әскери – теңіз, сол сияқты почта – телеграф ведомоствалары еді.

Үшіншіден, Қазақстан жеріндегі аталған радостанциялар негізінен әскери бөлімшелер арасын байланыстырушы қызметін атқарды .Олардың әскери байланыстарымен салыстырғанда шаруашылық,әкімшілік және саяси өмірге араласуы жоқтың қасы болатын !”.

1925 жылы республикалық байланыс округінің қарамағына Алматы,Әулиата,Төрткөл станциялары берілген соң хабар беріп,қабылдайтын радиостанциялар саны 14 ке жетеді.Ең алдымен радиогазет беріліп тұрады.1930 жылдардың басында елде 300 ге тарта радиогазет болды. Радиотыңдаушылардың күннен күнге артып отырған талабын қанағаттандыра алмағандықтан хабар берудің бұл түрі тоқтатылды да, оның орнына “Соңғы хабарлар” мен әр түрлі тақырыптардағы дербес хабарлар беріле бастады.1924 жылы “Жекеменшіктегі радиоқабылдағыш радиостанциялар туралы”қаулы қабылданған еді.Қаулы нәтижесінде радио ісі алға баса бастады. “Радиолюбитель”журналының тұңғыш саны жарыққа шықты.

1938 жылы республика бойынша 81 радиоторап,12 мыңнан аса радионүкте жұмыс істеді.Радиодукторлар жетіспеді, халық оны қағаздан жасады.Сол себепті оны ұйымдасып тыңдау әдеттке айналды.

Ұлы Отан соғысы кезіндегі радионың атқарған ролін айтып жеткізу қиын дейді сол кездің өкілдері.Майдандағылар сол радиодан берілген хабарлардан жеңістерін естіп қуанатын,жігер алатын еді.Сол кездегі атақты диктор Левитанның қуатты даусы кейінгі уақытқа дейін тыңдаушылар жүрегін дір еткізеті.

Бір кезде тәулігіне 30-40 минут қана хабар береалатын қазақ радиосының бүгінгі мүмкіндіктері орасан.Бүгінгі республика радиоторабының жұмысын былай қойғанда ,әр облыс орталығындағы радиоторабының өзі орасан зор ұжымдар ретінде қызметтер атқаруда.Қазақ радиокомитетінің алғашқы төрағасы Айтбай Хангелдин,алғашқы қазақ радиогазетінің редакторы Бейсенбай Кенжебаев, алғашқы төрағаларының бірі Құрманбек Сағындықов сияқты азаматтар Қазақ радиосының дамуына зор үлесін қосқандар.

Әр кезеңнің,әр дәуірдің өзіндік салған ізі бар, ол – тарих.Ал тарихты санадан,халық санасынан жойып тастау мүмкін емес.
Әдебиеттер:

1. Бродский М. Аудиовидео магнитафоны. М.,1995.

2. Бренев М.В. Начало радиотехники в России. М.,1940.

3. Никонов В. Эксплуатация и применения элекронных средств журналистики. М.,1990.

4. Ниссбетт А. Звуковая студия. М.,1979.

5. Ниссбетт А. Применение микрафонов. М.,1981.

№ 3 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Магнитті дыбыс жазудың алғы шарттары.

Жоспары :

1.Дыбыс жазудың түрлері.

2.Дыбыстың электор қуатына айналуы.

3.Радиотолқындардың ашылуы.

Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс.Дыбыс өнері өмір шындығын,көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді.Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа сырлардан ерекшелігі,өзіне тән ерекше сипаты.

Дыбыстың таралуына қарай екі толқынға жіктейміз : Қатты денелерде көлденең толқындар,бос кеңістікте (ауада) серпінді толқын.Сөйлеген сөз серпінді толқын арқылы тарайды.Дыбыс қабылдағыштар қабылданған дыбыс толқынын энергияның басқа түріне айналдырады.Техникада дыбысты қабылдау үшін электроакустикалық түрленгіштер пайдаланылады.Мысалы, ауада микрафон,суда – гидрафон,жер қыртысында – геофон.

Дыбыстың естілуіне қарай түрлі өлшемдерге жіктеуге болады.Мысалы, адам сөйлеп тұрған кезде шығатын дыбысты 50 дб. Деп алсақ, одан қаттырақ сөйлегеніміз 60 дб., 100 дб. деп есептелуін есептей аламыз. Децибл – (дб)дыбыстың немесе шудың естілуін,таралуын есептейтін бірлік.

Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб. Тыныш бөлмеде 30 дб. Болады.Радио үйінде хабар дайындалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған.Естілуі 10 дб. Ге тең.

Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапозонға бөліп жіктеген. :

Алғашқы диапазон – 3 гц. Пен 30 герц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді.Шеткі төменгі жиілік немесе диаметрлік толқын.Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады.

Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц. Аралығы. 10 мыңнан 1 шақырымға жетеді.Мегометр деп аталады да су астындағы қаықтар мен морзе әліппесі арқлы байланысады.

Қазіргі кезде пайдаланбай қалған үшінші диапазон – инфратөмен 300 ден 3000 гц. әлде 1000 мен 100 шақырым орталығы.

Келесі төртінші диапазон - өте төменгі жиілік – 3 пен 30 гило герцті метрлік деп атайды.ұзындығы 100 бен 10 шақырымға жетеді. Бұл жиілікте жұмыс істеу үшін үлкен антенна,жоғары қуаттылық қажет және ауа рауы бір қалыпты болуға тиіс.

Соңғы диапазонға ультрақысқа толқындарды кірнгіземіз.Бұған барлық радиотолқындар жатады.Қысқа толқындарды негізінен көп каналды байланыс орнатып,телефон,радио,теледидар арқылы кең көлемде хабар қабылдау,таратуға мүмкіндік туды.

Дыбыстың екі ұғымы бар : бірі – қоршаған ортада,ауада,суда тағы басқа жан жаққа бірқалыпты толқын тәріздес тарайтын тербелістен туатын физикалық құбылыс.Ал екіншісі , дыбыс орындарына осындай дыбыс толқындары тудыратын ерекше сезім.Дыбыс табиғатының осындай екі жақты қасиетіне қарап, музыкалық не музыкалық емес, немесе естілетін,естілмейтін дыбыс, тіпті көрінетін немесе көрінбейтін дыбыс деп қараймыз.

Дыбыс – толқын. Дыбыстың жиіліктері. Егер дыбыс ауада таралатын толқын болса,онда ауа бөлшектері қозғалысқа түскен сайын,дыбыс шығып отыруы керек.Яғни бөлшектер тербеліске түседі.Тәжірибенің дәлелдеуі бойынша, 20 дан 20000 герцке дейінгі жиіліктегі толқынды адамның есту мүшесі арқылы сезіне алады,ал 1 секунд ішінде қолды 20 рет сермей алады.

Дыбыс қасиеттері. Есту мүшесі – құлағымызға келіп жеткен дыбыс толқындары арқылы дыбысты естиміз.Есту мүшесінің ең маңызды бөлігі құлақ жарғағы.Келіп жеткен дыбыс толқындағы тербеліс жйілігіндей жйілікпен дбыс толқындарын тудырады.Олар миға дыбыс сигналы болып жетеді.Дыбыс әртүрлі болады. Әйел даусы,ер кісінің даусы,бала даусы т.б. дегендерді оңай ажыратамыз.Оладың өзіндік ерекшеліктері.бар.

Дыбыс тоны. Кей дыбыстар жөнінде төменгі тонды,ал, екінші бір тонды жоғары тонды дыбыстар деп жатамыз.Жоғары тонды дыбыстарға тербелістің үлкен жиілігі сәйкес келеді.Дыбыс толқынындағы тербелістер жиілігі дыбыс толқынын анықытайды. Бір ғана түрлі жиілікте толқын тшығаратын ерекше дыбыс көздері болады, бұл таза тонды дыбыс болып саналады.Дыбыстың мұндай түрін шығаратын құралдар камеретон деп аталады.Камеретонның көлемі неғұрлым үлкен болса,оны соққанда шығатын дыбыс солғыұлым төмен болады.

Дыбыстың қаттылығы.Бір тонды дыбыстың қаттылығы әр түрлі болуы мүмкін.

Дыбыс жылдамдығы. Барлық толқын сияқты дыбыс толқыны да тербелістің таралу жылдамдығы мен сипатталады.Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен байланысты.Дыбыс жылдамдығы әртүрлі ортада түрліше.Темпиратурасы 20 градус суда дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 м /сек қа тең.Басқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін.

Әдебиеттер:

1.. Радиожурналистика. М.,2004.

2.. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

3.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

4. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

5. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

6. Радиожурналистика. М.,2004.

7. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

8.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

9. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 4 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Электромагниттік дыбыс жазудың өрлеуі,дамуы.

Жоспары :

1. Лазерлік жазу.

2. Сандық жазу.

3. Дыбысты зерттеу тарихы.

Электомагнитті дыбыс жазу процесін түсіну үшін қарапайым мысал тәжірибені қараңыздар : кәдімгі инені магнит сынығына бірнеше қайтара ысқылап,содан кейін инені басқа бір заттарға жақындатыңыз,ол иненің магниттелген қасиетін байқайсыз.Ал магнитті алып тастасаңыз иненің магнитті қасиеті бірден жойылмайды.Міне осы принцп негізінде ранайы магнитті таспа жасалады.

Магнитті жазу процесінде қолданылатын құрал магнитафон дем аталады. “Магнит”сөзіне гректің “Фон”дыбыс деген сөзі жалғанып, дыбысты жазу деген мағананы білдіріп тұр.Өзіндік жиіліктегі элетромеханизм магниттік лентаны тарту арқлы қозғалады.

Магниттік жазудың бірнеше түрлері бар - механикалық, фотографиялық,магнниттік,механооптикалқ,электрохимиялық,электрондық.Бұның ішінде ең көп таралған түрлері, жиі қолданылатн түрлері – механикалық яғни күйтабақтарға жазу.фотографиялық – кинолентаға дыбыс жазуға қолданылады және электромагниттік.Бұл қазіргі дыбыс жазу орындарында,радиода,күйтабақ жазу өндірісінде,фототелеграфта.Ал, электромагниттік түрі бүгінгі күні пайдаланып жүрген дыбыс жазу аппараттарында қолданылады.

Дыбысты үн таспаға жазу үшін ең алдымен дыбыс қуатын электр қуатына айналдыру керек екендігі түсінікті.Бұл іс дыбыс қабылдау құралдары – дыбыстың әсерінен туған тербелісті электрлік тербеліске айналдыратын құралдар арқылы жүзеге асырылады.

Бұл магниттік таспалардың шығуы,өндіріске енуі - өте күрделі процес. Оған өте сапалы шикізат,ұүралдар керек.Техналогиялық ережесін де қатаң сақтауды қажет етеді.

Магнитті таспа катушкаға оралады.Катушканың шартты нөмірі оның диаметріне байланысты болады. Катушкадағы үнтаспасның көлемі,саны үнтаспаның қалыңдығына байланысты.Оның өлшемі микро метр метрдің мыңнан бір бөлігі.

Кәсіби дыбыс жазу студияларда металл жүрекшеге оралған ұзындығы 1 км лік үнтаспалар қолданылады.

Радиотолқындардың ашылып,ғылыми дәлелденгеніне дейін магниттік және электрлік құбылыстарды сымсыз байланыс жасауға пайдалану дүние жүзілік өнер тапқыштарды ойландыратын еді.Сондай өнер тапқыштардың бірі – пайдалануға жарайтын электромагнитті телеграфты ойлап тапқан орыс ғалымы П.Л.Шиллинг болатын. 1835 жылдың өзінде ақ Николай І патшаның қысқы сарайында және патшаға жақын қызмет етушілердің үйлерінде телеграф аппараттарын орналастырғандығы белгілі.

Сымсыз байланыстың тәжірибелерін жасап шығарғандардың бірі – Морзе әліппесінің авторы Самуэль Морзе еді.Морзенің тәжірибесін әрі қарай жаслғастырған ағылшын Ландсей болды.

Тұңғыш рет дыбыс 1885-87 ж. Американдық жаңалық ашушы Томос Альва Эдисон деген өнер тапқыштың аппаратымен жазылған.Ол фонограф деген аппаратты ойлап тапқан,дыбыс иненің көмегімен валикке түсірілген.Осы аппаратты дамытып,екі жылдан соң фольгаға екі минуттық дыбыс жазылған.1988 жылы ғана 20 жасар эмигрант Вашингтонда жалпақ пластинканы ойлап тапты.Ол дыбыс жазудың тік емес,көлденең түрін ұсынды.Бұл граммафон күйтабаұтардың көшірмесін жасап,оларды көптеп шығаруға мүмкіндік жасады.

Эдисонмен қатар сымсыз байланыс тәжірибесін ағылшындық Уильям Прис те зерттеді.Ал неғұрлым сезімтал,әрі ыңғалы индекаторды француз физигі Эдуард Брайль ойлап тапты.

1903 жылы алғаш рет Берлинде сымсыз телеграфты дасыту жөнінде Халықаралық конференция болды.Сол жиында радиотелеграфия деген терминді қолдануға ұсынылды. Міне осылай алғашқы дыбыс жазу аппаратарының салған негізі бойынша бүгінгі электроенды құралдардың тарихы қалыптасқан еді.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 5 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Радиода хабар таратудың мәтіндік және магниттік түрлері.
   
2. 
   Радиоэфирге хабар тарату жолдары.
   

Радиожурналистің өнімі – радиоға жазылған хабарлары,яғни радиоға дайындалған материал.Радиохабарлардың басты компаненттері – жанды дауыс,оқиғаның суреті, және музыка болып табылады.Демек жанды дауы, радиоматериалдардың жаны,өзегі іспетті.Ол қандай хабарларды болмасын деректі,танымды етеді.Радиожурнаистің мәндеті дыбысты жазып алу ғана емес,соны тыңдаушысының көз алдына елестету эффектісі өте қажет.

Сөйлеушінің сөзін магнитті пленкаға жазып алу процесінде журналистке үлкен творчествалық шеберлік қажет,адамдармен тіл табысып,оларды сөйлете білу үлкен өнер.Кейіпкердің ой өрісін,тындырған ісін,тұрмыс – тіршілігін,әзіл – қалжыңын, оның өзіндік сөйлеу стилін, қысқасы сол адамның табиғи болмысын өмірдегі өз қалпында тыңдаушы қауымға әңгімелей отырып жеткізе білу – радиожурналист үшін басты міндет.Танысатұрып қалтаңа салынған портативті магнитафонды қосып,түймеңді ұстаған болып минимикрафонды қосып қойып әңгімеге тарту мен әжептеуір көлемді келген репортерді алдына қойып,сорайған микрафонды аузына қойып әңгімеге тарту дегеннің айырмасы жермен көктей.Бұл жерде жақсы,ыңғайлы техниканың маңызы зор.Творчествалық сапар барысында тілші сан алуан адамдармен кездеседі.Олардың мамандығы,ой - өрісі, жеке басының қасиеттері әртүрлі.Мақсат – сол адамдармен тіл табысып,түрлі тәсілдер арқылы қайткенде микрафон алдында сөйлесу.Ауызбен – ауыз еркін сөйлетіп алған адамның даусын тыңдау дегеннің өзі бір ғанибет.Ол неғұрлым табиғи жақын,таныс болып шығады.

Дайын,жазылып берілген текспен сөйлеткен деген радиожурналистке жат нәрсе.Дауыс текссіз табиғи болған сайын хабардың тыңдаушы жүрегіне жол табары сөзсіз.Объктіні зерттеу,ол туралы білу талап етілетіжурналистен.Тапқырлыққа қоса тіл байлығы,шешендік өнер өте қажет элементтердің бірі.Орыстың ұлы ғалымы,химик,географ,физик,математик,философ,ақын, әдебиет зерттеушісі Ломоносов шешендік сөзді ғылым ретінде зерттегн екен. Сонда оған бес қасиетті парыздайды :

1. 
   Табиғи дарын ( сөйлегіштік,оратырлық туа біткен қасиет).
   
2. 
   Білім (көп оқу,білу).
   
3. 
   Біреуге еліктеу.
   
4. 
   Ылғи жаңа сөз табуға жаттығу.
   
5. 
   Басқа ғылымдарды жақсы білу.
   

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

1. 
   Информайияның қойылуы және бағдарлама кестесін жасау.
   
2. 
   Фонограмманың сақталуы.
   

Аса маңызды, салауатты хабарлар мен жаңалықтарды тыңдаушыларға жеткізуде радиохабардың ролі ерекше.Қашанда жақсы істердің жаршысы бола отырып,ұрпаққа өнегелі сөз таратып,тәрбие беруден таймаған ақпарат құралы екендігі ақиқат.

Өзіне қажетті радиотолқынды ұстап отырған тыңдарман сан алуан хабарларды тыңдайды,музыкасына көңіл бөледі,тіпті беріліп жатқан хабарды тыңдамаған,көңіл аудармаған жағдайдың өзінде халықтың санасына сыналып енетін радиохабарларының қасиеті бар.Міне , осы қасиетінің арасында орасан зор аудитория жинауы радиохабарларының мәнінде,маңыздылығында.Тыңдарман құлағын елең еткізетіндей хабарлар жасау,көпшілік көңілінен шығу – бүгінгі радиожурналистердің ардақты да абыройлы міндеті. Жақсы хабар шығару үшін объект табудың мәні зор.

Өмірде болып жатқан сан – салалы оқиғалардың,жаңалықтардың үрдісіне ілесе отырып,оны тыңдарманға лайықты жеткізу,әрине,үлкен міндет.Сол оқиғаларды, жаңалықтарды саралай, екшей отырып, анализ жасау, өзіндік пікір қалыптастыра отырып тыңдарманға ұсыну – жақсы объект табу,яғни тыңдарман назарын өзіне аудара алатын хабардың жасалуы деген сөз.

Көзделген межеден шығып,жазылатын хабардың өз дәрежесінде болуына, объектінің жазылып алатын сөзінің сапалы шығуы үшін,радиожурналистке өре,білім,сауат,қағылездік қажет.Өзінің білімділігн танытып,сауаттылығын көрсетіп,қағылез қимылдап,жіті пайымдап,биік өреден табылып отырған журналист өзі шеберлікпен сөйлеп қана қоймай,сөйреушіні сөзге тарта алуы,шешіле сөйлеуге мәжбүр ете білуі керек.

Хабарды жазбас бұрын сол жерде дыбыстың сапалы, бірқалыпты жазылуын қамтамасыз етіп құралдың дұрыс жұмыс істеуі қадағалап алу керек.Сонымен қатар,микрафонды қалй ұстаудың да маңызы бар.Бөтен шудың балмауына,дыбыстың анық естілуінің де микрафонның дұрыс ұсталуы,ара қашықтығының да ролі зор.Микрафонды ұстау қашықтығы 30 – 50 см (сезімталдығына қарай)болуы тиіс.Одан жақынрақ болса әңгімелесуші адамның тыныс алғаны,кейбір әріптердің бөлек естілуі ( “С”әріпінің “Ш”-ға айналуы)т.б.шурал естіп қалуы мүмкін.

Таспаға жазылып әкелген хабарды эфирге шығарудың сантүрлі жолы бар.Соның бірі – сценарий . Жақсы хабар негізі жақсы сценарий екндігі радиожурналистика дәлелденіп отыр.Сценаридің тартымды шығуына тағыда журналистің фонтазиясы,ой - өрісі,сезім, пікір молдығы,білімділігі,парасаттылығы,адамгершілік пайымы әсер етеді.Қазіргі кездері Қазақ радиосы тек тікелей эфирге шығу арқылы жұмыс атқаруда. Тікелей эфирге шығу үшін де әрине,сценарий қажет.Сценарий арқылы жұмыс істеу режиссерге де, хабар редакторына да,тыңдарманға да игі әсер етеді.

Үнтаспаға алдын ала жазылып әкелінген хабарды эфир алдында өңдеу – монтаж процесі деп аталады.

Радио сөзі кескін,бейнелі,ой образын сөз өрнегімен,тіл тұшымдлығымен ашады.Міне осындай эфирге жолдама алу жолы өте күрделі радиохабарларының жасалуына ат салысатын тағы бір тұлға – диктор.Диктор дайын тексті бір леппен сырғытап,сыдыртып оқып шығумен шектелуі керек емес.Ол ең алдымен әуезді үннің,сиқырлы сезімні керек десеңіз,сондай сезімтал өнердің адамы.Радиохабарларға барлық бірдей дауыс жарай бермейді.Дауыста қандайда бір ерекше сапа болуға тиіс.Ол барынша бейнелегіш қасиетке ие болуға тиіс.

Көп жағдайда диктор қызметінің қажеті жоқ,оның орнына журналистер,комментаторлар өздері – ақ атқара алады, - деген пікірлер айтылуда.Кейбір эстетикалық,көркемдік,тәрбиелік мәндегі хабарлардыдиктордың әсем де әуезді дауыссыз тыңдарманға жеткізу мүмкін емес.

Комментатор - өз логикасы,болжамы арқылы пікір,ой айталатын,өзіндік ұсыныс пікірлерге бай,өмірде болып жатқан сан алуан құбылыстарды мезгілінде қабылдап,оларға өзіндік баға бере,жеке өзіне ғана тән ерекшеліктерімен көзге түсе алатын ұжым мүшесі.Хабар дайындауда жүргізуші –коментатор мен редактор негізгі шешуші тұлға болады.Олар жалпы хабардың саяси – идеялық мазмұны және көркемдік сапасына жауап береді.Сонымен қатар хабарды әуе толқынына әзірлеу процесінің басынан аяғына дейін басы – қасында болуға,батыл араласып,үздіксіз бақылап,әр сөз,сөйлемге мән беріп отыруға міндетті.

Текст пен тексттің арасын,пауза мен тексттің арасын,немесе эфирге шығу,хабардың тәмамдалғанын білдіру т.б. сәттердің бәрінде де әдемі әсем музыкамен байланыс жасау – біріншіден,тыңдаушылардың көңілін аударып,өзіне қарата алса,екіншіден,ерекше көңіл қойып тыңдауға септігін тигізді.Осы сәтте хабар рессерінің ролі ерекше.Эфирге дайындалып жатқан хабардың музыкалық көркемделуіне , эстетикалық тәрбие алатын,мәдени,көркем екндігі хабарлардан білініп,сол сала мамандарының назарына ілігіп жатады.Бұл режиссер еңбегінің жемісі деуге болады.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 7 ЛЕКЦИЯ.

1. Фонограф,граммафон,птефон,телефон сияқты алғашқы дыбыс жазу құралдарының тарихы.

2. Адамның есту еркшелігі.

3. Тембр.

Оның өзіндік магиттік полистері болады .Ал магитті алып тастасаңыз иненің магиттік қасиеті бірден жойылмайды .Міне осы прйнцип енгізінде арнайы магитті таспа жасалады.

Магитті жазу процесіне арналған құрал-магитофон деп аталады. (“магит”)сөзіне гректің оһопе-дыбысдеген сөзі жалғанып ,дыбысты жазу деген мағынаны білдіріп тұр.Өзіндік жиіліктегі электор механизм магиттік лентаны тарту арқылы қозғалтады .Магиттті жазу жүріп жатқан уақытта музыка немесе дауыс дыбыс қабылдау құррал-микрафон арқылы төменгі жиіліктегі жыбыстан электрлік тербеліске айналады,ол күшейтіліп,магиттік жзу галофкасына беріледі.

Жай электор магиттен бұл магиттік голофканың ерекшелігі өте тар аралықта орналасқан сақина тәріздес жұүрекшеіс бар.Сол тар аралықтағы зазор арқылы таспа магит өрісінің әсеріне ілініп,магиттеленеді,сөйтіп онда жазылаған дыбыс сақталып қалады да ,микрафон арқылы естілу қабылетіне ие болады

Мкгниттік жазудың бірнеше түрлері бар-механикалық,фотографиялық,магиттік,механоптикалық,электорхимиялық,электрондық.Бұның ішінде ең көп таралған түрлері жиі қолданылатын трүрлері-механикалық яғни,күй табақтарға жазу,фотографиялық-кинолентаға дыбыс жазуда қолданыады және электро магиттік .Бұл қазаргі дыбыс жазу орныдарында –теледидарда,радиода ,күй табақ жазу өнерісінде фото телеграфта есептеу-техникалық машиналарында,автоматтық бақылау апаратураларында,өндіріс процесін бақылауда телемеханика .т.б жерлерде қолданылып,кең қаенат жайуда.

Дыбысты үнтаспаға жазу үшін ең алдымен дыбыс қуатын электр қуатына айналдыру қажет екені түісінікті.Бұл іс дыбыс қабылдау құралдары-дыбыстың әсерінен туғна тербелісті элелтрлік тербеліске ацналдыратын құралдар арқылы жүзеге асырылады.

Дыбыстың таралу ортасына байланысты мұндай құралдардың микарафон,гидрофон,гиофон болып бөлінетіндігі туралы жоғарыда ескертекнбіз.Ал Радиожуранлистикаға қажеттісі-микрофон.Радиожуранлистиканың өркендеуіне бұдан да басқа көптеген ұқралдар қажет:репортерлер,әртүрлі магнитофондар,диктафондар,мини,микро дыбыс жазу құралдары,әртүрлі байланыс жүйелері.Осы дыбыс жазу процесіне аса қажетті зат-магнитті таспалар.Оның құрамына хром,темір,ұнтақтарының қослуына байланысты.ферромагнитті,хромомагнитті т.б деп аталады.

Магитті таспалардың шығуы өндіріске ену-өте күрделі процес.Оған өте сапалы шикізат,құралдар керек.Техналогиялық ережесінде қатал сақтауды қажет етеді.Магнитті таспалар бес типке бөлінеді және олар өзінше шартты халықаралық стандартты белгілермен белгіленеді.Ол шартты белгілер : “а”деген белгі трмыста,өндірісте,дыбыс жазу үшін пайдаланылады, “в”-есептеу техникасында, “т”-деген видео жазуда қолданылатындығын білдіреді.Екі-сандық индекс нолден тоғызға дейін болады.Ол пленка жасалынған материалдың негізін көрсетеді.

Кәсіби дыбыс жазу студияларында метал жүрекшеге оралған (бабышка)ұзындығы 1 км/лік үн таспалар қолданылады,ал “репартер”типтес магинитофондарға №10 катушка қолданылады.Соңғы уақыттаррда касеталы магнитофондардың көп қолданылып жүргеніне байланысты кампакт касеталарда кеңнен қолдануда

Әдебиеттер:

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

1. Стериодыбыс,монеодыбыс,квадрофон идеялық дыбыс жазу.

2. Фонограмманы тазалау.

3. Реверберация,Коррекция.

Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс.Дыбыс өнері өмір шындығын,көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді.Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа сырлардан ерекшелігі,өзіне тән ерекше сипаты.

Дыбыстың таралуына қарай екі толқынға жіктейміз : Қатты денелерде көлденең толқындар,бос кеңістікте (ауада) серпінді толқын.Сөйлеген сөз серпінді толқын арқылы тарайды.Дыбыс қабылдағыштар қабылданған дыбыс толқынын энергияның басқа түріне айналдырады.Техникада дыбысты қабылдау үшін электроакустикалық түрленгіштер пайдаланылады.Мысалы, ауада микрафон,суда – гидрафон,жер қыртысында – геофон.

Дыбыстың естілуіне қарай түрлі өлшемдерге жіктеуге болады.Мысалы, адам сөйлеп тұрған кезде шығатын дыбысты 50 дб. Деп алсақ, одан қаттырақ сөйлегеніміз 60 дб., 100 дб. Деп есептелуін есептей аламыз. Децибл – (дб)дыбыстың немесе шудың естілуін,таралуын есептейтін бірлік.

Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб. Тыныш бөлмеде 30 дб. Болады.Радио үйінде хабар дайындалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған.Естілуі 10 дб. Ге тең.

Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапозонға бөліп жіктеген. :

Алғашқы диапазон – 3 гц. Пен 30 герц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді.Шеткі төменгі жиілік немесе диаметрлік толқын.Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады.

Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц. Аралығы. 10 мыңнан 1 шақырымға жетеді.Мегометр деп аталады да су астындағы қаықтар мен морзе әліппесі арқлы байланысады.

Қазіргі кезде пайдаланбай қалған үшінші диапазон – инфратөмен 300 ден 3000 гц. әлде 1000 мен 100 шақырым орталығы.

Келесі төртінші диапазон - өте төменгі жиілік – 3 пен 30 гило герцті метрлік деп атайды.ұзындығы 100 бен 10 шақырымға жетеді. Бұл жиілікте жұмыс істеу үшін үлкен антенна,жоғары қуаттылық қажет және ауа рауы бір қалыпты болуға тиіс.

Соңғы диапазонға ультрақысқа толқындарды кірнгіземіз.Бұған барлық радиотолқындар жатады.Қысқа толқындарды негізінен көп каналды байланыс орнатып,телефон,радио,теледидар арқылы кең көлемде хабар қабылдау,таратуға мүмкіндік туды.

Дыбыстың екі ұғымы бар : бірі – қоршаған ортада,ауада,суда тағы басқа жан жаққа бірқалыпты толқын тәріздес тарайтын тербелістен туатын физикалық құбылыс.Ал екіншісі , дыбыс орындарына осындай дыбыс толқындары тудыратын ерекше сезім.Дыбыс табиғатының осындай екі жақты қасиетіне қарап, музыкалық не музыкалық емес, немесе естілетін,естілмейтін дыбыс, тіпті көрінетін немесе көрінбейтін дыбыс деп қараймыз.

Дыбыс – толқын. Дыбыстың жиіліктері. Егер дыбыс ауада таралатын толқын болса,онда ауа бөлшектері қозғалысқа түскен сайын,дыбыс шығып отыруы керек.Яғни бөлшектер тербеліске түседі.Тәжірибенің дәлелдеуі бойынша, 20 дан 20000 герцке дейінгі жиіліктегі толқынды адамның есту мүшесі арқылы сезіне алады,ал 1 секунд ішінде қолды 20 рет сермей алады.

Дыбыс қасиеттері. Есту мүшесі – құлағымызға келіп жеткен дыбыс толқындары арқылы дыбысты естиміз.Есту мүшесінің ең маңызды бөлігі құлақ жарғағы.Келіп жеткен дыбыс толқындағы тербеліс жйілігіндей жйілікпен дбыс толқындарын тудырады.Олар миға дыбыс сигналы болып жетеді.Дыбыс әртүрлі болады. Әйел даусы,ер кісінің даусы,бала даусы т.б. дегендерді оңай ажыратамыз.Оладың өзіндік ерекшеліктері.бар.

Дыбыс тоны. Кей дыбыстар жөнінде төменгі тонды,ал, екінші бір тонды жоғары тонды дыбыстар деп жатамыз.Жоғары тонды дыбыстарға тербелістің үлкен жиілігі сәйкес келеді.Дыбыс толқынындағы тербелістер жиілігі дыбыс толқынын анықытайды. Бір ғана түрлі жиілікте толқын тшығаратын ерекше дыбыс көздері болады, бұл таза тонды дыбыс болып саналады.Дыбыстың мұндай түрін шығаратын құралдар камеретон деп аталады.Камеретонның көлемі неғұрлым үлкен болса,оны соққанда шығатын дыбыс солғыұлым төмен болады.

Дыбыстың қаттылығы.Бір тонды дыбыстың қаттылығы әр түрлі болуы мүмкін.

Дыбыс жылдамдығы. Барлық толқын сияқты дыбыс толқыны да тербелістің таралу жылдамдығы мен сипатталады.Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен байланысты.Дыбыс жылдамдығы әртүрлі ортада түрліше.Темпиратурасы 20 градус суда дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 м /сек қа тең.Басқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін.

Әдебиеттер

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 9 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Радиоэфирге хабар тарату тәсілдері.

Жоспары :

1 Редакторлық және авторлық мәтін.

2 Көркем хабардағы диктордың ролі.

3 Радионың тілі,стилі.

Сөйлеушінің сөзін магнитті пленкаға жазып алу процесінде журналистке үлкен творчествалық шеберлік қажет,адамдармен тіл табысып,оларды сөйлете білу үлкен өнер.Кейіпкердің ой өрісін,тындырған ісін,тұрмыс – тіршілігін,әзіл – қалжыңын, оның өзіндік сөйлеу стилін, қысқасы сол адамның табиғи болмысын өмірдегі өз қалпында тыңдаушы қауымға әңгімелей отырып жеткізе білу – радиожурналист үшін басты міндет.Танысатұрып қалтаңа салынған портативті магнитафонды қосып,түймеңді ұстаған болып минимикрафонды қосып қойып әңгімеге тарту мен әжептеуір көлемді келген репортерді алдына қойып,сорайған микрафонды аузына қойып әңгімеге тарту дегеннің айырмасы жермен көктей.Бұл жерде жақсы,ыңғайлы техниканың маңызы зор.Творчествалық сапар барысында тілші сан алуан адамдармен кездеседі.Олардың мамандығы,ой - өрісі, жеке басының қасиеттері әртүрлі.Мақсат – сол адамдармен тіл табысып,түрлі тәсілдер арқылы қайткенде микрафон алдында сөйлесу.Ауызбен – ауыз еркін сөйлетіп алған адамның даусын тыңдау дегеннің өзі бір ғанибет.Ол неғұрлым табиғи жақын,таныс болып шығады.

Дайын,жазылып берілген текспен сөйлеткен деген радиожурналистке жат нәрсе.Дауыс текссіз табиғи болған сайын хабардың тыңдаушы жүрегіне жол табары сөзсіз.Объктіні зерттеу,ол туралы білу талап етілетіжурналистен.Тапқырлыққа қоса тіл байлығы,шешендік өнер өте қажет элементтердің бірі.Орыстың ұлы ғалымы,химик,географ,физик,математик,философ,ақын, әдебиет зерттеушісі Ломоносов шешендік сөзді ғылым ретінде зерттегн екен. Сонда оған бес қасиетті парыздайды :

1.Табиғи дарын ( сөйлегіштік,оратырлық туа біткен қасиет).

2.Білім (көп оқу,білу).

3.Біреуге еліктеу.

4.Ылғи жаңа сөз табуға жаттығу.

5.Басқа ғылымдарды жақсы білу.

Міне,өзінің тілдік байлығын,сөздік қорын қалай жақсарту керек дегендер осы тәсілдердің бірін пайдаланса,сөйлей білу,сөз мәдениеті деген қамамалды еркін ала алмақ.

Радиожурналистің өнімі – радиоға жазылған хабарлары,яғни радиоға дайындалған материал.Радиохабарлардың басты компаненттері – жанды дауыс,оқиғаның суреті, және музыка болып табылады.Демек жанды дауы, радиоматериалдардың жаны,өзегі іспетті.Ол қандай хабарларды болмасын деректі,танымды етеді.Радиожурнаистің мәндеті дыбысты жазып алу ғана емес,соны тыңдаушысының көз алдына елестету эффектісі өте қажет.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

7. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 10 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Радиохабарлардың негізі – магнитті жазу.

Жоспары :

1. Студияда және студиядан тыс жазу.

2. Магнитафондарға сипаттама.

3. Репортерлік агнитафондар мен жұмыс істеу тәсілдері,негізгі ероежелері.

Дайын,жазылып берілген текспен сөйлеткен деген радиожурналистке жат нәрсе.Дауыс текссіз табиғи болған сайын хабардың тыңдаушы жүрегіне жол табары сөзсіз.Объктіні зерттеу,ол туралы білу талап етілетіжурналистен.Тапқырлыққа қоса тіл байлығы,шешендік өнер өте қажет элементтердің бірі.Орыстың ұлы ғалымы,химик,географ,физик,математик,философ,ақын, әдебиет зерттеушісі Ломоносов шешендік сөзді ғылым ретінде зерттегн екен. Сонда оған бес қасиетті парыздайды :

1.Табиғи дарын ( сөйлегіштік,оратырлық туа біткен қасиет).

2.Білім (көп оқу,білу).

3.Біреуге еліктеу.

4.Ылғи жаңа сөз табуға жаттығу.

5.Басқа ғылымдарды жақсы білу.

Міне,өзінің тілдік байлығын,сөздік қорын қалай жақсарту керек дегендер осы тәсілдердің бірін пайдаланса,сөйлей білу,сөз мәдениеті деген қамамалды еркін ала алмақ.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

1. Олардың сақтау жолдары.

2. Қойылатын талаптар.
Біз дыбыстар әлемінде өмір сүреміз.Қай жерде болмасын түрлі дыбыстардың ортасында боламыз.Өмірімізге етене кіріп,араласып кеткені сонша сағаттың тықылын,адамның жүрегіндегі соғу дыбысын, айналамыздағы түрлі шуларды елемейміз.

Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс.Дыбыс өнері өмір шындығын,көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді.Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа сырлардан ерекшелігі,өзіне тән ерекше сипаты.

Дыбыстың таралуына қарай екі толқынға жіктейміз : Қатты денелерде көлденең толқындар,бос кеңістікте (ауада) серпінді толқын.Сөйлеген сөз серпінді толқын арқылы тарайды.Дыбыс қабылдағыштар қабылданған дыбыс толқынын энергияның басқа түріне айналдырады.Техникада дыбысты қабылдау үшін электроакустикалық түрленгіштер пайдаланылады.Мысалы, ауада микрафон,суда – гидрафон,жер қыртысында – геофон.

Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб. Тыныш бөлмеде 30 дб. Болады.Радио үйінде хабар дайындалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған.Естілуі 10 дб. Ге тең.

Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапозонға бөліп жіктеген. :

Алғашқы диапазон – 3 гц. Пен 30 герц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді.Шеткі төменгі жиілік немесе диаметрлік толқын.Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады.

Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц. Аралығы. 10 мыңнан 1 шақырымға жетеді.Мегометр деп аталады да су астындағы қаықтар мен морзе әліппесі арқлы байланысады.

Қазіргі кезде пайдаланбай қалған үшінші диапазон – инфратөмен 300 ден 3000 гц. әлде 1000 мен 100 шақырым орталығы.

Дыбыстың қаттылығы.Бір тонды дыбыстың қаттылығы әр түрлі болуы мүмкін.

Дыбыс жылдамдығы. Барлық толқын сияқты дыбыс толқыны да тербелістің таралу жылдамдығы мен сипатталады.Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен байланысты.Дыбыс жылдамдығы әртүрлі ортада түрліше.Темпиратурасы 20 градус суда дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 м /сек қа тең.Басқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 12 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Микрафондар.

Жоспары :

1. Радиохабарларын жасауда микрафонның ролі.

2. Екі бағытты,бағытталмаған микрафондар.

3. Оларға техникалық анықтама.

Микрафондар – акустикалыќ тербелісті электорлыќ тербеліске айналдыратын ќ±рал.Микрафонѓа т‰скен дыбыс ќысымныњ µзгеріске ±шырауы,яѓни дыбыстыњ жазулуыныњ бастамасы болып табылады, Микрафондарѓа техникалыќ мінездеме барген уаќытта оныњ сезімталдыѓына кµњіл бµлеміз. Микрафонныњ сезімталдыѓы дыбыс жиілігіне баыланысты.Дыбыстыњ ќай жерден ќабылдануына ќарай микрафондар баѓытталѓан,баѓытталмаѓан, бір баѓытты,екі баѓытты,тік баѓытты болып бµлінелі.

Микрафон дегеніміз гректіњ “MIKRO”, – “Аз,шаѓын”.”Pfone” – дыбыс деген сµздерінен шыќќан.Ол дыбыстыќ тербелістерді электорлыќ тербеліске айналдыратын бірден – бір ќ±рал.Ол телефон мен радио байланысында,теледидар мен радиода,дыбыс жазу жєне к‰шейту ж‰йелерінде ќолданылады.

Атќратын функцияларына ќарай микрафондар элекродинамикалыќ (катушкалы жєне ленталы),конденцаторлы,пезоэлекторлы,элекромагнитті,электретті,кµмір ±нтаќты болып бµлінеді.Сонымен бірге,стерефониялыќ,тік баѓытты (пушкалар),аз кµлемді,радиомикрафондар балып та сараланады. Радиода жєне теледидарда катушкалы,конденсаторлы жєне ленталы микрафондар кµп ќолданылады.

Ж±мыс атќару принцпіне тєуелді болмайтын микрафондардыњ бєріне ортаќ элемент – диафрагма болып табылады.Ол плпастинка,мембрана,лента т‰рінде болып,металдан,диеэлектриктен,пьезоэлементтерден жасалуы м‰мкін.Кµмір ±нтаќты микрафондар ењ алѓашќы макрафондар санында,сапасы нашар болѓандыќтан,б‰гінгі к‰н ‰рдісіне жауап береалмайтындыќтан кµп ќолданылмайды.Телефондарда кейбір сµйлесу пунтерінде пайдалануда.

Пьезоэлектрлі микрафондар да сапасы жаѓынан аса оµбаѓанымен µндірісте пайдалану ‰стінде.Баѓасы арзан кµбінесе ќарапайым дыбыс жазуда немесе эффек беру ‰шін ќолданылады.

Ленталы микрафондардыњ сапасы тєжірибелі инженерлердіњ баѓалауынша µте жаќсы микрафондардыњ ќатарында саналады.Д‰ниеж‰зілік радиобайланысында,±заќ жылдар падаланылып,µзініњ баѓасын тєжірибеде кµрсеткен.Ќазірдіњ µзінде дыбыс жазатын орындарда аса табыспен пайдлануда.Тек сыртќы єсерге аса сезімтл,сондыќтан сыртќы жаѓдайдан саќтауды ќалайды.

Ал енді электродинамикалыќ микрафон болса,ќымбат болѓанымен µзініњ сапалы екендігін іс ж‰зінде кµрсете алѓан.

Соњѓы уаќыттарда пайда болѓан микрафондардыњ бір т‰рі – электретті микрафондар деп аталады.Б±ѓан конденсаторлы микрафонныњ жетілдірілген т‰рі деген аныќтама беруге болады.Олай дейтін себебіміз – конденсаторлыќ микрафондардыњ жасалуы кезінде конденсаторѓа т±раќты электр заряды беріледі.Яѓни,жоѓарыда кµрсетілгендей сыртќы ќосымша ток к‰шініњ ќажеттілігі болмайды.

Кейбір жаѓдайда жел µтінде,далада т .б. жерлерде жазу сєттері болады.Кµптеген микрафондар желді ќатты сезінеді,сондай жаѓдайларда тµзімді, єрі ыњѓайлы микрафондар – ленталы болып табылады.Яѓни,студиядан тыс ж±мыстар кезінде лентелы микрафондар мен жараќтанѓан абзал.

Микрафондарды єсіресе,теледидарда ќолданѓан кезде т‰ріне формасына салмаѓына кµњіл бµлудіњ мањызы ерекше.Ќажетті жаѓдайларда микрафонды тањдау тєжірибелі дыбыс режиссерына тапсырылады.Аудиториясыныњ кµлеміне,жазылатын хабардыњ барысынан стµлдік,едендік,аспалы,кеудеге таѓуѓа арналѓан болып бµлінеді.Алќа-ќотан болып отырып µткізілетін,немесе шаѓын топ ќатысќан хабарларѓа ыњѓайлысы – конденсаторлы микрафон.

Жеке немесе дербес микрафондардыњ кµлемі кішкентай,єрі жењіл болѓандыќтан объектініњ кеудесіне таѓылады.Немесе галстуктыњ,киімніњ астына жасырылады.М±ндай микрафондар да баѓытталмаѓан болады жєне оларды электродинамикалыќ копсюльдер ќолданылады.Дербес ќолданылатын т‰ймедей микрафондарды пайдалану ‰шін сымдар немесе радио желілері пайдаланылады.

Радиохабарын жасаушыларѓа,болашыќ радиожурналистерге радио байланысымен єуестенушілерге микрафондар жµнінде тоыќ мааѓл±мат алулары ‰шін бірнеше микрафондар типтеріне аныќтама беріледі.

Микрафон МД – 78.Б±л єншілерге,эстрада єншілеріне ќолѓа ±стап алу ‰шін,немесе едендегі штативке ќойып пайдалануѓа арналѓан микрафон.Микрафон теле жєне радиостанцияларында жазуѓа,театр,концерт залдарында пайдалануѓа негізделген.

Микрафон МД – 80 А. Диспечерлік пунктерде,байланыс орындарында,ашыќ алањдарда т.б. кез-келген орындарда жазуѓа дыбыс к‰шейтуге арналѓан ќ±рал.

Электретті микрафоен МКЭ – 4.Б±л дыбыс жазу ќ±ралы да хабарлар жазуѓа,студияларда музыканы сµзді к‰шейтуге,театрларда концерт залдарында пайдалануѓа арналѓан.Б±л микрафон б±рынѓы уаќыттарда пайдаланылѓан конерттік микрафондар МК – 12 ніњ орнына жањартылып шыѓарылѓан.

Электретті микрафон МКЭ – 5.Кеудеге таѓатын микрафон.Ол баѓытталмаѓан,киімге “Крокодил”типтес ќысќышпен ќыстырылады.Арнайы ток кµзі ќолда немесе ќалтада саќталады.

Объектініњ экран алдында,микрафон алдында ыњѓайлы,жайлы отыруына жаѓдай жасауда хабардыњ кµркемдік жаѓына єсер етер фактілердіњ бірі.
Әдебиеттер:

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 13 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Дыбыс жазу және хабар тарату студиясы.

Жоспары :

1. Дикторлық кабина.

2. Режиссерлық ақпараттық бөлме.

3. Аудиоматериалдарды өңдеу.

4.Радиостудия құрал жабдықтары.
Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс.Дыбыс өнері өмір шындығын,көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді.Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа сырлардан ерекшелігі,өзіне тән ерекше сипаты.

Дыбыстың таралуына қарай екі толқынға жіктейміз : Қатты денелерде көлденең толқындар,бос кеңістікте (ауада) серпінді толқын.Сөйлеген сөз серпінді толқын арқылы тарайды.Дыбыс қабылдағыштар қабылданған дыбыс толқынын энергияның басқа түріне айналдырады.Техникада дыбысты қабылдау үшін электроакустикалық түрленгіштер пайдаланылады.Мысалы, ауада микрафон,суда – гидрафон,жер қыртысында – геофон.

Дыбыстың естілуіне қарай түрлі өлшемдерге жіктеуге болады.Мысалы, адам сөйлеп тұрған кезде шығатын дыбысты 50 дб. Деп алсақ, одан қаттырақ сөйлегеніміз 60 дб., 100 дб. Деп есептелуін есептей аламыз. Децибл – (дб)дыбыстың немесе шудың естілуін,таралуын есептейтін бірлік.

Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб. Тыныш бөлмеде 30 дб. Болады.Радио үйінде хабар дайындалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған.Естілуі 10 дб. Ге тең.

Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапозонға бөліп жіктеген. :

Алғашқы диапазон – 3 гц. Пен 30 герц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді.Шеткі төменгі жиілік немесе диаметрлік толқын.Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады.

Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц. Аралығы. 10 мыңнан 1 шақырымға жетеді.Мегометр деп аталады да су астындағы қаықтар мен морзе әліппесі арқлы байланысады.

Қазіргі кезде пайдаланбай қалған үшінші диапазон – инфратөмен 300 ден 3000 гц. әлде 1000 мен 100 шақырым орталығы.

Келесі төртінші диапазон - өте төменгі жиілік – 3 пен 30 гило герцті метрлік деп атайды.ұзындығы 100 бен 10 шақырымға жетеді. Бұл жиілікте жұмыс істеу үшін үлкен антенна,жоғары қуаттылық қажет және ауа рауы бір қалыпты болуға тиіс.

Соңғы диапазонға ультрақысқа толқындарды кірнгіземіз.Бұған барлық радиотолқындар жатады.Қысқа толқындарды негізінен көп каналды байланыс орнатып,телефон,радио,теледидар арқылы кең көлемде хабар қабылдау,таратуға мүмкіндік туды.

Дыбыстың екі ұғымы бар : бірі – қоршаған ортада,ауада,суда тағы басқа жан жаққа бірқалыпты толқын тәріздес тарайтын тербелістен туатын физикалық құбылыс.Ал екіншісі , дыбыс орындарына осындай дыбыс толқындары тудыратын ерекше сезім.Дыбыс табиғатының осындай екі жақты қасиетіне қарап, музыкалық не музыкалық емес, немесе естілетін,естілмейтін дыбыс, тіпті көрінетін немесе көрінбейтін дыбыс деп қараймыз.

Дыбыс – толқын. Дыбыстың жиіліктері. Егер дыбыс ауада таралатын толқын болса,онда ауа бөлшектері қозғалысқа түскен сайын,дыбыс шығып отыруы керек.Яғни бөлшектер тербеліске түседі.Тәжірибенің дәлелдеуі бойынша, 20 дан 20000 герцке дейінгі жиіліктегі толқынды адамның есту мүшесі арқылы сезіне алады,ал 1 секунд ішінде қолды 20 рет сермей алады.

Дыбыс қасиеттері. Есту мүшесі – құлағымызға келіп жеткен дыбыс толқындары арқылы дыбысты естиміз.Есту мүшесінің ең маңызды бөлігі құлақ жарғағы.Келіп жеткен дыбыс толқындағы тербеліс жйілігіндей жйілікпен дбыс толқындарын тудырады.Олар миға дыбыс сигналы болып жетеді.Дыбыс әртүрлі болады. Әйел даусы,ер кісінің даусы,бала даусы т.б. дегендерді оңай ажыратамыз.Оладың өзіндік ерекшеліктері.бар.

Біз дыбыстар әлемінде өмір сүреміз.Қай жерде болмасын түрлі дыбыстардың ортасында боламыз.Өмірімізге етене кіріп,араласып кеткені сонша сағаттың тықылын,адамның жүрегіндегі соғу дыбысын, айналамыздағы түрлі шуларды елемейміз.

Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс.Дыбыс өнері өмір шындығын,көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді.Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа сырлардан ерекшелігі,өзіне тән ерекше сипаты.

Дыбыстың таралуына қарай екі толқынға жіктейміз : Қатты денелерде көлденең толқындар,бос кеңістікте (ауада) серпінді толқын.Сөйлеген сөз серпінді толқын арқылы тарайды.Дыбыс қабылдағыштар қабылданған дыбыс толқынын энергияның басқа түріне айналдырады.Техникада дыбысты қабылдау үшін электроакустикалық түрленгіштер пайдаланылады.Мысалы, ауада микрафон,суда – гидрафон,жер қыртысында – геофон.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

3. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

4. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

5.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

6 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

7. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

1. Дыбыс инженерінің,оператордың,режиссердің қызметтері.

2. Жазу,көшіру монтаждыу процестерін жүзеге асыру.
Радионың байланыс құралы ретінде танылғаны да бір ғасырдан астам ауқыт болды.Осы мерзім ішінде журналистиканың жаңа түрі радиожруналистика дүниеге келіп,қалыптасып,дамыды.Өмір сүріп отырған,ғылыми – техникалық прогрестің шарықтау шегіне жеткен осы бір электронды құралдар әлемінде,радионың өзінің мүмкіншілігін аша түсіп, қанатын кеңге жайып отырғандығы шындық.

Электормагниттік толқындарды сымсыз байланыс жасау үшін пайдалану жөніндегі жаңалық 1895 жылдың жаңа күнтүзбесі бойынша 7 мамыр күні, Петербург университетіндегі, физика аудиториясында Александр Степановч Паповтың баяндамасы арқылы енгендігі мәлімОл сол кезде Корнштаттағы офицерлер мектебінің оқытушысы болды.

қазақ жеріндегі радиостанция кезінде ақ патшаның құрметіне аталған Александр портында,кейіннен Шевченко түбегінде пайда болған еді.Ол алдымен ақтар қлында болып,1919 жлы қызылдар қолына өткен болатын.Сол тұстағы тарихи көсем В.И.Ленин – радионың болашағын көре білген адам.Радионың болашағына сеніп,келешегіне арнап 200дей мақала жазған екен.

Көптеген радиозерттеуші ғалымдар қазақ жерінде радиоторабының жұмыс істей бастағандығын ауқыты жөнінде әртүрлі пікірді білдіріп келеді.Р.Сағымбеков 1912 жлы басталды десе, М.К.Барманқұлов 1913 жылды көрсетеді.Бұл деректер жөнінде ғалым Н.Омашев көптеген дерек,зерттеулерді салыстыра келе,Қазақстандағы радиостанция 1912 жылы өз жұмысын бастаған деген пікірмен тұжырымдайды.Әр түрлі басылымдар беттеріндегі материалдар деректерін саралап,салыстыра келгенде ол кездері радиоторап жұмысы бұқаралық сипат алмағандығы байқалады.Оның себептерін Қазақ радиосының тарихын зерттеуші Н.Омашев былай деп түсіндіреді :

“Біріншіден, рдиостанциялардың жалпы халыққа арналған кең аудиториясы болған жоқ.Ұймдастырушылар алдарына ондай мақсат қойған жоқ.Радиохабарлары тек байланыс үшін қолданылап,желілі телеграфты қайталады.

Екіншіден,радиостанциялар мемлекетке қарағанымен,шын мәніндегі түрлі ведомостваларға қызмет етті. Олар:әскери және әскери – теңіз, сол сияқты почта – телеграф ведомоствалары еді.

Үшіншіден, Қазақстан жеріндегі аталған радостанциялар негізінен әскери бөлімшелер арасын байланыстырушы қызметін атқарды .Олардың әскери байланыстарымен салыстырғанда шаруашылық,әкімшілік және саяси өмірге араласуы жоқтың қасы болатын !”.

1925 жылы республикалық байланыс округінің қарамағына Алматы,Әулиата,Төрткөл станциялары берілген соң хабар беріп,қабылдайтын радиостанциялар саны 14 ке жетеді.Ең алдымен радиогазет беріліп тұрады.1930 жылдардың басында елде 300 ге тарта радиогазет болды. Радиотыңдаушылардың күннен күнге артып отырған талабын қанағаттандыра алмағандықтан хабар берудің бұл түрі тоқтатылды да, оның орнына “Соңғы хабарлар” мен әр түрлі тақырыптардағы дербес хабарлар беріле бастады.1924 жылы “Жекеменшіктегі радиоқабылдағыш радиостанциялар туралы”қаулы қабылданған еді.Қаулы нәтижесінде радио ісі алға баса бастады. “Радиолюбитель”журналының тұңғыш саны жарыққа шықты.

1938 жылы республика бойынша 81 радиоторап,12 мыңнан аса радионүкте жұмыс істеді.Радиодукторлар жетіспеді, халық оны қағаздан жасады.Сол себепті оны ұйымдасып тыңдау әдеттке айналды.

Ұлы Отан соғысы кезіндегі радионың атқарған ролін айтып жеткізу қиын дейді сол кездің өкілдері.Майдандағылар сол радиодан берілген хабарлардан жеңістерін естіп қуанатын,жігер алатын еді.Сол кездегі атақты диктор Левитанның қуатты даусы кейінгі уақытқа дейін тыңдаушылар жүрегін дір еткізеті.

Бір кезде тәулігіне 30-40 минут қана хабар береалатын қазақ радиосының бүгінгі мүмкіндіктері орасан.Бүгінгі республика радиоторабының жұмысын былай қойғанда ,әр облыс орталығындағы радиоторабының өзі орасан зор ұжымдар ретінде қызметтер атқаруда.Қазақ радиокомитетінің алғашқы төрағасы Айтбай Хангелдин,алғашқы қазақ радиогазетінің редакторы Бейсенбай Кенжебаев, алғашқы төрағаларының бірі Құрманбек Сағындықов сияқты азаматтар Қазақ радиосының дамуына зор үлесін қосқандар.

Әр кезеңнің,әр дәуірдің өзіндік салған ізі бар, ол – тарих.Ал тарихты санадан,халық санасынан жойып тастау мүмкін емес.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 15 ЛЕКЦИЯ.

1. Техникалық және шығармашылық аспектілер.

2. Аудиокоммунтаторлар.

3. Музыкалық жне техникалық көркемдеу.

Қарадүрсін немесе механикалық монтаж үнтаспаның қажетсіз деген бөлігін кесіп тастау арқылы жасалады.Ол үшін маг нитті блоктан үн та спа өте берген сәтті дыбыстың естілуін қадағалап,дискіні әрлә берлі қозғау арқылы қажетсіз сөзді немесе сөйлемді ұстаған соң қиғштап алмаспен,өткір кескіш затпен кесіп,тазартуға қажет бөлікті Альп тастау керек.Үнтаспаның екінші бөлігін де қиғаштап кесілген жерге дәл келетіндей,жымдасатындай етіп кескен соң,арнайы тез жабысатын,та спа тәріздес лентамен жапсырылады.Қиылған жерлердің мұқият қабысуын қадағалаған жөн. Сонан соң жапсырылған таспаның шетіндегі артық жерлерін кесіп Альп тастап,үнтаспаны әрі қарай қосуға болады.Қарадүрсін монтаж әлі күнге дейін жасалынады,бірақ ол көп уақытты алады,әрі үнтаспаны қажетсіз етіп қиып тастауға мәжбүр етеді.Сол себепті кейбір жағдайларда ғана болмаса қарадүрсін монтаж қолшданылмайды.

Электронды монтаж – бір магнитафоннан ғни бір магнитафонға негізгі дауыс жазылған үнтаспа қойылады да,екіншісіне таза дауыс жазылады.Хабардың қажетсіз деген бөлігі алғашқы магнитафонда қалдырылып,қажетті деген тіркес,сөйлемдер таза үнтаспаға көшіріледі.Дер мезгілінде магнитафонды тортата қойып,көшірген уақытта сөйлем мен сөйлемнің,сөз Бен сөздің,ой мен ойдың қабысуын,астасуын,айтылар пікірге нұқсан келмеуін хабар редакторы өзі қадағалайды.Осылайша тазартылған үнтаспа әуе толқынына таралатын хабардың ішінен өз орнын табады.

Компьютерлік монтаж - комп’ютер арқылы жасалатын монтаж.Мунда ешқандай қайшының да,скочтың да, қағаздың да қажеті жоқ.Тіпті бір магнитафоннан екінші магнитафон арасында жүгіріп,қарбалас қимыл жасаудың да қажеті жоқ.Тек когмпьютерлік операція жасау арқылы қажетсіз сөз,тіркестерді клавиштерді басу арқылы өшіріп тастауға болады.Ол үшін әр журналистің алдында жеке комп’ютер болғаны ғажап іс болмақ.Әуе толқынына таралған әр хабар комп’ютер дискетінде сақталып,қай кезде,қашан беріледі

1 Т.Қожакеев Жыл құстары. А.,1991.

2 Т.Қожакеев Көк сеңгірлер. А.,1992.

12. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

13. Радиожурналистика. М.,2004.

14. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

15.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

16. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

1.Радионың эфирге таралу кезеңіндегі өзгерістер.

2. Радионың байланыс құралы ретінде пада болуы.
Радионың байланыс құралы ретінде танылғаны да бір ғасырдан астам ауқыт болды.Осы мерзім ішінде журналистиканың жаңа түрі радиожруналистика дүниеге келіп,қалыптасып,дамыды.Өмір сүріп отырған,ғылыми – техникалық прогрестің шарықтау шегіне жеткен осы бір электронды құралдар әлемінде,радионың өзінің мүмкіншілігін аша түсіп, қанатын кеңге жайып отырғандығы шындық.

Радио – дүниеге журналистикадан,өнердің көп саласынан кейін келгені мәлім.Бірақ өнердің көптеген салаларынан – кино, театр, эстрада т.б. қарағанда радионың мүмкіндігі орасан зор.

Бүгінгі күні мемлекеттер арасында, халықаралық қатнастар аясында инормациялық насихат құралдарының ролі қандай дәрежеге өсіп отырғаны баршаға аян.Ғылыми – техникалық прогресс нағыз шарықтау шегіне жетіп тұр.Миллиондаған,мыңдаған радиостанциялар,мимллияртаған радиоқабылдағыштар, сансыз шғып жатқан газет – журналдар сан – салалы басылымдардан келіп түсіп жататын хабар ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.

Қазіргі кезде студиядан тыс жасалатын хабарлардың үлес салмағы күн сайын артып отыр.Студиядан тыс хабр ұйымдастыру үшін керекті құрал “Репортер”.Бұл магнитафонды журналистің айрылмас серігі деп айтамыз.Өйткені репортер арқылы кез келген жерден хабар жазып келуге болады.

Радиожурналистер алғашқы кәсіби шағын магнитафонды 1952 жылдан бастап қолданды.Оны Киевтің радиозаводы шығарды.Алғашқы оның маркасы “Днепр - 8” деп аталды, кейін “Репортер – 1 ”деп өзгертілді. (Репортер – латын сөз,жаңалық,хабар жеткізуші,әкелуші деген мағананы білдіреді.)

Киев радиозаводы алғашқы бұл өнімдерімен шектеліп қоймай,одан әрі ізденістерін жалғастырды.1957 жылдың көктемінде болған VІ Бүкілодақтық,жастар мен студенттердің Москвадағы фестивалінде Орталық радио торабы және шетел журналистері “Репотер – 2 ”магнитафонымен жұмыс істеді. “Репортер – 2 ”алғашқысына қарағанда жеңілрек болды, әрі жетілдіріп шығарылды.

1960 жылға дейін екі мың “Репортер – 2 ”жасалынды, оның 250 Орталық радио үйіне, 1000 данасы Ресейді өзге облыстарына,қалған 700 ден астамы басқа республикаларға таратылды. “Рпепортер – 2 ”ден кейін дүниеге келген “Репотер – 3”алдыңғыларға қарағанда жеңілрек болды.Осы аталған магнитафондардың ьарлынығда да өшіру тетігі болмады.Радиожурналистер арнайы қорапқа салып жаңа ленталар алып жүретін болған.Доңғалақ катушкамен жұмыс істеді.Жазу ұзақтығы 15 минуттан аспайтын болғандықтан өзімен бірнеше лента алып жүру қолайсыздық тудырды.

Радиожаңашылдары бұдан да жақсырақ,жеңіл әрі ыңғайла аппараттар шығаруды одан әрі жолға қоя отырып,радиожурналистерге жаңа құрал ұсында, ол “Репортер – 4 ”болды.Бұл магнитафонның салмағы 1,5 кг.Жазуы тазалығымен ерекшеленді.төрт бұрышты кассетаны пайдалануға мүмкіндік туды.Белгісіз себептермен магнитафонның бұл жаңа түрі заводттан шығарылмады,өндіріске енгізілмеді.

Алдыңғы магнитафондардың кемшіліктерін ескере отырып,радиоинжнерлер “Репотер - 5”құралын ойлап тапты.

Ғылым мен техниканың,адамзат ой өрісінің кең қанат жаю арасында “Репортер – 6 ” магнитафоны дүниеге келді.Ол тұрақты тоқпен қамтамасыз етілді.Хабар жазудың сапасы артты.Тек сөзді ғана жазып қоймай әндерді жазуға мүмкіндік туды

1980 жылы Олимпияда қарсаңында магнитафонның басқа түрі “Репортер – 7 ”шығарылды.Алимпияда барысын жазуға оның алғашқы 160 данасы қолданылды.Қазіргі кезде “Репотер – 7 ”құралының жеті мыңға жуығы қолданылып жүр.

Хабар жасау кезінде журналистің ескеретін нәрсесі - студиядан тыс жазылған репотаждың немесе сұхбаттын тыңдармандар үшін,әсерлі болғандығы.Міне осындай,тыңдауға жағымды,жақсы хабарлардың дайындалуына осы электронды ақпарат құралдары үлкен мүмкіндіктер жасай алды.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 17 ЛЕКЦИЯ.

1. Радиокомпаниялар мен өзара байланыстар.

2. Қазақ радиокомитетінің құрылуы.

Бүгінгі күнде дамыған мемлекеттер қатарындағы елдерде сандық радиохабар тарату технологиясына көңіл бөлінуде.Оның кәдімгі анологтық радиохабарлардан немен ерекшеленетінін көрейік:

Ең алдымен дабас сапасындағы ерекшелік көзге түседі.,естілуі ешқандай кедергісіз әрі айқын.Сандық технологиямен жасалатын радиохабарларының тағы бір артықшылығы – қозғалмалы радиоқабылдағыштарға келетін сигналдардың сапалы болуы. Оның үстіне сандақ радиоқабылдағыштар сигналдардың ішіндегі күштісін автоматты түрде таңдай алады. СРХ-ға қоса „радиомультимедия” түріндегі радиохабарлар да жүреді. Олар тыңдарманға қосымша ақпаратты радиоқабылдағыш дисплейіне береді. СРХ копьютерлермен және ұялы телефондармен де тығыз байланысты.

Кейбір мемлекеттерде радиоқабылдағыштар мен GPS және ГЛОНАСС сияқты іздестіру жүйелері толқындардың бір диопазонда жұмыс істейді. Бұл мүмкіндіктің автомобилистерге тигізер пайдасы зор. СРХ –ын бір – біріне кедергісіз сандық қабылдағыш та, ескі анологты қабылдағыш та қабылдай алады.

СРХ-ның пайда болуы ХХ ғасырдаң 80 жылдарынан басталған. 1982 Сони мен Филипс компанияларымен бірігіп бірігіп жұмыс істеуінен пайда болған компакт – дискқа жазу технологиясы қолдау тапқаннан бастап, радиобайланыстағы сандық қабылдау мен жіберу тәсілдері дами бастады.

Ресми түрде Эврика – 147 ДАВ 1997 жылы ТФА деген Берлинде өткен көрсетілді.Қазір Эврика – 147 ДАВ ең жақсы дамыған жүйе ретінде Европада қолданылады ,әрі СРХ тарату технологисы болып табылады.Оның атап өтетін артықшылықтары :

• 
  сапасы компакт – диск дыбысының сапасынан қалыспайтын дыбыс,
  
• 
  сигналдардың кедергілерге қарсы тұра алуы.
  
• 
  Паралельді түрде ақпарат тарата алады.
  
• 
  Радиоқабылдағыштар қуатты азрақ қажет етеді.
  

Алайда Эврика 147 әрі жетілген, әрі ыңғайлы болғанымен оны толығымен іске қосу үшін қазіргі радиохабар таратушы жүйелердің барлығының жұмысы өзгерту керек.Бұл көптеген материалдық шығынды қажет етеді.Дегенмен де, сандық радиохабар тратудың бұл түрінің болашағы үлкен. Алдағы уақытта бүкіл радиожүйелер осы технологияға тегіс көшірілуі мүмкін,әрине, озық технология қашанда жоғары тұрады.

1. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

2 Т.Қожакеев Көк сеңгірлер. А.,1992.

3 Т.Қожакеев Сара сөздің сардары. А.,1995.

4 Қазақстан Республикасының баспасөз туралы заңы. А.,1991.

5. Н.Назарбаев Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. А.,1993.

6. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

7. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

1. 
   Хабар таратудағы процестердің өзгерілуі.
   
2. 
   Қасиеттері.
   
3. 
   Хабарды жазып алудағы компьютердің ролі.
   

Өмірде болып жатқан сан – салалы оқиғалардың,жаңалықтардың үрдісіне ілесе отырып,оны тыңдарманға лайықты жеткізу,әрине,үлкен міндет.Сол оқиғаларды, жаңалықтарды саралай, екшей отырып, анализ жасау, өзіндік пікір қалыптастыра отырып тыңдарманға ұсыну – жақсы объект табу,яғни тыңдарман назарын өзіне аудара алатын хабардың жасалуы деген сөз.

Көзделген межеден шығып,жазылатын хабардың өз дәрежесінде болуына, объектінің жазылып алатын сөзінің сапалы шығуы үшін,радиожурналистке өре,білім,сауат,қағылездік қажет.Өзінің білімділігн танытып,сауаттылығын көрсетіп,қағылез қимылдап,жіті пайымдап,биік өреден табылып отырған журналист өзі шеберлікпен сөйлеп қана қоймай,сөйреушіні сөзге тарта алуы,шешіле сөйлеуге мәжбүр ете білуі керек.

Хабарды жазбас бұрын сол жерде дыбыстың сапалы, бірқалыпты жазылуын қамтамасыз етіп құралдың дұрыс жұмыс істеуі қадағалап алу керек.Сонымен қатар,микрафонды қалй ұстаудың да маңызы бар.Бөтен шудың балмауына,дыбыстың анық естілуінің де микрафонның дұрыс ұсталуы,ара қашықтығының да ролі зор.Микрафонды ұстау қашықтығы 30 – 50 см (сезімталдығына қарай)болуы тиіс.Одан жақынрақ болса әңгімелесуші адамның тыныс алғаны,кейбір әріптердің бөлек естілуі ( “С”әріпінің “Ш”-ға айналуы)т.б.шурал естіп қалуы мүмкін.

Таспаға жазылып әкелген хабарды эфирге шығарудың сантүрлі жолы бар.Соның бірі – сценарий . Жақсы хабар негізі жақсы сценарий екндігі радиожурналистика дәлелденіп отыр.Сценаридің тартымды шығуына тағыда журналистің фонтазиясы,ой - өрісі,сезім, пікір молдығы,білімділігі,парасаттылығы,адамгершілік пайымы әсер етеді.Қазіргі кездері Қазақ радиосы тек тікелей эфирге шығу арқылы жұмыс атқаруда. Тікелей эфирге шығу үшін де әрине,сценарий қажет.Сценарий арқылы жұмыс істеу режиссерге де, хабар редакторына да,тыңдарманға да игі әсер етеді.

Үнтаспаға алдын ала жазылып әкелінген хабарды эфир алдында өңдеу – монтаж процесі деп аталады.

Радио сөзі кескін,бейнелі,ой образын сөз өрнегімен,тіл тұшымдлығымен ашады.Міне осындай эфирге жолдама алу жолы өте күрделі радиохабарларының жасалуына ат салысатын тағы бір тұлға – диктор.Диктор дайын тексті бір леппен сырғытап,сыдыртып оқып шығумен шектелуі керек емес.Ол ең алдымен әуезді үннің,сиқырлы сезімні керек десеңіз,сондай сезімтал өнердің адамы.Радиохабарларға барлық бірдей дауыс жарай бермейді.Дауыста қандайда бір ерекше сапа болуға тиіс.Ол барынша бейнелегіш қасиетке ие болуға тиіс.

Көп жағдайда диктор қызметінің қажеті жоқ,оның орнына журналистер,комментаторлар өздері – ақ атқара алады, - деген пікірлер айтылуда.Кейбір эстетикалық,көркемдік,тәрбиелік мәндегі хабарлардыдиктордың әсем де әуезді дауыссыз тыңдарманға жеткізу мүмкін емес.

Комментатор - өз логикасы,болжамы арқылы пікір,ой айталатын,өзіндік ұсыныс пікірлерге бай,өмірде болып жатқан сан алуан құбылыстарды мезгілінде қабылдап,оларға өзіндік баға бере,жеке өзіне ғана тән ерекшеліктерімен көзге түсе алатын ұжым мүшесі.Хабар дайындауда жүргізуші –коментатор мен редактор негізгі шешуші тұлға болады.Олар жалпы хабардың саяси – идеялық мазмұны және көркемдік сапасына жауап береді.Сонымен қатар хабарды әуе толқынына әзірлеу процесінің басынан аяғына дейін басы – қасында болуға,батыл араласып,үздіксіз бақылап,әр сөз,сөйлемге мән беріп отыруға міндетті.

Аса маңызды, салауатты хабарлар мен жаңалықтарды тыңдаушыларға жеткізуде радиохабардың ролі ерекше.Қашанда жақсы істердің жаршысы бола отырып,ұрпаққа өнегелі сөз таратып,тәрбие беруден таймаған ақпарат құралы екендігі ақиқат.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

1. Радио тілінің заңдылықтары.

2. Тіл – ғылыми категория.

3. Радиосөздің нормасы.

Сөйлейтін сөз ради ода негізгі қызмет атқарады. Ал „радио тілі” одан көрі кеңірек.Себебі, радио тілінің өз заңдылықтары болады. Он бәрі тәжірибеден,радио саласы бойынша қалыптасудан туады.Демек,радио тілін қарапайым тіл де түсінбеу керек, он өз Алдана ғылыми тіл де негізделген көптеген ерекшеліктері,сипати бар. Ол бір ғана ұғымға сыймайды. Сондықтан радио тілін Жан – жақты және жинақтап,кең ауқымда анықтау қажет. Сөз Бен тілі айырмашылығын білу керек. Тіл – сөзге қарағанда кең ұғым. Радио тілінің белгілі бір мақсаты,міндеті,жауапкершілігі болады.Қоғам мен адам алдында көтерер жү гі мен атқарар қызметі зор. Радиодағы сөйлеу,әңгімелесу тіл ден жаралып жатады.Ал жайшылықта айтыла салған сөз радио тілі дәрежесіне күтерілмеуі мүмкін.Ол үшін сөздің мән – маңызы болуы керек.

Ауызша сөздердің кәдімгі күнделкті нормасын сол өзгермеген құалпында ради ода қолдана беру жарамсыз.Яғни ауызша сөзді радиохабарларға үлгі ретінде қабылдап,көшірме жасаудың қажеті жоқ. Себебі,радио тілінің нормасын бұзады.

Қазіргі әдеби тіл дерде ауызша сөздер мен кітап сөздерінің жақындасуы байқалады. Мұның өзі радио тілінің күрделеніп келе жатқанын көрсетеді.

Әрине, радио өзіне қажетті мүмкіндіктерді жақсы пайдалану үшінауызша сөзді,он айтылу, дыбысталу жүйесін қолданатыны Белгілі.

Осыдан келіп ауызша сөзді радио сөзге айналдыра білу де өнер.Ол үшін фанетиканың,марфологияның,лексиканың,синтаксистің де қазақ тіліндгіз аңдылықтарынан хабар дар болуы керек.Сонда ғана радиода хабарлар дайындауда табысқа жетуге болады.

Сонымен радио сөзінің нормасын жасайтын лингвистикалық база – ауызша сөздің стилистикасы болып табылады. Бұған қоса аймар нәрсе,белгілі бір нормадағы ауызша сөз – радиосөздің негіді болып табылады. Ал осы радиосөздің жалпы жиынтығы : нормалалы,стилистикасы,заңдылықтары,жүйесі,қалыптасыу мен даму,т.б. көптеген компаненттері радио тілін құрайды.

Бұдан келіп шығаты қорытынды не ?

Демен, ради ода хабарларды оқып берудің қажеті жоқ. Тек ғана әдістемелік бюллетеньдерді немесе газеттің ресми информациясын ғана оқыған дұрыс. Ал басқа радиолекция,радиобаяндамаларды оқымау керек, аузша айтып беру керек.Бұл ретте көркем материалдарды да оқудың арнайы тәсілдерін таппаса, ойдағыдай болып шықпайды. Радиохабарларда қолданылатын сөз жазбаша сөз емес (мысалы, кітаптағы секілді),негізінен ауызша сөз екенін естен шығармау керек.Мұны айтқанда мынаған назар аударған жөн. Жазбаша сөз – ауызша хабарламаның үлгісі бола алмайды. Ауызша сөздің өз орны бар.Жазбаша сөздің де орны ерекше. Әр қасысы өзіне тән жағдайда ғана қолданылғаны орынды.

Ради ода ауызша сөздің әсері мол.Әсіресе,шеберлікпен сөйленген сөздер тыңдарманға әсер етпей қоймайды. Шешендік стильдің қажеттігі де осында Ал радиодағы сөз тыңдаушыға әсер етсе, онда сол хабарладың да жақсы дайындалғанын көқрсетеді. Хабар дайындағанда әр түрлі сала бойынша : өндіріс жұмысшысына немесе аул шаруашылық мамандарына арналуы мүмкін.Сондай –ақ дәрігер,мұғалім,өнер адамына арналуы мүмкін. Ал жас ерекшелігіне сай : зейнеткер,қызметкер,студент,мектеб оқушысы,балалар бақшасына арап дегендей... Осындай топтарға тіл,стиль ерекшелігін қолданып,хабарлар дайындау керек.

Әдебиеттер

1. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

2. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

3. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

4. Радиожурналистика. М.,2004.

5. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

6.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

7. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 20 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Радиохабарларын тілдік бейнелеу және акустика.

Жоспары :

1. Радиода тілдік безендіру.

2. Эфирдегі сөйлеу мәнерінің мән – маңызы.

3. Акустика – тіл әуезі туралы ілім.

Радиохабарларын тілдік бейнелеу он бұқаралық өзгеше апарат құралы екендігі мен тығыз байланысты.Әдетте тімен безендіру,бейнелеу тек баспасөзде ғана емес,электронды апарат құралдары радио мен телевидениеге де қатысы болып келеді.Радиода тілдік безендіру,бейнелеу,ажарлау,мәнерлеу хабарлардың сапасын араттырып,көркемділігін күшейтеді.Бұл орайда лингвистиканың теңеу,эпитет,метафора сияқты бейнелеу құралдарынкеңнен әрі жан – жақты қолдану тиімділікке жеткізеді.Ойдың логикалық әсерін пайдалана отырып,тыңдарманның немесе көрерменнің назарынаудару,қызықтыру,тартымды сөйлеу компаненттерді орныфмен әрі қажетіне қарай қолдану табысқа жеткізбек.

Тілдік безендіру – радиохабарларының көркем шығуына қызмет ететін фактор.Сондықтан тіл бояуларының тартымды шығуына күш салып, ізденістер жасау лазым.Хабар көркемдігі сапалы болсак, тыңдаушыға да он берер әсері зор болта.Бұл орайда лиризмнің орны ерекше екендігін ескерген жөн. Ліризм – адамның көңіл – күйі мен ой сезіміне қозғау салады.Ал бұл жадай радио тыңдаушы үшін аса қажет.Өйткені дәл осындай арақатнас ронату,тыңдаушы мен жүргізушінің немесе автордың,радиожурналистіңа расында белгілі бір байланыс орната білу де таптырмайтын қасиет.

Кез келген хабарды құрғақ тімен жүргізу табысқа жеткізбейді.Сондықтан эфирде сөйлеу мәнерінің мән- маңызын ұмытпау керек.Аз сөзбен көп мағана беру,ойдың ұтымды болуын ойлау,сөздердің астарлы, мәнді шығуын байыптау қажет.Сөз дәл,айқын,анық рол атқарып,тыңдаушы ұғымына сай келуін қарастыру абзал. Сонда берілетін әрбір хабар немесе жанр түрлерінің тілдік бояулары өздеріне тән,лайықты жағдайында көрініс береді.Саяси хабар мен көркем хабардың өз орны бар.Бұларда тілдік бояулрды қолдану бірдей емес.Саяси хабарды тым көркемдеп жіберу де жараспайды.Сондықтан әрбір хбар түрлерінің өз табиғатын ескеріп отыру талабы туындайды.Тіл – ойдың көрінісі.

Алр адиохабарларын безендіру үшінтағыда бір жол – акустика болта.Акустика радио мен телевидениеде ерекше рөл атқарады.Акустика- тіл әуезі туралы ілім. Ол гректің „естілу”деген сөзінен шыққан термин.Акустика термині физикада да қолданылады.Бірақ радио мен телевидениедегі акустиканың орны мен қызметі бөлек.Ол хабарларын дұрыс жасалуына әрер ететін фактор.Акустика арқылы дыбыстардың бөлмеде немесе балада қалай естілетінін байқаймыз.Ал мұның өзі микрафон қолданылатын, дыбыс, сөз жазылатын және эфирден берілетін апарат құралдары үшін кереруді қажет ететін жайт.Сөз дыбыстары мен табиғатта кездесетін заттар қақтығысынан туатын жаңалықтар болып жатады.

Ради ода хабарларды акустикалық безендіру құралдары – сөз дыбысы, шу, музика, монтаж болып есептеледі. Яғни, хабар ішіндеәртүрлі дыбыстарды дұрыс алудың реті бар.

Акустиканың кейбір белгілері мынандай :

1. 
   Дыбыстың күші – мұнда дыбыс діріліні қарқыны рөл атқарады.
   
2. 
   Дыбыстың ырғағы – мунда дыбыстың дірі ліні санына байланысты айқындалады.
   
3. 
   Дыбыстың әуені – мунда дыбыстың естіллу толқынына байланысты болып келеді.
   
4. 
   Дыбыстың созылмалылығы – мунда дыбыс ұзақтылығымен қысқалылығы ескері леді.
   

Ради ода тілдік безендіру фонетика мен орфоэпияның заңдылықтарын ескере отырып жасалады.Және оған акустика заңдылықтары қоса пайдаланылады.

1.. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2.. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 21 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Ақпарат хабарлары мен көркем хабарлардың жанрлық тіл кестесі.

Жоспары :

1. Радиодағы тілдік қолданыстар.

2. Радиохабар түрлері.

3. Хабар түрлері мен жанрлардың жаратылсына қарай тіл бояуларын орынды пайдалану.

Бұлардың бәрінде өзіндік тіл қолданыстары бар.Мәселен ақпараттық хабарларда тіл бояулары қанық болмайды.Бұған керісінше көркем хабарларда тіл бояуы барынша пайдаланылады.Жанрларға да осындай қасиеттер тән. Радиозаметка телегравтық стильде келсе,радиоочерк күрделі сюжет тік стильде әрі әдеби тіл қолданылады.Радиозаметка фактлер мен оқиғаны қысқаша хабарлаумен қарапайым тіл де хабарланса,радиоочеркте көркем тіл кестесі қолданылады,суреттеледі. Әсіресе әдеби- драмалық хабарлар мен музыкалық хабарларда тіл б? кіл әрімен,нәрімен бейнеленіп бері леді.Сөздің эстетикалық мәніне Назар аударылады.Жоғары талам көрініс береді.Радиопъессалар,басқа да радиоқойылымдар да кейіпкерлер өмірі,тұлғасы образды түрде жеткізілеі.

Жанрдың ішінде радиоочерк пен радиофельетон көркем тілі қажет етеді.Талап пен талам қатар өріледі. Тілдік бейнелеу құралдары жанр табиғатына сай шығуы тиіс. Астарлы да, нәзік мағаналы сөздер қолданылуы мүмкін. Мұның өзі хабардың қызықты шығуына ықпал етюді. Сондықтан осы жайларды ескере отырып,хабар түрлері мен жанрдлардың жаратылысына орай тіл бояуларын орынды пайдалану міндеті туындайды.

Әдебиеттер:

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

№ 22 ЛЕКЦИЯ.

1. Пауза жасауға пунктуацияның әсері.

2. Пунктуацияның даму тарихы.

3. Радиода тыныс белгілері қиындық келтіретін сөйлемдер.

Әрбір тіл де сөйлем мен сөзге байланысты қолданылатын тыныс белгілері бар.Оның сөз сөйлемдердің жазылуына, айтылуына, сөйлем құрылсына байланысты және мағынасына байланысты болатыны белгілі. Мұндай тыныс белгілері қазақ тілінде оншақты болып есептеледі. Сондықтан он радиоматериалдарда да сауатты түрде пайдалану эфер кезінде тиімділігін танытпақ.. Мәтіндерді радиодан диктор, актер, журналист жүргізушілердің дұрыс оқып, дұрыс айту нормасына себі тимек. Пауза жасауға керегінше көмектеседі

Пунктуация шартты белгі ретінде ертеден қолдана бастаған. Мәселен

біздің эрамыздың ІІ ғасырында Александыр қаласының шықан Аполлоній деген тіл зерттеуші ғалым сөздер мен сөйлемдер арасындағы байланыстарды қарастырғанда пунктуацияны да ескерген. Алайда ертедегі тыныс белгілер өте қарапайым. тіпті оны ескермеген жағдайлар да болван. Мәселен сөз, сөйлем аралықтарында көп нүктелер мен ромбик немесе дөңгелек белгілер ғана қойылып отырған. Ал кейбір халықтардың жазбаларында сөздер ешбір тыныс белгісінсіз-ақ тізбектеліп жазыла берген.

Тіл тарихын зррттеуші ғалымдардың пікіріне қарағанда, қазіргі қолданылып жүрген нүкте белгісі 15 ғасырда сұрау белгісі 16 ғасырда деп. леп белгісі 17 ғасырда, көп нүкте 18 ғасырда, сызықша 19 ғасырда қолданыла бастаған дейді.

Ал бүгінде сөз мәдениеті дамып, жазу өнері қалыптасқан жағдайда белгілерінің мән-маңызы ерекше. Бұл орайда бұқаралық апарат құралдары үлгі-өнеге көрсету тисі. Әрбір белгінің дұрыс тұру шарт. Сәйлемнің басында, ортасында, соңында келетінбелгілер бар, заңдылықтар бар. Тыныс белгілгері жазу мәденинтіне сай өркендейді. Бұл- әдебиет пен журналистикаға тікелей қатысты мәселе.

Радиода тыныс белгілері қиындық келтіретін сөйлемдер кездеседі. Мәселен төл сөздерді алайық. Мұнда көптеген тыныс белгілерін қоюға тура келеді,оның өзі оқу, айту мәнерін жеткізуде кедергілерге тап қылады.Сондықтан радиомәтінде мүмкіндігінше төл сөздерді төлеу сөздерге айналдырып жіберу қолайлы. Сонымен бірге сөйлем ішінде келетін қос нүкте,нүктелі үтір,сызықша,жақша,тырнақшаларды эфирден білдіру оңай емес.Кейде ондай белгісі бар сөйлемдерді дауыс ырғағы,пауза арқылы сездіргенмен,орайы келсе радиоматериалдарды өңдеп,жөндеп радиохабарға бейімдеп берген дұрыс.Цифрларды да радиода санмен емес,сөзбен жазған жөн. Бұл – эфирден материал оқығанда шатыстырмау үшін қажет.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 23 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Баспасөз тілі мен радио тілінің айырмашылығы.

Жоспары :

1. Газет пен радионың өзінше әдіс тәсілдері.

2. Радиодағы дикторлық мәтін және мақаланың жазылу ерекшелігі.

3.баспасөз тілі мен радио тілінің ерекшелігі.

Ал ради ода ауызекі тіл,сөйлеу стилі қолданалатындықтан,белгілі бір мөлшерде айырмашылықтар келіп шығады.Баспасөз тасқа басылатын сөз болғандықтан әрбір сөз сараланып,өңдеу,жөндеуден өткізіледі.Оны көзбен көріп оқу тән,радио тыңдауға негізделеді.Газеттегідей күрделі стиль ради ода көп кездеспейді.Көбіне тікелей эфир берілетіндіктен ауызекі сөздің сипати пайдаланылады.

Газетте шұбалаңқы сөз,қайталаулар болмауы тиіс.Мұнда штамп,трафарет,схематизмге де орын жоқ.

Ради ода газеттегідей ұзақ сөйлемдер беру жарамсыз. Ондай сөйлемдер тыңдаушының ұғымын ауырлатып,жалықтырады. Сон дай ақ хабарларда газетке қарағанда цифрларды көп қолдану тиімсіз. Газетте берілетіндей бөлшек цифрларды ради ода қолданудғак елмейді,сондықтан он дөңгелетіп жіберген дұрыс, не болмаса салыстырмалы цифрлар берген жөн. Көп сөзден тұратын күрделі құрмалас сөйлемда газетте қолданылғаны мен ради ода ол күткендегідей болмайды.

Радиомәтіндер жай сөйлемге құрылғаны лазым.Радиодағы қауіпсізділік айтуға аур тиеді..Сөз айту мәнері да ойдағыдай шықпайды. Диктордың мәтін оқуын қиындатады ,әрі тыңдаушыға түсініксіз болып шығады.

Демен апарат құралдарының ерекшелігіне сай газеттің өзіншң,радионың өзінше әдіс - тәсілдері бар.

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

1. Сөздің маңызы.

2. Сөздің эстетикасы.

3. Сөздің көркемділігі.

Қазір жер жүзінде 3000 – нан астам тіл бар деп. есептеледі. Ал Біріккен Ұлттар Ұйымында тіркелген халықаралық бірнеше тіл бар.Олар : ағылшын, француз,орыс,қытай,испан және кейінрек қабылданған араб тілдері.Сөздің мәдени табиғаты ұзақ уақытты қамтитын процесс. Ол сондай - ақ ауыз әдебиеті мен фольклордан, ертеден бергі дамып келе жатқан әдеби тіл ден,бүгінге дейінгі өсу өркендеу үстіндегіп ублицистика тілімен сөз мәдениеті де паралельні тіл де қалыптасып келеді.Сондай – ақ радио мен телевидениеде айтылатын сөздер мәдени сөздер болып саналады.

Студиядан айтылатын журналист сөзі әркез мәдени сипатымен, мағанасымен беріліп жатса абзац. Мұның өзі журналистке алкен жауапкершілік жүктейді.Мәдениетті сөз үшін классик ақын - жазушылардың арғы – бергі шығармаларыда үлгі бола алады.Шебер де, тәжірибелі журнали стер эфирден мәдени сөздердің табиғатын таныта береріне күман жоқ.Сөз мәдениеті болу үшін, адамның өз мәдениеті болу керек.Сыпайы сөз сонда ғана пайда болта.

Әдетте сөйлеу мәдениеті мен жазу мәдениеті қатар дамиды.

Радиожурналистің интеллектуалдық,эрудициялық қасиеті де сөз мәдениетіне бастайтын алғышарттар.
Әдебиеттер

1. Варашилов В.В. Журналистика М.,2003.

2. Радиожурналистика. М.,2004.

3. Омашев Н.Қазақ радиожурналистикасы. А.,1992.

4.Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. А.,1979.

5. Қабылғазина К. Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. А.,1999.

6 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

7. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

1. Стиль – творчествалық ерекшелікті білдіреді.

2. Ғалымдадың стиль туралы пікірі.

3. Стильдің түрлері.

Тілі көркемдегіш,бейнелегіш,мәнерлі,әсерлі мән беретін құралдарын стилистика дейміз. Стиль – көркемдеп сөйлеудің,ойды айтудың мақсатына қарай әсерлі,мәнерлі жеткізудің тілдік амал тәсілдердің жиынтығы.Тілдік дыбыстардың,грамматикалық тұлғалардың,сөздердің,сөз тіркестерінің,сөйлемдердің қалыптасқан жүйесі. Стиль – творчестволық ерекшелікті білдіреді.

Әдетте сөйлеу тілінің стилі болады,және жаба тілінің стилі болады. Тись түрлері : 1. Әдеби стильү 2. Ғылыми стиль. 3. Публицистикалық стиль. 4. Ресми стиль болып бөлінеді.

Стиль туралы ғалымдар әр кезде пікірлер айтқан.Мысалы : Бюффон : „Стиль дегеніміз - адам”,дейді. Ал еретедегі ойшыл Платон болса: „Мінез қандай болс а стильде сондай” , деген.

Стиль бір ден қалыптаспаспайды. Он бастауы,даму,қалыптасуы сияқты кезеңдері болуы заңды.Стиль көбіне жазушы, журналистерде айқын көрінеді. Көркем шығарма мен публицистикадағы стильдің өзіндік айырмашылығы бар.

Публицистикалық стильге баспасөздің, радио телевидениенің,яғни бұқаралық апарат құралдарының тілдерін жатқызуға болады.Бірақ бұлардың өзінде стиль әрқайсысына тән белгілермен,сипатымен ерекшеленіп қолданылады.

Сон дай – ақ ұлттың тілінің өзіндік стиль өрнектері жүйеленеді.Ал алкен масштабта әдеби ағымдар мен әдістерде де стиль қалыптасады.Сонымен бірге әр жеке творчетво иесінің басқаға ұқсамайтын жеке стилі кездесуі мүмкін. Олардың өздерінің дара қолтаңбасы болады.

Қазақ тілінің қазіргі стильдік тармақтары ауызәдебиетінен басталып,әсіресе, ХІХ ғасырда қазақ баспасөзінің пайда болуына байланысты жаба түрдегі стиль дер,қоғамдық әртүрлі салалар бойынша дами бастады. Сол кезде қазақ тілінде мерзімді баспасөздің шығуы публицистикалық стильді өмірге әкелді.

Публицистиканыңстильін оның жанрларынан да көруге болады. Демен әр жанрдың өзіндік стилі бар. Мәселен почерк пен фельетонның стилі бірдей емес. Онда қолданатын сөздерде сөйлемдер де өзінше.Фельетонда сатиралық уытты сөздер мен тіл қолданылса,очеркте жағымды,ұнамды жайларға байланысты көркемсөз бен тіл қолданалыды.

Радиохабарлар стилінде сөйлеу тіліне сай екшелген,сұрыпталған ауезді,әуенді,сазды,интонациялы,мәнерлі,айшықты фразалар,сөз тіркестері пайдаланады.

Сонымен бірге фразалардың ұзын – қысқалығын байқап,сөздердің ре тімен құрастырылуы қажет.Лексиканы дұрыс пайдалану мен дұрыс бейнелеуге назар аударған жөн.Әрбір аудторияға тернинні түсінікті Турін ескеру мен фразалардың түсінуге қолайлылығы мен айтуға қолайлылығынескеру – стильді радиоға бейімдейді. Цифрларды түсіндіре білу қажет.

Радиостильге қатысы бар,көңіл күйге әсер ететін факторларқатарында айтылар сөздің көңіл – күйге әсер ететін бояуларын ,лиризді байқау керек. Сон дай – ақ,ауызша және жазбаша сөздің арақатнасын аңғару жөн. Сөз нешінші жата айтылмақ ? Монолог немесе диолог түріндегі сөздер ме ? Бұлардыфң да стильге әсер ететінін ұмытпау лазым.

Радиодағы стильдің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тағы бір сипаттарға мыналарды жатқызуға болады; хабардың түрлері қалай берілуі тиіс?

Айталық, он жүргізілу бағыты қандай ? Мысалы үгіттік мақсатта ма,түсіндірушілік мақсатта ма, баяндау мақсатында ма,нұсқау мақсатында ма,хабарлау мақсатында ма? Бұлардың да бір – біріне ұқсамайтын ішкі стиль айырмашылықтары бар.Көркем радиохабарлар мен жаңалықтар немесе соңғы хабарлар,сон дай ақ саяси хабарлар стилі де бірдей болмайды.Мұны радиожурналистер жіті ажырата білуі тиіс.

2.. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3.. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

1.Республикалық радионың балаларға арналған алғашқы хабарлары.

2.Балалар тілінің ерекшелігі.

3.Жастарға арналған хабарлардың тіл ерекшелігі.

Ондай мүмкіндікті қазір жас шамалары әркелкі балаларымыз пайдалана алады.Мысалы.Бүкілодақтық радионың балалары мен жас өспірімдерге арналған хабарлар бас редакциясының Бас редакторы қызметін атқарған А.Меньшиков ол тұрғысында былай дейді : “Бүкілодатық радионың програмасында әлі жааза,сыза білмейтін сәбилерден бастап,орта мектепті аяқтап,өмірге қадам басқалы отырған жасөспірім қыздар мен жігіттерге де арналған хабарлар бар”.Дәл осындай хабарлар Қазақ радиосынына да беріледі.

Республикалық радионың баларға арналған алғашқы хабарларының текістісі архив қорларынан кездестіру қиын.Бірақ оның қай кезден бастап берілгендігі туралы мағлұмат берерлік деректер бар.

Бүкілодақтық радио “Таң шапғы” радиогазетінң 1934 жылдың 1 қазанында эфирге шығарса,ал Қазақ радиосы бойынша “баларға арналған хабар 1931 жылдың 15 қарашасынан бастап берілді”,-деп жазды Р.Сағымбеков өзінің “Алматыдан сөйлеп тұрмыз”деген кітабында.Бірақ осы кітаптың тағы бір жерінде бұған қайшы пікір бар.Оның “Тұңғыштар сөйлейді”деген таруында жазушы Айтпай Хангелдин: “1930 жылдардың бас кезінде Қазақстан Орталық Атару Комитеті жанындағы Өлкелік радиокомитеті Карл Маркс көшесіндегі бір кездегі музей болған үйдегі көшіп келді.Бұл кезде мен осы комиттетің прецидателі едім... 1932 жылы радио арқылы берілетін хабарлардың көбі қазақ тілінде жүргізілуі керек деген нұсқау болды.”дейтін естелік бар.Сонымен екі дерек екі түрлі мерзімді:яғни,бірі-1931 жылдың күзі десе,екіншісі-1933 жылдың көктемі дегені айтады.

Осы жерде еріксіз ойландыратын бір мәселе бар.Ол Р.Сағымбеков алғшқа мерзімді атағанда енндей дерекке,болмасы естелікке сүйеніп отырғандығын көрсетпейді.Біздің ойымызша екінші мерзім көңілге қонарлықтай.

Ендеше,Қазақ радиосының балаарға арналағн хабарларының эфирге шығуы 1933 жылдың көктемі деген мерзім дұрыс болуы керек.Бірақ бұғна дейін балаларға арналған хабарлар берілмеген деп кесіп айту да қиын.Өйткені “Радиослушатель”журанлының 1929 жылғы 15 номерінде басылған Орынбор радиостанциясының бір күндік бағдарламасында: “жарты сағаттық баларға арналған: “насекомдар мен жануарлар өмірі”деген әңгімелесу,бір сағттық “Радиопионер”газеті деп көрсетіледі.Ал осындай хабарардың Қызылорда,Ақмола радиостанцияларынан да берілу мүмкін.Өкінішке орай,микрафондық материалдардың сақталмауына байланысты оған нақты жауап беру қиыпдап тұр.Сондықтан біз “Қазақ радиосының балаларға арналағн хабары” деп тек республикалық радионы бөліп әдейі айтып отырмыз.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 27 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Шығармашылық тұтастықпен ұжымдық үйлесім.

Жоспары:

1. Тікелей эфирдің дүние жүзілік деңгейі.

2. Эфирге дейінгі радиожурналистің жұмыс процесі.

3. Әуе толқынындағы тұрақтылық.

Қалың Бұқара бірден құлақ түретін радиарнадан тіл қатудың қарапайым іс-әрекеті емес екендігі белгілі.Оның да өзіне тән бағытары мен баптары,тармақтары мен талаптары бар.Тікелей эфирде өз деңгейіндегі жүзеге асыру үшін,ең алдымен,шығармашылық тұтастық пен ұжымдық үйлесім қажет.

Әрине,тікелей эфир табиғатыының дүниежүзілік деңгейінде,көршілес мемлекеттерде қалыптасқан кәсіби әдіс-тәсілдері,шығармашылық сипаты,өзіндік ерекшеліктері бар.Ал біздің Қазақстан радиожурналистикасындағы тікелей эфирдің негізгі нысаны –80 жылдық тарихы бар,үнмұнараның үздік үрдістерін Алтын Қорада сақтап,ұрпақтан-ұрпаққа аманат етіпкеле жатқан.Қазақ радиосы мен тәуелсіз радиоарналар.Тікелей эфирдегі хабарлар көбінесе,аяқ астынан үстірт,шала-шарпы дайындықпен,қалай болса солай өтіп жатады.Өйткені,оған алдын ала сценарилік жоба жасалмайды,сөз болатын әңгіменің өзекті,түйінді тұтастары белгіленіп,жүйелі жоспарәзірленбейді.Сондықтан да хабар қызықты,тартымды бола алмайды.

Журналистиканы қайта бағдарлау тұрғысынан келгенеде журналист батыл да бейім,табан астыанн әлдені ойлап тауып,қиынан қиыстырып,қисынын тауып алатын сегіз қырлы бір сырлы әмбебап әрекет иесі болуы тиіс.Ендігі жерде,журанлист эканомикалық теорианы игеру құқығына икемделуде,себебі,ол өз материалынынң тұтынушылыға жетуіне мейлінше мүдделі.Демек,журналистің жетекші ролі бірінші кезекке шығады.Бірақ,солай бола тұрса да тікелец эфрдегі шығармашылық тұтастықты журанлисттің жалғыз өзі жүзеге асыра алмайтынаы белгілі.Ал ұжымдық үйлесім мәнісі түсіндіру үшін тікелей эфирде кімдер қызмет ететініне тоқталып өткен жөн.

Тікелей эфир қызметкерлерін басқа барлық редакция ұжымдарындағы сияқты міндетті жауапкершілік тұрғысынан басқарушы топ,атқарушы топ ретінде екігі бөлуге болады.Әдетті,қалыптасқан тәртіп бойынша бас редактор,директор,үйлестіруші редактор нұсқаушылық,ұйымдастырукшылық қызметтерді ретке келтірсе,жүргізуші журанлисттер,тілшілер,аудармашылар,музыкалық жүргізушілер,дыбыс инженерлері өз тарптарынан орындаушылық қызмет атқарады.

Жалпы радиожурналистикадағы жұмыс процесін эфирге дейінгі,эфир кезіндегі деп екіеге бөліп қарастыратын болсақ,эфирге дейінгі жұмыс процесі ұжымдық үйлесім үлесіне тимек.

Шығармашылық тұтастық пен ұжымдық үйлесімді жүзеге асырудың ең басты критерийі кадр мәселесіне келіп тіреледі.Бұқаралық ақпарат құралдарына қызмет ететін басқарушы топ,я,атқарушы топ өкілдері үшін де ең алдымен журанлисттік қабылет,кәсіби білім деңгейі қажет.Ал қазіргі заман талабы тұрғысынан журанлмтика мамандығы бойынша жоғары блім міндетті түрде талап етілетіндігі өте құптарлық мәселе.

“Біз өмір сүріп отырған кезең-ақпарат ғасырында,сол ақпаратты өңдеу мен оны елге жеткізудің бар салмағы мамандарға түсетіні белгілі”.

Жалпы радиожуранлст өз ойын стилистикалық тұрғыда дұрыс жеткізе білу үшін эфирлік материалдарды әзірлегенде,өңдегенде эфирді жүргізгенде тілдің барлық мүмкіндіктерін белсенді түнрде пайдалануы қажет.Сонымен қатар,радиодағы журналисттік шығармашылықтың өзіне тән ерекшеліктерін меңгеру тиіс.Және де ол қоғамдағы радиожуралистиканың қоғамға ролі мен орны журналистиканың құқықтық негізгілері,радиохабар техникасын туралы мәселелерінен хабардар болуы тиіс.Тікеей эфирге шығудың өзіне тән ерекшеліктері мен әдіс-тәсілдерін принципті негізде үйреніп,біліп алу үшін сол жылдары Қазақ радиосының Ақпарат Бас Редакциясын басқарған А.Солдатенко мен осы Редакция журанлисті б.Табылдиев Мәскеуге барып тжірибе алмаып қайтты.1987 –1988 жылдары қазақрадиосында “кері байланыс”деген термин пайда болды.Өйткені тыңдаушылардың тікелей қарым-қатынас жақсарды.Телефон арқылы реадкцияға келіп түскен ақпараттың бәрі дерлік яғни,студияның телефоны берілмейтін ,негізінен,редакция телефон ұсынылып,таңертеңгі 10,00-ден кешкі сағат 18.00-оператор арнйы кезекші болатын.

Дәл осындай тікелей эфирге қызу дайындықты Қазақ радиосының Ақпарат Бас редакциясы 1988 жылдың қараша айынан бастады.Күн сайын таңертеңгі сағат 6.00 де бір кешкі 21.00+де бір 10 минуттан небәрі екі мәрте эфирге жаңлықтар деген ұсынатын бұл ұжфмға тікелей эфир орасан зоршығармашылқ мүмкіндіктер тудырды.Бұрын сол теңіз теңеіз тамшысындай 10 минттық ақпаратты директорлар ғана оқитын.Оның ішінде небәрі 1-2 минуттық дыбыстық жазбалар,яғни журанлстер даярлаған сұхбат,репартаж жанырындағы кадырлар берілетін.Сондықтан да редакция ұжымы таспаға түсірілетін ондай айтулы оқиғаға бірінің алдын бірі кесіп өтпей,өз ретімен кезекпен баратын.Өйткені жаңалықтар легніде өзі жасаған материалды ұсыну-қа йжуранлист үшін де үлкен мәртебе.Эфирден үні естіледі.аты аталады.Ал қаншама журанлст сол кездеде эфирдің сыртында жасырын жұмыс атқарып жүретін.Ал тікелей эфирге даярлық ең алғаш Мәскеуге барып тәжірибе алмаып келегн журналисттер қазақ тілінде Қайрат Мұсақұлов,орыс тілінде Болат Жұмағалиевтің кешкі сағат 21.00-дегі микрафон алдында оқулармен басталды.Ол кезде тек жалаң жаңалықтарды оқылады да арасында дыбыстық жазба беріледі.Алғашқы кездері басында,аяғында және ауа райын оқыған кезде музыка берілетін болды.Соның бәрі алдын ала әзірленіп сценарилік мәтінге “Музыка,жүргізуші,музыка,ауа райы”деп арнайы белгі соғылатын.Сол кездегі “Соңғы хабарлар”деп аталатын ақпарат бас реадкциясының жаңалықтар желісін эфирге алып шығатын режисер Б.Түлкібаевжұмыс процесіндегі ыждахаттылық пен жауапкерілікке бірінші күнне мән берді. Қазақстан радиожурналистикасындағы ресми сипаттағы әуе толқуынатұрақты түрде берілген тікелей эфирді.Қазақ радиосыныңАқпарат бас редакциясы тұңғыш рет өмірге әелді.Екі сағаттық эфирдің арнайы “сеткаы”,кестесі әзірленді.Деректі құжат ретінде эфрлік сетканың Қазақ радиосының мұрағатында ақталған нұсқасы пайдаланды:

“8.00-8.15 Жаңалықтар(орыс және қазақ тілдерінде).

8.15-8.17 Жарнама.

8.17-8.20 Ауа райы(орыс және қазақ тілдерінде).

8.20-8.30 Музыкалық сәлем(қазақ тілінде)

8.30-8.40 Музыкальный сувинир(орыс тілінде)

8 40-8.45 Спорт жаңалықтары(қазақ тілінде).

8.45-8.50 Спротивные новости (орыс тілінде)

8.50-8.55 Ән.

8.55-9.00 Біздің тілшілеріміз хабарлады.

9.00-9.05 Шетел жаңалықтары..

9.05-9.10 Зарубежные новости.

9.10-9.15 Ән.

9.15-9.20 Газеттрге шолу.

9.20-9.25 Обзор газеты.

9.25-9.27 Ауа райы.

9.27-9.30 Жарнама

9.35-9.35 Қылмыстық істер хроникасы.

9.35-9.38 Қос тіл-қос қанаттың.

Два языка-два крыля дружбы.

9.38-9.45 Ән.

9.45-9.50 Сообщеают наши кореспонденты.

9.50-9.58 Бүгінгі күнгі бағдарламасы.

9.58-9.59 Бағдарламаның жабылуы.

1.. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2.. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

№ 28 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Жаңалықтар легі мен музыка желісі

Жоспар:

2.Жаңалықтар легін жүргізетін радио журналистің міндеттері.

3. Жаңалықтар легіне қойылатын талаптар.

Дүниежүзінде дәлелдегендей, радионың өзіндік артықшылығы екі салада айқындалады. Оның бірі жедеғабыл жаңалықтар легі болса, екіншісі-музыка желісі. Тікелей эфирдегі бүкіл радиоарналар жұмысының құрылымы осы екі бағытта жүзеге асады. Демек,радиохабар үлесіне тиетін формула “жаңалықтар-музыка”болып отыр.

Қай жерден қандай айғақты алып қарасақ та,радио ақпаратты жедел тарататындығымен басқа барлқ бұқаралық ақпарат құралдарынаан ерекшеленеді.Ал музыка радионың эстетикалық сипатын татнытатын нақышы десе болғандай.

Радио сағат сайын берілетін жаңалықтар легінің нәтижесіне қалың бұқараны блоып жатқан оқиғалардан хабардар етіп,ауық-ауық уақытты айтып,ауа райы мәліметін ұсынып ақпараттандыру процесін іске асырумен қатар,адамның ең асқақ,ең нәзік,мейлінше терең жан тебіренісін бейнелеейтінмузыка мәнерімен тыңдарман психологиясына тікелей әсер ету әрекетін де жолға қояды.

Басқа барлық ақпарат құралдарымен салыстырғанда радионың қалың аудиторияны қамтитындығын жұртшылық мойындайды.Демек,ақпарат әлеміндегі радионың алатын орны айрықша.Ендеше,эфирден берілетн жаңалықтың легіне қойылатын талаптар да күшті.Өйткені,тікелей эфир жүргізушісі дұниеде не болып жатқанын жалпақ жұртқа хабарлап қана қоймайды,оны әрбір жеке тыңдаушыға түсіндіреді.

“Тікелей эфирдегі жаңалықтр легін жүргізетін радиожуранлист ең алдымен:

1)жалпы журанлситиканың құқықтық негіздерін:

2)радолжурналистиканың қоғамдағы орны мен ролін:

3) радолжурналистика шығарашылығының ерекшеліктері:

4)жедеғабыл жаңалықтар легінде берілетін материалдарды әзірлеуде тілдің барлық мүміндіктерін белсенді түрде пайдалану арқылы өзойын стилистикалық тұрғыда дұрыс жеткізе блу жолдарын:

5)БАҚ қзметін ретке келтірген заңдарды білу және басшылыққа алу керек екенін білуге міндетті.

Ал тікелей эфирде жұмыс істеген журанлисттің даярлығының күштілігіне,дайындығының мықтылығыына қарамастан,процесс кезіндегі күллі іс-әректін,аузынан шыққан әрбір сөзін өлшеп-кесіп,мөлшерлеп-межелеп алдын ала анықтап алуы мүмкін емес.Сондықтан да ол эфир кезіндегі әрекетінің негізгі шарттарын есте сақтауы қажет.Оны мына төмендегідей тәртіппен белгілеугі болар еді:

1.Сөз бостаныдығын илену.

2.Мемлекеттік мүддені ұстану.

3.Құқық нагіздеріне сүйену.

4.Шығармашылық еркіндікті пайдалану.

5.Кәсіби шеберліктен аспау.

6.Жауапкершілік шегінен аспау.

7.Заң аясына бағыну.

Тікелей эфирдегі жаңалықтар легі іріктеп,өңделі,беттеліп әзірленеді.Соның өзінде оны әуе толқыны арқылы тыңдарманға ұсынуда тағы да көптеген қисындарға мән беріп,назар аударуға тура келді.Себебі,И.А.Андроников айтқандай, “Жазу деген сөз қағазының көмегімен сөйлеу деген сөз емес,ал сөлеу дегеніміз-жазылған нәрсені дауыстап айту ғана емес.Бұлар-сөздің терең мағынасында бір бірінен алшақ тұратын процестер”.Негізінде,радиожурналист өзінің көз үшін емес,құлақ үшін жазыпотырғаныын ұмытпауы тиіс.Ендеше,тікелей эфирдегі жаңалықтар легін қойылатын талаптарға тоқталсақ:

1.Дәлдік.Әрбр фактініі,датаны,адамдардың аты-жөніін,қызметтерінің атауын міндетті тұрде тексеріп,анық қанығына көз жеткізу қажет.

2.Ізеттілік.Мазмұнның қысқалығы,әрі түсініктілігі тыңдарманның күрделі материалды қабылдау мүмкіндігіне шек келтірмеуі керек.Сондықтан да,кез келоген ақпаратты ұсынғанда аудиториға құрметпен тіл қату-кәсіби парыз.

3.Хабарламалық.Жаңалыққа талдау жасалмайды.Онда тек не,қайда,қашан,не себепті,кімдер қатысқаны,неліктен болғаны қысқа-нұүсқа,нақты хабарлануы тиіс.

4.Сезімталдық.Тікелей эфирдегі ақпараттар ағыны аясында қандай да бір жағдайлар болмасын тыңдаранмен арадағы тепе-теңдікті сақтау қажет.

5.Мәнерлелік.Дұрыс қойылған дауыс ырғағының ақталуын,артық денің,қажетсіз дыбыстың естілмеуі қамтамасыз ету.

6.Алдын ала кесіп-пішпеу.Сыни пікір айтқанда жауап беруге құқылы адамдардың мейлінше анық айту және сол мәселеге қатысты барлық көзқкркасты толығымен қамту-шарт.

7.Айтылудағы анықтық.Жаңалықтар легіндегі сөздер тікелей эфирге шықпас бұрын екпін сөздігі арқылы бір ерт екшелуі қажет.Өйткені,жүргізуші-журанлисттер әсіресе,шетел сөздерін қалай айтылғанын біліп ауға міндеттенеді.

8.Түзете білушілік.Егер аяқ астынан жеңіл айта слған ізінше кешірм сұрап жаңалықтарды қайтадан байсалды кейіпте жүрдек оқи беру керек.Кейде қатені түзету тыңдарманның назарын қосымша аударып,оның ызуғышылығын арттырадыү

Тікелей эфир-радиодағы хабар тарату тәсілі ғана емес,ол күрделі кәсіби шығармашылық процесс.Радиожурналист дыбысталатын сөзбен оқиғаны баяндайды,құблысты сипаттайды,мәселенің мәнін түсіндіреді.Олай болса,кәсіби шеберлік құпиясын меңгеруді ең алдымен,жаңалықтарды жаза білуден бастаған фөн. “Шамамен,ықшамдалған жаңалықтарды жазудың мынадай формуласын белгілеп алуға болад:

1.не болды?

2.ол қайда өтті?

3.ол қашан өтті.?

4.бұл қиғаға кімдер қатысты?

5.оқиға қалай өтті?

6.ол неліктен болды?

7.болған оқиғаның мәнісі неде?

Қазіргі заманғы радиожурналистикада форат деген ұғым бар. “Формат-белгілі бір мақсаттық аудиторияның”таламын қанағаттандыруға бағытталған музыкалық радиохабарламалардың стилі.Радиодағы музыкалық бағдарламаларды форматтау 1950 жылдары АҚШ-та басталған.Мақсаттық аудиторияны анықтайтын басты белгілер:

1.жас мөлшері.

2.музыка стилі

3.диджейдің эфирді жүргізу мәнері.

4.джинглдар.

5.музыкалық материалды беру пішіне,топтастыру тәсілі,ықшамдау әдісі”.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 29 ЛЕКЦИЯ.

1. Жүргізушінің міндеті.

2. тыңдарманды баурап алудың әдіс тәсілдері.

3. Сөйлеу тілінің әдеби нормасы.

Басқа барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда әуе толқынын берілетін хабардың адамзаттың сана сезіміне әсер ету деңгейі әлдеқайда күшті.Өйткенірапдионың зегі-сөз,тетігі-техника,ұралы-дыбыс.Радиодағы сөйлеушінің аузынан шыққан әр бір сөз аудиторияның назарына,яғни тыңдарманның құлағына ілігуі тиіс.Соның нәтижесінде тыңдаушының құлағына ілігуі тиіс.Радионың құдыреті құйқылжыған әуенмен көмкерілген сардар сөз болса,оны құйын соғып өйткені шашыратып, шаптамай қздың жиған жүгіндей етіп әуе толқыны арқылы тыңдарманағ тарту ету үлкен қабылеттілікті,саналы дайындықты тыңдарманға тарту ету үлкен қабылеттілікті,саналы дайындқ пен толағай тәжірибені қажет етеді.

Тыңдаушыны елеңеткізіп,радиоға көңіл бұрғызғаннан соң,жүргізушінің ендігі міндеті-оларды жоғалтып алмау.Ол үшін не істеу керек.Қандай да болмасын бір істі тап тұйнақтай етіп,құйрық –жалын күзеген жарау атша жұтынжырып қою үшін алда тұрған бөгеттерді бұзып-жармай-ақ бабымен бағындырып алатын айла,амалдар керек.Тікелей эфир тілінің тыңдарманның жан-дүниесін баурап,кәдімгідей ұйытып алатын өзіне тән әдс-тәсілдері бар:

1. 
   Үннің маңыздылығы. Тарғылданып,қатқылдау естілетін,шашырып,тістің арасынан ызыңдап немесе ызылдап шығатын дауысты ұзақ уақыт тыңдап отыруға ешкімнің зауқы соға қоймас.Сондықтан да радиода,длірек айтсақ,арқалаған жүгі ауыр тікелей эфирде үннің маңызы зор.Ашық,күмбірлеп тұрған немесе қоңыр,тұнық үнді жүргіушінің әр сөзі тыңдарманның құлағына майдай жағып,еліктіріп,елтіп әкетері сөзсіз.
   
2. 
   Дауыс ырғағы. ҚҰлағы бұралмаған домбырадай ырғақтан жаңылып сөйлеу де ,біріншіден,жағымсыз естілсе,екіншіден,мағынаға нұқсан келтірді.Әрбір сөздің ғана емес,сз тіркестерінің маынасы мен олардың сөйлеп тұрған сәттегі орнын жаңылыспай айту,табу білімділікті,ұқыптылықты талап етеді.
   
3. 
   Көңіл-күй.Тікелей эфирдегі психологиялық ахуалды меңгерудің мңызы зор.Мейлі сен ашулан,не ауырыңқырап тұрсаң да,әуе толқыныныда хабар жүргізіп отырғаныңда соның барлығын ұмытып,тыңдарманыңды тақырыпқа тартып,қалыпты жағадйдағы көңіл-күймен сөйлеу білу керек.Тікелей эфир жүргіушісіне үлкен салмақтылық пен орнықтылық та қажет.Өйткені,тыңдарманмен байланыс кезінде кенеттен айтылған күлкінлі нәрсе,қатты айтылған қағытпа сөз-бәрі-бәрі,адам болған соң жүргіушінің шамына тиері анық.
   
4. 
   Тілдің тартымдылығы.Тыңдарманның биік талғамы таразға салып,салмақтайтын,жанына жақын қабылданып,ойына сәуле түсірсе,кәмел сендіретін тікелей эфирдің тағы бір қисынды қаруы шешен тіл болса,оның тігісін жатқызып тартымды қылып жеткізу үлкен өнер.
   

1.Тон(грек тіліенн аударғанда,керену деген мағынаны береді).Дауыстың дыбысталу қарқындылығы,оның керенуіне байланысты,яғни,жоғары,төмен,зор,бәсең,орташа дауыс.Адамның өмірдегі тұрмыс жағдайын,психикалық ахуалын,ізетін оның қандай тонмен сөйлегенінне қарап аңғаруғаа болады.

2.Қарқын(темп-латын тіліенн аударғанда уақыт деген мағынаны береді).Сөйлеу тіліндегі тілдік элементтердің айтылу жылдамдығын айқындайды.

3.Тембр-дауыстың акустикалық бояуы,оның нақышы.Дауыстембіріне қарай алуан түрге бөлінеді.Мысалы,баритон,тенор,сопрано,т.с.с.

4.Пауза((латын тілінен аударғанда,бұл кдіріс,үзіліс деген мағынаны береді) .Сөйлеу тіліндегі кдіріс,яғни,үн,үзіліс,уақытша үнсіздік.Ал сол үнсіздіктің өзі бейнелі,әрі мағыналы болып келеді.

Статистикалық дерек көздеріне қарағанда,бүгінге Қазақ радиосын бір мезгілде 6 милиондай адам тыңдайды екен.Тіл мәдениетінің алтын діңгегі ұлттық идеологияда жатыр.

Қорыта айтқанда,радионың тілі сөйлеу тілінің әдеби нормасын,дыбысталатын сөздің сипатын танытатын тіл мәдениетінің үздік үлгісіне айналуы тиіс.Сондықтан да,жүргізуші-журанлист шектеулі межісіз бар қор,терминалаогия,орфография,орфаэпия ережелері мен граматикалық фонетикалық заңдылықтарды сақтап,жанырлық-стилистикалық,психолингвистикалық,жеке-дара стилдік тұрғыдан тіл қатуға міндетті.
Әдебиеттер

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 30 ЛЕКЦИЯ.

1. Тікелей эфирдегі журналистің кәсіби деңгейі.

2. Кәсіби шеберлік.

3. Іс әрекетті жүзеге асыру жолдары.

Тікелей эфирдегі хабарлардың кәсіби деңгейі.оны бағалау барысындағы қазақ тілі әуе толқынына кері әсерін тигізіп отырған нгақты факторларды,оны реттеу жолдарын алдыңғы тарақтар сөз еттік.Әрине,ұлттық радиожуранлистика Қазақстан эфирінедегі өзіне лайықты кеңістігін иеленгенде ғана көсегесі көтеретіні де,ондағы ақпарат,саясат,жарнама,насихат және музыкалық салалар бойынша да нақты айқындалатын болады.

Кәсіби шеберлік дегніміздің өзі не.Оған кәсіп иесіне тән қанадй крийтерилерді жатқызуға болады.

Кәсіп-еңбек қызметінің негізгі бір саласы.Ал шеберлік-белгілі бір кәсіп бойынша өз сін жетік меңгеу,сол салада терең ізденіп,өзін жан жақты дамыту арқылы кәсіп иесінің жоғары сатыға көтерілу,биік белестен көріну.

Әлбетте,қазақ радоижуранлистикасыныың алтын діңгегі қасиетті қара шаңырақ-Қазақ радиосында өз ісінің үздігі атанған әйгілі директор Ә.Байжанбаев сынды майталман маандардың болғаны белгілі.Ал қазіргі радиожуранлистикада эфирдегідикторлық оқуды журанлисттік жүргізу алмастырды.

Мемлекет саясатымен ұлттық идеология екеуі-егіз ұғым.Жүргізуші өз мемлеетінің азаматы,өз ұлтының өкілі,оның журанлистік көз қарасынан отаншылдық рух,ұлттық намысы айқын аңғарылып тұруы-шарт.Мұның өзі тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің бір тетігін тілден көрініс табады. “Мемелкеттік тілді блу,оның дамуына үлес қосу-сол мемекеттің тұратын кез келегн азаматтың қасиетті парызы”.Ал эфирдегі шығып сөз бостандығын иеленіп,қалың бұқараға үн қататын төртінші билік иелерінің тікелей міндеті-мемлекеттік мүдде мен ұлттқ идеологияның ұштастыра отрып,тіл сясатын жүргізу. “Идеология-күшті қару.Ол біраз уақыттан кейін қараның өзін ақ қылып жібереді.Тәуелсіз Қазақстанның журанлистикасы мемлектке,ұлттық зияны тиетін әңгімелерді кейде білместікпен,кейде біле тұра қиямпұрыстықпен айтады.

Микрафон алдында отырып,қиынан қыстырып әңгімені сабақтап әкететін радиожуранлисттің ұшқыр ой,ұтқыр сөзі-оның кәсіби шеберлігінің биік өлшемі ғана емес,тәжірибенің айнасы. “Кәсіби шеберлік дегеніміз-тынымсыз ізденіс”

Кәдімгідей көңіл бөліп,зер салған адамға іс-әрекет нысандары мағынасы белгілі нақты ұғымдар.

Іс-әрекет мазмұны кестесіндегі барлық ұғымдарды өз дәрежесінде игеріп,кәдеге асыра білген журанлист өзін эфир қожасы ретінде сезініп “Көре-көре көсем болсаң,сөйлей-сөйлей шешен боласың”дегендей,шебер жүргізушіге айналады да өзін өзі бәсекедегі жеңісімен,тікелей эфирдегі табысымен дәлелдеп шығады.

Тәуелсіз радиоарналардағы жаңалықтарды оқып,қазақша ән берер алдында бірауыз лебіз білдірумен шектелетін қазақ тілді кеңістікті қалыптастыру үшін өздеінің керектігін дәлелдеу туралы ойлана ма екен.?Әлде оларға қазақ тіліндегі жаңа бағдарламалардың жобасын жоғары жақтан әзрілеп әкеліп беуі керек пе.?Қазіргі 50-50 мәселесіөткір қойылып тұрған шақта белсенділік танытып,бел шешіп кіріспеу олардың тарапынан немқұрайдылықпен тең.Демек,радиожуранлистиканың ертеңгі адамгершілігі жоғары азаматтық позициясы айқын,бойында ұлттық намысы бар білімді де білікті,өз кәсібін жетік меңгерген,техниканың тілін білетін болашақ мамандардың қолында.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.
№ 31 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Тікелей эфирдегі кәсіби деңгей.

Жоспары:

1. Кәсіби шеберлікті шыңдау әдісі.

2. Эфирдегі насихат.

3. Зерттешілер пікірі.

Қазіргі заманғы тіршілік ағысы жедел қарқынмен ілгері басуда.Уақыт аясындағы сан қилы өзгерістер.Тәуеліз Қазақстан журанлистикасының стилін қалыптастыруға да орасан зор ықпалын тигізді.

Уақыт алға жылжыған сайын адамзат алдынна қойылар міндет күрделіене беретіні белгілі.ЮНЕСКО-ның құрметті профессоры,радиожуранлистиканың зеттеушісі ғлым Н.Омашев өркениетті әлемдегі БАҚ-тың ілгерілеушілік бағытын былайша сипаттайды; “Дамыған елдер журналистикасы бұрынғы ауыр да үлкен техникалық құрал-жабдықтардан бас тартып,аз ғана топпен игеріп кетуге болатын ыңғайлы,әрі тиімді аппаратураларға көшті.Студияларға зілдей болып адамның еңсесін басп тұүратын суық темірлер азайған.....”

Қазіргі заманғы журанлистиканы азаматтық және ақпараттық қоғам жағадйындағы мамандық ретінде қарастыра келіп,ресейлік зеттеуші М.Павликова мынадай алаңдаушылық білдірген; “Ақпараттық тасқының күрт ұлғайуы біріншіден,спутниктік телеканалдар санның артуына,екіншіден,қатардағы азаматтардың жаңа апараткеңістігін яғни,Интернетті игеруне,үшіншіден,БАҚ-тың қоғамдық функциясыныңкемуіне жне көбінесе комерциялық мақсатқа жұмсалуына байланысты мүмкін болып отыр.

Қазақстандағы мемлекеттік емес радиоарналардағы жарнаманың дені орыс тілінде.Бұл тектәуелсіз радоарналардың көбеюіне,ал соның слдарынан БАҚ ішінде радиожарнаманың ең арзан бағасынбелгілеудегі бәсекеге байланысты болып отыр.

Қазақстанда 115 телерадокампания бар.Солардың екеуі ғана мемлекеттік болып табылады.Әрбір телеарнаның ,әрбір радиостанцияның үкіметке қатысты өз позициясы,өз тсратегисы,өзіндік көзқарастары өз эфирлік жоспарын жүзеге асыру барысындағы саясаттары бар. Қазақстан шын мәнісінде Евразия кеңістігінің тап ортасындағы табиғи ресурсқа бай мемлекет. Оның тәуелсіздігін сақтап қалуға әлемнің өркениетті елдері мүдделі. Сондықтан да, бейбіт өмір кешкен берекелі елміз. “Әрине, адам қашан да болған үстіне бола бергенін тілейді. Мұның өзі орынды да. Халық билікті өміріміз жақсара түссе екен деп қалап сыйлайды, біз солай етуге тиіспіз. Оның үстіне кемшіліктеріміз де аз емес. Солар болмасын деп сынап жатамыз, бұған әркімніңде құқы бар.Алайда, шындықтың өңін айналдыруға болмайды. Кейде объективті фактілерге көз жұма қараған кезде мұны жай ғана қателікке жатқыза салу жөнсіз” деп атап өтті Елбасы Н.Ә.Назарбаев Астанада өткен журналистердің тұңғыш конгресінде сөйлеген сөзінде.Негізінде,үкметтіңде,опозицияның да үні эфирден естіліп,дәріптеусіз дәл факт ретінде тыңдарманға ұсынылуы керек.Екі жақтың да пікірін айқын таныту-журналистикадағы шындықты айтудың жоғары үлгісі болмақ.Ал халық өміріндегі маңызды мәснлелерге дер кезінде көңіл бөліп өзекті өткір проблемалар аясында қисынды қоғамдық пікір туғызу-әрбір журанлисттің кәсіби брышы.Демократиялық бағыттағы кәсіби деңгей содан көрінбек.

Эфирдегі сөз салағының келесі бір бөлшегі насихаттан құралуы шарт.Бірақ,қазіргі таңдағы талысыз ақпараттар тасқынның әсерінен сөздің ақпараттық ролі басым түсіп,насхаттық ролі келесі кезекке ығыстырылғандай.Дәл қазіргідей заманда газет журанл оқып,теледидар қарауға біреулердің қауырт тірліктен қолы босамаса,келесі біреулердің тиын тебені жетпейтіндігі,оадиоға құлақ түретінін ескерсек,онда насихат эфирдің үлесіне тиетін дүние.Еліміздің тарихи шежіресі,ата-бабаларымыздың дәстүр-салты,аты аңызға айналған талантты тұлғалардың өмірі мен шыармашылық жолы ұлттық мәдениетіміз бен әдебитіміз,осндай-ақ Қазақстанда өндірілегн өнімдер мен шығарылған бұйымдар-осының бәрі насиахаттың негізгі нысандары.

Эфирдегі насихат Қазақ радиосынжа ролик ретінде де,бағдарлама ретінде де кездеседі.Ал тәуелсіз радиоарналар жаңалықтар оқып,шетелдік музыканың ертелі кеш төтеп берумен шектеледі.Ал егер бағдарлама ашса,онда ол музыкалық ән-шеру,құттықтау-концерттерден әрі аспайтын,ұлттық идеологияның берік орнығуы,ұлттық мәдениет пен өердің өркендеп даму оның насихатталуына тікелей байланысты.

Тікелей эфирдегі кәсіби деңгейдегі қалай анықтауға болады деген сауалға жауап іздеу нәтижесіде ойраымызды қорыта келсек мынадай ұсыныс жасауды ұйғардық.Ең әуелі,тез әрі кең ауқымда таралатын,аудиторияның психологиясыналей әсер ететін радионың мейлінше өтімді идеологиялық құрал екенін ескеірп,содан соң эфирді ерікеннің ермегіне айналдырып,өрескел әңгімелерге орын беретін тәуелсіз радиоарналардың мемлекет мүддесін нұқсан келтірмеуі үшін,олардың Қазақстан Республикасының БАҚ және тіл туралы заңдарында іс жүзінде орындауын түбегейлі жолға қою қажетігін есепке ала отырп,сонымне қатар эфирдегі сөзді ақпрааттық,жарнамалық,саясаттық,насихаттық функцияларына сәйкес саралау нәтижеінде эфирдің ксіби деңгейін мөлшерлеуге мүмкіндік туатын қаперде ұстап мемлекет деңгейіндегі қызмет ететін мониторингтік лабаратория ашу керек .

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 32 ЛЕКЦИЯ.

1. Кәсіби бағыттағы пәндер.

2. Кешенді техниканың бір бөлігі – теледидар.

3. Кешенді техника.

“Жақсымын деп мақтанба,халық айтпай,

Батырмын деп баптанба,барып қайтпа”

Демекші,жоғарыда айтылған сынақтардан өту барысында талапкер өз мүмкндігінің деңгейін өзгерлермен салыстырып көріп өз шамасын байқар еді.Әрбір талапкер-ол да өз алдына жеке тұлға Әрқайсысының өзіндік көзқарасыты,өз паймы бар.

Жалпы қазіргі әлемдік журанилстикаға назар аударыңыз негізінен өмірдің сан-салалы қырының хабардар,әрі бір саланы терең білетін маан даярлауға ойысқан.Демк, мамандыққа баулуға байланысты сабақтары басым оқу жоспары заман талабына лайықты блоып отыр деген сөз.

Кешенді техника құрамына қандай құралдар мен қондырғылар енеді.Ол,бірінішіден,журанлистиканың негізгі тетігі микрафон.Тікелей эфирді сезіну үшін микрафон алдына сөйлеп көру керек.Ал имкрафонсыз айтылған сөздердіің бәрін радиожурнлистикадан тыс әрекет деуге болады. Шындығын айтқанда,тікелей эфир жүргізушілері үшін микрафон алдында сөйлеудің үздік үлгісі бүгнге дейін дикторлардың мәтінді сауатты,сыпайы,мәнерлеп оқй болып келеді.Мәттінің авторы өзге аам өзі емес.Сондықтан,диктор орындаушылық рорліль атқарады.Ал журналист микрафон алдында тікелей ө атынан өзі сөйлейді.Жүргізушілердің кейбіреулері сәлемдесу мен қоштасудың төңірегінде талай мәрте сүрініп жатады.Сол себепті де блоашақ телерадиожуранлисттер микрафонды қолындағы сағатындай,төс қалтасындағы кітапшасындай ажетті құралы ретінде пайдалана алатын болуы керек екені ескерсек, арнаулы пән өтетін дәрісханадағы әр партаға,оқытушы дәріс оқитын кафедраға адам сөйлеген сәтте автоматты түрде қосылатын микрофон орнатқан дұрыс.

Кешенді техниканың келесі бір бөлігі-теледидар.Теледидар басқа бұқаралық ақпарат құралдарынан шектен тыс әсерлігімен және бейелі кеңістікті қамтудағы шексіздігімен ерекшеленеді.

Кешенді техниканың құрамына кіретін тағы бір түрі интернет

Кешенді техниканың келесі бір бөлігі- телефон желісі,яғни аудиторияға орнатылағн кәдімгі телефон мен оқиға ортасынан хабар жеткізуге арналан ұялы телефон.

Кешенді техниканың келесі бір бөлігі- яғни қажетті құрал-басқа барлық ақпарат құралдарымен салыстырғанда опреативтілігі жағынан ең бірініш орында тұратын радио.Сағат-кешенді техниканың соңғы бір бөлшегі.

Ендеше тікелей эфирдегі ұлттық кадр даярлаудағы мәселенің бірі-арнаулы курстар оқылатын дәрісханалардың осындай кешенді техникамен жарақтандырылуы.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2.. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4..Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 33 ЛЕКЦИЯ.

1. Магнитафондардың түрлері.

2. Монтаждағы магнитафонның ролі.

3. Магнитафон және магнитті жазу.

Радиожурналистер алғашқы кәсіби шағын магнитафонды 1952 жылдан бастап қолданды.Оны Киевтің радиозаводы шығарды.Алғашқы оның маркасы “Днепр - 8” деп аталды, кейін “Репортер – 1 ”деп өзгертілді. (Репортер – латын сөз,жаңалық,хабар жеткізуші,әкелуші деген мағананы білдіреді.)

Киев радиозаводы алғашқы бұл өнімдерімен шектеліп қоймай,одан әрі ізденістерін жалғастырды.1957 жылдың көктемінде болған VІ Бүкілодақтық,жастар мен студенттердің Москвадағы фестивалінде Орталық радио торабы және шетел журналистері “Репотер – 2 ”магнитафонымен жұмыс істеді. “Репортер – 2 ”алғашқысына қарағанда жеңілрек болды, әрі жетілдіріп шығарылды.

1960 жылға дейін екі мың “Репортер – 2 ”жасалынды, оның 250 Орталық радио үйіне, 1000 данасы Ресейді өзге облыстарына,қалған 700 ден астамы басқа республикаларға таратылды. “Рпепортер – 2 ”ден кейін дүниеге келген “Репотер – 3”алдыңғыларға қарағанда жеңілрек болды.Осы аталған магнитафондардың ьарлынығда да өшіру тетігі болмады.Радиожурналистер арнайы қорапқа салып жаңа ленталар алып жүретін болған.Доңғалақ катушкамен жұмыс істеді.Жазу ұзақтығы 15 минуттан аспайтын болғандықтан өзімен бірнеше лента алып жүру қолайсыздық тудырды.

Радиожаңашылдары бұдан да жақсырақ,жеңіл әрі ыңғайла аппараттар шығаруды одан әрі жолға қоя отырып,радиожурналистерге жаңа құрал ұсында, ол “Репортер – 4 ”болды.Бұл магнитафонның салмағы 1,5 кг.Жазуы тазалығымен ерекшеленді.төрт бұрышты кассетаны пайдалануға мүмкіндік туды.Белгісіз себептермен магнитафонның бұл жаңа түрі заводттан шығарылмады,өндіріске енгізілмеді.

Алдыңғы магнитафондардың кемшіліктерін ескере отырып,радиоинжнерлер “Репотер - 5”құралын ойлап тапты.

Ғылым мен техниканың,адамзат ой өрісінің кең қанат жаю арасында “Репортер – 6 ” магнитафоны дүниеге келді.Ол тұрақты тоқпен қамтамасыз етілді.Хабар жазудың сапасы артты.Тек сөзді ғана жазып қоймай әндерді жазуға мүмкіндік туды

1980 жылы Олимпияда қарсаңында магнитафонның басқа түрі “Репортер – 7 ”шығарылды.Алимпияда барысын жазуға оның алғашқы 160 данасы қолданылды.Қазіргі кезде “Репотер – 7 ”құралының жеті мыңға жуығы қолданылып жүр.

Хабар жасау кезінде журналистің ескеретін нәрсесі - студиядан тыс жазылған репотаждың немесе сұхбаттын тыңдармандар үшін,әсерлі болғандығы.Міне осындай,тыңдауға жағымды,жақсы хабарлардың дайындалуына осы электронды ақпарат құралдары үлкен мүмкіндіктер жасай алды.
Әдебиеттер

1.Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 34 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Студиялық магнитафондар.

Жоспары :

1. СЭЗ – 28 А Магнитафоны.

2. Лента тарататын механизм.

3. Дыбыс жазудың түрлері.

Лента тарататын механизімді қыздыру лента өткізілмеген кезде дыбысты қайта шығару тетегі арқылы жүзеге асырылды.Содан кейін барып сол жақтағы дискіге рулонды лента орналастырылады, жазылатын беті сыртқы қаратылыды. Оң жақтағы дискіге қысқаша арқылы лента ұшы бекітіледі Лента шығып кетпес үшін қолмен 1-2 рет айналдырып орау қажет. Лентаның жазылар бетінің толофкаға қарай оралуын қадағалау керек.Дыбыс жазар кездегі қадағалайтын кейбір ерекшеліктер бар:

1. 
   “Линия”деп жазылған тетікті қажетті жағдайға 1 енмесе 2-ге қою керек.
   
2. 
   “Общий”деп жазылған тетікті “левый”деген жаққа қарай,ал, “выход”дегенді “включено”деегн тетікке қарай бұрау керк.
   
3. 
   Лента тартатын механизімді іске қосу үшін “запись”деегн тетікпен бірге қосымша тетікті де бір кезеде басу қажет.
   
4. 
   Жазылған фонаграманы тыңдау үшін “контороль”тетігін немесе “вход”,не “выход”дегенді қою керек.
   

Студиялық магнитофондардың ішіндегі СТМ-200 аппараты ең жаңа, жетілдірілген түрі деп саналады. Әрине,компьютерлік техникмен қамтамасыз етілегнше,бұл магнитофонның сіңірген еңбегі ерен болмақ..Тыңдау тетігін лентаның қозғалысы толық тоқтаған кезде ғана қосуға болады.Жылдамдық ауыстырылған сәтте (айналу жылдамдығы магнитофонда да екеу:38,1см/сек және 18,5см/сек.)

Хабардың сәтті шығуы монтаждың дұрыс жасалғанына байланысты . Монтаж-студиядан тыс немесе жазылған хабарды техникалық өңдеу деп аталады. Монтаж - француз сөзі-жинақтау, бір жүйеге келтіру дегенді білдіреді. Монтаждың құдыреті,монтаждың қастиеті ерекше екендігі тәжірибеде дәлеледенген. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің орнын алмастыру, қысқарту, ой мен ойдың қалыптасып,қабысуын, пікір түйіндерінің мәнін жоғалтпауын қадағалай отырып жасаған монтаж-тамаша, тартымды хабардың негізі бола алады.

Журанлистік тәжірибеде дыбыс жазудың екі түрлі әдісі бар : бірі - эфирге тарату болса, ал екіншісі, қағазға түсіру үшін дыбыстық информация жинау. Алғашқы түрі радио үшін қолданылмаған болса,екінші түрі газет журанлистері үшін қолданылады. Алғашқы түрінде жоғары сапалы кәсіби магнитофондар пайдаланадыны болса, кейінгісіне газет журанлистеріне, қолайлысы-диктафон. Диктафон - информация жинауға,сөздік информцияны кез келген дыбыс жазу құралдарынада, үй-тұрмысында қолданылатын, кәсіби және студиялық магинтофондарда жинуға болады.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 35 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Студиялық магнитафонның типтері.

Жоспары :

1. СТМ – 200 Магнитафоны.

2. Лента тарататын мехнанизм.

3. МЭЗ – 102 А. Магнитафоны.

Хабардың сәтті шығуы монтаждың дұрыс жасалғанына байланысты . Монтаж-студиядан тыс немесе жазылған хабарды техникалық өңдеу деп аталады. Монтаж - француз сөзі-жинақтау, бір жүйеге келтіру дегенді білдіреді. Монтаждың құдыреті,монтаждың қастиеті ерекше екендігі тәжірибеде дәлеледенген. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің орнын алмастыру, қысқарту, ой мен ойдың қалыптасып,қабысуын, пікір түйіндерінің мәнін жоғалтпауын қадағалай отырып жасаған монтаж-тамаша, тартымды хабардың негізі бола алады.

Журанлистік тәжірибеде дыбыс жазудың екі түрлі әдісі бар : бірі - эфирге тарату болса, ал екіншісі, қағазға түсіру үшін дыбыстық информация жинау. Алғашқы түрі радио үшін қолданылмаған болса,екінші түрі газет журанлистері үшін қолданылады. Алғашқы түрінде жоғары сапалы кәсіби магнитофондар пайдаланадыны болса, кейінгісіне газет журанлистеріне, қолайлысы-диктафон. Диктафон - информация жинауға,сөздік информцияны кез келген дыбыс жазу құралдарынада, үй-тұрмысында қолданылатын, кәсіби және студиялық магинтофондарда жинуға болады.

Лента тарататын механизімді қыздыру лента өткізілмеген кезде дыбысты қайта шығару тетегі арқылы жүзеге асырылды.Содан кейін барып сол жақтағы дискіге рулонды лента орналастырылады, жазылатын беті сыртқы қаратылыды. Оң жақтағы дискіге қысқаша арқылы лента ұшы бекітіледі Лента шығып кетпес үшін қолмен 1-2 рет айналдырып орау қажет. Лентаның жазылар бетінің толофкаға қарай оралуын қадағалау керек.Дыбыс жазар кездегі қадағалайтын кейбір ерекшеліктер бар:

5. 
   “Линия”деп жазылған тетікті қажетті жағдайға 1 енмесе 2-ге қою керек.
   
6. 
   “Общий”деп жазылған тетікті “левый”деген жаққа қарай,ал, “выход”дегенді “включено”деегн тетікке қарай бұрау керк.
   
7. 
   Лента тартатын механизімді іске қосу үшін “запись”деегн тетікпен бірге қосымша тетікті де бір кезеде басу қажет.
   
8. 
   Жазылған фонаграманы тыңдау үшін “контороль”тетігін немесе “вход”,не “выход”дегенді қою керек.
   

Студиялық магнитофондардың ішіндегі СТМ-200 аппараты ең жаңа, жетілдірілген түрі деп саналады. Әрине,компьютерлік техникмен қамтамасыз етілегнше,бұл магнитофонның сіңірген еңбегі ерен болмақ..Тыңдау тетігін лентаның қозғалысы толық тоқтаған кезде ғана қосуға болады.Жылдамдық ауыстырылған сәтте (айналу жылдамдығы магнитофонда да екеу:38,1см/сек және 18,5см/сек.)

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1998

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 36 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Ақпарат таратудың спутниктік жүйесі.

Жоспары :

1. Спутниктік жүйе арқылы ақпарат тарату.

2. Ең алғашқы коммерциялық радиостудиялар.

3. Интерспутник,Интелсат.

1992 жылы ең алғашқы коммерциялық радиостудиялар –„радиомаксимум” және „Бит 16” ашылған болатын.Сонан кейін „Тотем”, „Рик”, „31 - канал”, „Європа - Казахстан”т.б. көптеген радиостудиялар ашылды. Бұл радиостудиялар шетелдік радиостудиялардың тәсілімен жұмыс істейді.Музыка және қысқа хабар,жылдам темп және актуальні, жедел факт імен каментарийсіз хабар, Музыкасы көбінесе шетелдік,батыстық болып келедді. Қалалық „Бит 16”негізінен жасөспірімдерге бағытталған,оңғы музыкаларды жаңалықсыз беретін.

Хабар тарату әлемінде республикалық радионың өзіндік орны бар. Республіка алдыңғылардың қатарында халықаралық „Интерспутник”, „Инфоркосмас” ,”Интелсат”сияқты спутниктік ұйымардың құрамына кірді. Қазақстан 1994 жылы „Интелсатқа”ресми түрде кірді, оған дейін „Интерспутниктің”мүшесі болатын. Қазір Қазақстанда „Жарық „,„свет” деп. аталатын космостық жүйе жұмыс істейді. 1990 жылдың аяғында бұл жүйенің іске қосылуы бүкіл ауылды жерлерді теледидармен қамтамасыз етуге мүмкіндік жасады. Қазақ – түрік халықтары бірлескен „Таңпалас ТВ”, италия – қазақ біріккен „тотем”каналдары жұмыс істеген болатын.Республикада хабар таратудың спутниктік,кабельдік,кассеталық,кодтық түрлері дамып келе жатыр.Республикада бұрынғы ТАСС тың салалары,аса кошті,қуатты „Дана пресс” , „Азия пресс” сияқты агенттіктерінің жұмыс істеуі, қазақстандағы коммуникацияның дамып,өсіп отырғандығының куәсі.

Әдебиеттер

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1991

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 37 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Аудиторияны зерттеу: радиотыңдаушылармен байланысты ұйымдастыру.

Жоспары :

1. Аудиторияны зерттеуде журналистің ролі.

2. Аудиторияны зерттеуде бағдарлама ролі

3. Социологиялық зерттеу.

Техникалық базаның нашарлығы жергілікті радио хабарының дамуын тежеді.Партия,совет және қоғамдық ұйымдар тарапыан жұмсалған күш жігері қарамастан іс баяу қозғалды,көп жағынан стихиялы түрде жүрді.

Уақыт өте келе тыңдаушылардың хаттарында жергілкті шаралар туралы пайымдаулар,пікрілер,ұсыныстар жиі айтыла бастады.

Жаңадан құрылған Бүклодақтық радиоландыру және радиохабарды жөніндегі комитетің жұмысы радои тыңдаушылардың 1933 жылғы ақпан-наурызындағы бір жарым айлық сырттай конференциясынан басталады.Сол арқылы радиотыңдаушылардың талап-тілектеріне,олардың пікірлері мен ескертпелеріне ұдайы көмек көрсетіліп отыру қажеттігі атап көрсетіледі.

Совет радиосы өзінің алғашқы хабарларынан бастап-ақ бұқаралық аудиторияға бет бұрды.Бұқараны зерттеу мен тәрбиелеуге радиохабарының қызметкерлері де,бүкіл баспасөз де материалдарында үлкен көңіл бөлді.Аудиторияға деген бұл ықылас насихаттың тиімді болу шарттаы туралы марксистік іргелі қағидаларға негізделгін.К.Маркстің : “Табысқа жетуге үміттің болса,өзің ықпал ететін нәрсенің білудің керек”,-деген белгілі формуласы іске басшылық болды.

Радиохабары прлоцесінде аудитория,тыңдаушы-осңғы буын:мұнда тұтас бағдарлама және жеке-жеке алғанда әрбір хабар өз мақстана жетеді.Сондықтан бүгінгі күні радиотыңдаушылармен жұмыс істеу,олардың мүдделері мен талап-тілектерін зерттеу радиохабарларының алғашқы органдарының қызметіндегі басты бағыттарының бірі болғаны әбден қисынды.Осындай міндеттер мен мақстатр негізінде 1930 жылы радио мен телевизия ғылыми зетте институты ұйымдастырылды.Әрине,оны қазіргі кездегі радиоаудиторияны зерттеудің деңгейімен салыстыру қиын болар.Мысалы,Н.И.Тхагущев радиоаудиторияның зерттеудің талаптарын былайша үшке бөліп қарастырады.

1.Радиоаудиторияны зеттеу формалары:Радиоаудиторияны зетрттеу формаларына біз редакциялық почтаны талдауды,тыңдаушылар конференцияларын зерттеулерді жатқызаымз.

Формаларды әдістермен шатастырмау керек.

2Радиоаудиторияны зеттеу әдістері.Анкетелық сауал.Интервью.Құжаттарды талдау.Бақылау.Эксперимент.Радиотыңдаушы күнделігі.Аудиметриялық әдістер.

3.Радиохабарының пәрменділігі мен тиімділігі туралы.Егер радиохабарының пәрменділігі оның қандай да брі нақты істерге,мекемелерге,ұйымдарға,лауазымды адамдарға жасайтын ықпалына байланысты болса,онда тиімділік санаға,жеке және қоғамдық санаға ықпалынмен айқындалады,содан кейін ғана санадағы өзгеріс арқылы іс-әрекетке ықпал етеді.

30-жылдары радиотанушылар аудиториясын зерттеуге арналған арнулы жұмыстар пайда боды.А.А.Петров “Радиоаудитрия,оны зерттеу және ұйымжастыру”деген кітабын жазды,онда жүргізілегн зетртеулердің нәтижелерін қорытындылады.
Әдебиеттер

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 38 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Радио үйі

Жоспары :

1. Радио үйінің құрылымы

2. Техникалық жабдықтар.

3. Дыбыс жазу студиясы.

Студия- арнайы жабдықталған бөлме .Радоихабарларының жасалу процесі осы бөлмеде өтеді.Студияның іші арнайы дыбыс өтпейтіндей етіп,шудың таралуын төмендететін,дыбыстың шағылуын бәсеңдететін материалдармен қапталып,арнайы құрылыс материалдармен көмкерілген. Көлеміне, атқарытын қызметіне жабдықталуына қарай концерттік, әдеби-драмалық және сөз жазуға арналған студиялар болады.

Концерттік студия кең, 80-100 астам рекін сиятындай болады.Мұнда жеке әншілерден бастап түрлі хорларды, ұжымдардың орындауындағы концерттік бағдарламаларды орындауға мүмкіндік бар.

Студия-микрафон, дикторлық пульт, қосымша дауыс күшейткішпен жабдықталған. Микшерлік пультке орналасқан тетік арқылы микрафондық байланыс жасауға болады.Студияның жабдықтағын екзде дыбыстық реверберацияны есепке алады.Реверберация-латына –шағылу деген сөзінен шықан. Жабық бөлмедегі дыбыс көзі өшкеннен кейінгі дыбысты біртіндеп өшу рпоцесі.Сөздің жақсы,анық естілуіне реверберацияның уақыты 0,5 пен 0,6 секундан аспауы керек. Сахнасы бар үлкен студиядағы реверберация 0,2 мен0,25 секунд аралығын. Бұдан кішірек студияда шағылу 0,3 пн 3,5 секунд аралығында едәіур ықпалы бар.

Хабарға қатысты күннің күркіреуі, жаңбырдың сіркірегені, таудағы жаңғырық, малдың шығаратын дыбыстары т.б алдын ала жызылып алынады.Үнтеаспа өзіндік тазалаудан өтіп тезникалық,музыкалық көркмдеудің өткенне соң, яғни дайын хабар шығарушы секторға беріледі.Студиялық апараттар бөлмесіндегі кезекші опреатор пулть арқылы дауыс жиілігн,ырғағының бірқалыпты болуын қадағлайды.

Фонетека. Раионың дыбыс жазблары қоры-фонетека деп аталады. Мұнда әр түрлі музыалық шығармалар, ән-күй жазылаған,әдеби көркем хабарлар, халқымыздың тарихынада қалуға тиісті көптеген рухани дүниелер сақталған. Музыкалық шығарманың қай кезде жазылғаны,компазиторы,орындаушысы,музыкалық аспапта сүйемелдеуші және орындалу уақытытның ұзақтығы туралы мәліметтер арнаулы картотектаға жазылады.

Концерттік студия. Концерттік студияның ауданы 300 шаршы метр,биіктігі 10 метр.Төр жағында 40-50 адамның тұратын оркстр орналасқан.Ол жерге бірнеше микрафондар қойлыған.

Радиоқойылымдарды жазу – концерттік бағдарлмаларды жазудың күрделірек. Радиоқойылымдар да арнаулы бөлмелерде жазылады.Радопьеса,радиосценировка,әр түрлі әдеби көрем хабарларды жасайтын аппаратық бөлмеге бес микрафон қойылған. Төртеуінен шығатын сигнал пултьке, ал пульттен шығатын сигнал тағы бір магнитофонға беріледі.

Радиохабарға немесе радиоқойылымға қажетті әр түрлі дыбыстарды судың сылдыры,мылтықтың атылғаны, әртүрлі жан жануарлар дыбыстарын әбеби драмалық блок студиясынан пайдаланады.Студия ауданы 60м, студия, оған жалғасқан екі аппараттық бөлме,қабырғаға, еденге микрафон қойылағн. Бір микрафон алдынан адам жүріп өтетін болса, еден ерекше сықырлайды,енді бір бұрышқа ұсақ тастар төгілеген.Ол жерден теңіз жағасында жүргендей әсердегі дыбыстарды жазуға болады.

Әдебиеттер

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 39 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Интонация, екпін,кідіріс туралы.

Жоспары :

1.Радиохабардағы дауыс.

2. Дыбыстың ролі.

Радиохабарламаларға дауыс немесе дыбыс ырғағына байланысты өз ерекшелігі мен қолдану міндеттері туындайды. Себебі, қандай тілде болмасын,электронды ақпарат құралдарында сөйлеген сөздің ауызша бояу реңі әр қилы болып келеді. Міне осы жағдайларды ескере отырып, радоижуранлисттер өздері жүргізетін хабарлардың ролін дұрыс атқара білу керек.Бұл ретте тілдің үндестік заңын ескеру қажет.Әрбір сөздің буындарында немесе дыбыстарында өзіндік айтылу үйлесімі болуы тиіс.Мәселен алдыңғы буын мен кейінгі көршілес әріптерімен қосылып айтылатын кездерінде осы үйлесімідклік шарттарын ескермеуге болмайды.

Сондай-ақ бірнеше сөздің де белгілі бір екпінмен дауыс ырғағымен құйылып,төгіле жарасымды тұүрде табиғи айтылуы микрафондағы сөздерде ерекше қызмет атқарады.Мұның өзі беріліп отырған хабардың тыңдаушыға әсерін күшейтеді.Сондықтан дауыстың жоғары төмен,баяу не тез айтылуының радиохабар үшін мәні бар.Сол дауыс рығыында байланысты ауызша сөздің бейнеленіп естілуі пайда болады.Мұны аталмыш салада істейтіндер көңіл-күйге әсері бар деп бағалайды тартымдылық үшін қажет деп есептейді. Қалыптастырған сөз тіркестері адамның ауызша сөзіне немесе жазбаша сөзге ерекше әсер береді.Ол бейнелеу сияқты көркемділік рол де атақарады, астарлы мағына да береді. Экспертивті түрде айтылыды, көңіл-күйге әсер береді. Фразелогилық тіркестердің өз алдына бүтін мағынасы болады.

Мысалы: “Көзді ашып-жұмғанша”, “қас пен көздің арасында”, “тайға таңба басқандай”, “тонның ішкі буындай” т.б.

Мұндай сөздің әдебитте , публистикада жиі қолданылады. Жазушылар мен журанлисттер әртүрлі жанрларда пайдаланып отырды. Радиохабарларда фразеологиялық тіркестерді ауызша сөздермен тіркетерді әсерлеу үшін,мәнерлеу үшін енгізген.

Келесі бір халық жасаған көркем сөздер мақал-мәтелдер болып табылады. Алдымен мақалдарға тоқталатын болсақ,бұл да фразеология қатарына жатын оралымдар. Себебі, мұнда да тұрақты тіркестер болғанымен, өзіндік құрылыстар мен мағынасы жағынан фразалық тіркестерден ерекшелігі де бар.Мақалдар бір немесе бірнеше жол болып та,өлең секілді шағын бір оралымды қамту мүмкін.Мұндай сөздер де халықтың ауызша тілі арқылы, ауыз әдебиеті арқылы дүниеге келіп қалыптасқан. Мақалдар да халықың өмір тәжірибесінен туған, замандар бойы елеп-екшелеп даналық, өсиет-өнерге толы мән-мазмұн жатады.Онда әртүрлі толымды ойлар, терең де,жан жақты ұлағатты, тәрбиелілік астарлар байқалады, қорытындылып жаслады. Мақалдар-көркем сөздер болып табылады. Ол мәдени сөздер блумен бірге, эстетикалық талғамды білдіретін мағыналық сөздер. Аз сөзебен көп мағына берудің үлгісі осы мақаладардан танылады.

Мысалы: “Білекті бірді жығады,білімді мыңды жығады”, “Еңбек етсең ерінбей,тояды қарның тіленбей”, “Тұз астың дәмін келтірсе,мақал сөздің сәнін келтіреді”,т.б.

Мақалдар айтуға ықшам,жеңіл блоуымен бірге,адамның көкейінде бірден жатталып қалуға ыңғайлы бьлоып кеоледі.Оның астарлары да,ауыспалы мағынасы болы мүмкін.Жазушылар мен журанлисттер мақаладарды өз материалдарына көп пайдаланады.Ол көркем ой беруге таптырмайтын сөздер.Кейде ол тиянақтау мен тірек,қорытынды жасау үшін публистикада қолданылады.

Тағы бір айтар нәрсе-қанатты сөздер.Бұл сөздер де тапқыр,өткір,дәл анық сөздер.Қанатты сөдер екпінді әрі ұшқыр ойлы болып келеді.

Журналистикада мәтелдер де, қанатты сөздер де кездеседі. Радиохабарларда мұндай сөздердің айрықша қызмет сипаты бар. Бұлар хабардың тілін көріктендіреді, мазмұнын күшейтеді.Сөзге, текке салмақты мағына береді. Тыңадушыға ой салады. Ойға, сезімге әсер етеді.Сөздің ішкі қуатын ашады.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

№ 40 ЛЕКЦИЯ.

1. Шешендік өнер дегеніміз не ?

2. Шешендік сөз өнері және ғалымдар пікірі.

3. Мақал – мәтелдің радиобағдарламаларына әсері.

Шешендік , әсіресе, ертегідегі, яғни антикалық дәуірдегі Грецияда және Римде жақсы дамыған.Әрине шешендік өнре әр халықта болатыны белгілі.Шешендіктің туып,қалыптасуы қоғамдық-әлеуметтік, саяси жағдайлармен де байланысты болады. Ертедегі Грецияда қала алаңдарында жиналып,халық әр түрлі мәселелерді талқылайды.Мысалы,Афины қаласында қала жұртшылығы өздерін толғандырған жағдайларды ортаға салып, талқылыап отырған. Сондайда жұрт ішінен шыққан шешендер сөз сөйлеп өмірлік жайларда қозғаған. Сөйтіп, шешендер шыққан.Олар өздерініің ерекшелігімен халық арасында құрметке де ие болған.Ондай адамдардан, тіпті мемелкет қайраткерлерді шыққан.

Шешендік сөз өнер туралы Платон,Аристотель еңбектерінде біздің эрамызғаа дейінгі Ү-ІҮ ғасырларға айтылғаны зерттелген.

Ертедегі шешендіктер туралы айтар болсақ. Грецияда Демосфенің шешендігі тарихтан өте белгілі. Ол басында шешендікке онша икемі болмаса да, кейін бұл өнерді меңгеріп, белгілі тұлғаға айналған. Ол өзінің шешендігімен дамытып, көп еңбек еткен, дайындалған, үйренген,қалыптасқан.Тіпті,жер астынан бөлме жасап алып,сонда оңаша дайындалған.Ол сыртқы ажуларға қарсы халықты ұйымдастырып, сөз сөйлеп,соғысқа жігерлендіріп отырған.Сондайда бір сыртқы патша оның шешендігін естіп,таңқалып,ол халықты сөзімен ертетіндей кім, маған оның сөзін жазып алып әкеліп беріңдерші, оқиын дейді. Сөйтіп, Демосфенің сөздін оқыған патша шынында мына сөзді аузынан естісем, менің өзім де өзіме қарсы соғыс ашқандай болады екенмін” дейді . Ертегдегі Грек тарихшысы Плутархтың “Салыстырмалы өмірбаяндар” кітабынан шендер туралы көп жазған.

Ал Римнен шыққан әйгілі шешен Цицерон болса,біздің эрамызға дейінгі І ғасырда өмір сүріп, тіпті, шешендік туралы еңбектер де жазған. Мәселен оның “Шешен”, “Шешендік туралы”, “Атақты шешендер туралы” деген еңбектері бар.

Осы айтылған шешендер және де басқалар шешендік өнерді барынша меңгерген, тұлғалар болған. Шешен болу үшін тапқырлық, өткірлік , сөзшееңдік, анықтық, түсініктілік, ойлылық, мағыналық сияқты сөз айту қасиеттері керек. Көпшілік алдында сөйлеушінің шеберінен айлану қажет.

Шешендік өнер көптеген басқа да салалармен философия, логика, педагогика, тіл, білім, этика мен эстетика сияқты ғылымдармен тығыз байланыысты. Ол-синтетикалық өнер,жан-жақты өнер.

Қазақ халқының атақты үш шешені: Төле,Әйтеке,Қазыбек бұл өнердің шеберлері.

Ал бүгінгі радио мен телехабарламаларға келсек,шешендік өнерге үйренудің қажеттлігі өзінен-өзі туындайды.Айталық журналистер, жүргізушілер, коментаторлар шешендік өнерді қажетінше үйренулері тиіс.Кез келеген хабарда өз ойын дұрыс жеткізе алмаған журналист сәтсіздікке ұшырайтыны белгілі. Адамзат ой мен сөзді қатар дамытқан.Сөз ойдың көрінісі, бейнесі.Логика әсіресе,телерадио-журналисттер үшін таптырмайтын қасиет. Өйткені, олар шешендік өнермен бірге, логика арқылы ойларын нақты, дәлеледі әрі бейнелі жеткізе алса, қызықты да әсерлі хабар жүргізе алса жетісті деген сөз.
Әдебиеттер:

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1991.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 41 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Цифрлық технологияның дамуы.

Жоспары :

1. Жаңа технологияның жаңа заңдары.

2. Цифрлық технологияның мүмкіндіктері.

3. Дыбыс жазуда компьютердің ролі.

Дыбыстың таралу ортасына байланысты мұндай құралдардың микарафон,гидрофон,гиофон болып бөлінетіндігі туралы жоғарыда ескертекнбіз.Ал Радиожуранлистикаға қажеттісі-микрофон.Радиожуранлистиканың өркендеуіне бұдан да басқа көптеген ұқралдар қажет:репортерлер,әртүрлі магнитофондар,диктафондар,мини,микро дыбыс жазу құралдары,әртүрлі байланыс жүйелері.Осы дыбыс жазу процесіне аса қажетті зат-магнитті таспалар.Оның құрамына хром,темір,ұнтақтарының қослуына байланысты.ферромагнитті,хромомагнитті т.б деп аталады.

Электромагитті дыбыс жазу процесін түсіну үшін қарапайым мысал-тәжірибені қараңыздар:кәдімгі инені магнит сынығына бірнеше қайтара ысқылап,содан кейін инені баасқа бір заттарға жақындатсаңыз ,ол иненің магиттелген асиетін байқайсыз.

Оның өзіндік магиттік полистері болады .Ал магитті алып тастасаңыз иненің магиттік қасиеті бірден жойылмайды .Міне осы прйнцип енгізінде арнайы магитті таспа жасалады.

Магитті жазу процесіне арналған құрал-магитофон деп аталады. (“магнит”)сөзіне гректің оһопе-дыбысдеген сөзі жалғанып ,дыбысты жазу деген мағынаны білдіріп тұр.Өзіндік жиіліктегі электор механизм магиттік лентаны тарту арқылы қозғалтады .Магиттті жазу жүріп жатқан уақытта музыка немесе дауыс дыбыс қабылдау құррал-микрафон арқылы төменгі жиіліктегі жыбыстан электрлік тербеліске айналады,ол күшейтіліп,магиттік жзу галофкасына беріледі.

Жай электор магиттен бұл магиттік голофканың ерекшелігі өте тар аралықта орналасқан сақина тәріздес жұүрекшеіс бар.Сол тар аралықтағы зазор арқылы таспа магит өрісінің әсеріне ілініп,магиттеленеді,сөйтіп онда жазылаған дыбыс сақталып қалады да ,микрафон арқылы естілу қабылетіне ие болады

Мкгниттік жазудың бірнеше түрлері бар-механикалық,фотографиялық,магиттік,механоптикалық,электорхимиялық,электрондық.Бұның ішінде ең көп таралған түрлері жиі қолданылатын трүрлері-механикалық яғни,күй табақтарға жазу,фотографиялық-кинолентаға дыбыс жазуда қолданыады және электро магиттік .Бұл қазаргі дыбыс жазу орныдарында –теледидарда,радиода ,күй табақ жазу өнерісінде фото телеграфта есептеу-техникалық машиналарында,автоматтық бақылау апаратураларында,өндіріс процесін бақылауда телемеханика .т.б жерлерде қолданылып,кең қаенат жайуда.

Дыбысты үнтаспаға жазу үшін ең алдымен дыбыс қуатын электр қуатына айналдыру қажет екені түісінікті.Бұл іс дыбыс қабылдау құралдары-дыбыстың әсерінен туғна тербелісті элелтрлік тербеліске ацналдыратын құралдар арқылы жүзеге асырылады.

Дыбыстың таралу ортасына байланысты мұндай құралдардың микарафон,гидрофон,гиофон болып бөлінетіндігі туралы жоғарыда ескертекнбіз.Ал Радиожуранлистикаға қажеттісі-микрофон.Радиожуранлистиканың өркендеуіне бұдан да басқа көптеген ұқралдар қажет:репортерлер,әртүрлі магнитофондар,диктафондар,мини,микро дыбыс жазу құралдары,әртүрлі байланыс жүйелері.Осы дыбыс жазу процесіне аса қажетті зат-магнитті таспалар.Оның құрамына хром,темір,ұнтақтарының қослуына байланысты.ферромагнитті,хромомагнитті т.б деп аталады.

Магитті таспалардың шығуы өндіріске ену-өте күрделі процес.Оған өте сапалы шикізат,құралдар керек.Техналогиялық ережесінде қатал сақтауды қажет етеді.Магнитті таспалар бес типке бөлінеді және олар өзінше шартты халықаралық стандартты белгілермен белгіленеді.Ол шартты белгілер : “а”деген белгі трмыста,өндірісте,дыбыс жазу үшін пайдаланылады, “в”-есептеу техникасында, “т”-деген видео жазуда қолданылатындығын білдіреді.Екі-сандық индекс нолден тоғызға дейін болады.Ол пленка жасалынған материалдың негізін көрсетеді.

Кәсіби дыбыс жазу студияларында метал жүрекшеге оралған (бабышка)ұзындығы 1 км/лік үн таспалар қолданылады,ал “репартер”типтес магинитофондарға №10 катушка қолданылады.Соңғы уақыттаррда касеталы магнитофондардың көп қолданылып жүргеніне байланысты кампакт касеталарда кеңнен қолдануда

Әдебиеттер:

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

3. Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

4. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

5. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

1. Редактордың міндеті.

2. Режиссердің міндеті.

3. Редактор мен режииссер жұмыстарының ұқсастықтары.

Тікелей эфир қызметкерлерін басқа барлық редакция ұжымдарындағы сияқты міндетті жауапкершілік тұрғысынан басқарушы топ,атқарушы топ ретінде екігі бөлуге болады.Әдетті,қалыптасқан тәртіп бойынша бас редактор,директор,үйлестіруші редактор нұсқаушылық,ұйымдастырукшылық қызметтерді ретке келтірсе,жүргізуші журанлисттер,тілшілер,аудармашылар,музыкалық жүргізушілер,дыбыс инженерлері өз тарптарынан орындаушылық қызмет атқарады.

Жалпы радиожурналистикадағы жұмыс процесін эфирге дейінгі,эфир кезіндегі деп екіеге бөліп қарастыратын болсақ,эфирге дейінгі жұмыс процесі ұжымдық үйлесім үлесіне тимек.

Шығармашылық тұтастық пен ұжымдық үйлесімді жүзеге асырудың ең басты критерийі кадр мәселесіне келіп тіреледі.Бұқаралық ақпарат құралдарына қызмет ететін басқарушы топ,я,атқарушы топ өкілдері үшін де ең алдымен журанлисттік қабылет,кәсіби білім деңгейі қажет.Ал қазіргі заман талабы тұрғысынан журанлмтика мамандығы бойынша жоғары блім міндетті түрде талап етілетіндігі өте құптарлық мәселе.

“Біз өмір сүріп отырған кезең-ақпарат ғасырында,сол ақпаратты өңдеу мен оны елге жеткізудің бар салмағы мамандарға түсетіні белгілі”.

Жалпы радиожуранлст өз ойын стилистикалық тұрғыда дұрыс жеткізе білу үшін эфирлік материалдарды әзірлегенде,өңдегенде эфирді жүргізгенде тілдің барлық мүмкіндіктерін белсенді түнрде пайдалануы қажет.Сонымен қатар,радиодағы журналисттік шығармашылықтың өзіне тән ерекшеліктерін меңгеру тиіс.Және де ол қоғамдағы радиожуралистиканың қоғамға ролі мен орны журналистиканың құқықтық негізгілері,радиохабар техникасын туралы мәселелерінен хабардар болуы тиіс.Тікеей эфирге шығудың өзіне тән ерекшеліктері мен әдіс-тәсілдерін принципті негізде үйреніп,біліп алу үшін сол жылдары Қазақ радиосының Ақпарат Бас Редакциясын басқарған А.Солдатенко мен осы Редакция журанлисті б.Табылдиев Мәскеуге барып тжірибе алмаып қайтты.1987 –1988 жылдары қазақрадиосында “кері байланыс”деген термин пайда болды.Өйткені тыңдаушылардың тікелей қарым-қатынас жақсарды.Телефон арқылы реадкцияға келіп түскен ақпараттың бәрі дерлік яғни,студияның телефоны берілмейтін ,негізінен,редакция телефон ұсынылып,таңертеңгі 10,00-ден кешкі сағат 18.00-оператор арнйы кезекші болатын.

Дәл осындай тікелей эфирге қызу дайындықты Қазақ радиосының Ақпарат Бас редакциясы 1988 жылдың қараша айынан бастады.Күн сайын таңертеңгі сағат 6.00 де бір кешкі 21.00+де бір 10 минуттан небәрі екі мәрте эфирге жаңлықтар деген ұсынатын бұл ұжфмға тікелей эфир орасан зоршығармашылқ мүмкіндіктер тудырды.Бұрын сол теңіз теңеіз тамшысындай 10 минттық ақпаратты директорлар ғана оқитын.Оның ішінде небәрі 1-2 минуттық дыбыстық жазбалар,яғни журанлстер даярлаған сұхбат,репартаж жанырындағы кадырлар берілетін.Сондықтан да редакция ұжымы таспаға түсірілетін ондай айтулы оқиғаға бірінің алдын бірі кесіп өтпей,өз ретімен кезекпен баратын.Өйткені жаңалықтар легніде өзі жасаған материалды ұсыну-қа йжуранлист үшін де үлкен мәртебе.Эфирден үні естіледі.аты аталады.Ал қаншама журанлст сол кездеде эфирдің сыртында жасырын жұмыс атқарып жүретін.Ал тікелей эфирге даярлық ең алғаш Мәскеуге барып тәжірибе алмаып келегн журналисттер қазақ тілінде Қайрат Мұсақұлов,орыс тілінде Болат Жұмағалиевтің кешкі сағат 21.00-дегі микрафон алдында оқулармен басталды.Ол кезде тек жалаң жаңалықтарды оқылады да арасында дыбыстық жазба беріледі.Алғашқы кездері басында,аяғында және ауа райын оқыған кезде музыка берілетін болды.Соның бәрі алдын ала әзірленіп сценарилік мәтінге “Музыка,жүргізуші,музыка,ауа райы”деп арнайы белгі соғылатын.Сол кездегі “Соңғы хабарлар”деп аталатын ақпарат бас реадкциясының жаңалықтар желісін эфирге алып шығатын режисер Б.Түлкібаевжұмыс процесіндегі ыждахаттылық пен жауапкерілікке бірінші күнне мән берді. Қазақстан радиожурналистикасындағы ресми сипаттағы әуе толқуынатұрақты түрде берілген тікелей эфирді.Қазақ радиосыныңАқпарат бас редакциясы тұңғыш рет өмірге әелді.Екі сағаттық эфирдің арнайы “сеткаы”,кестесі әзірленді.Деректі құжат ретінде эфрлік сетканың Қазақ радиосының мұрағатында ақталған нұсқасы пайдаланды:
Әдебиеттер

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5 Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 43 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Дыбыстың физикалық қасиеттері.

Жоспары :

1. Дыбыс жазу орындарындағы магитафондардың күйі.

2. Физикалық қасиеттер.
Дыбыс жазу орыдарында қолданынлып жүрген студия магнитофондарыдың бірі МЭЗ-102А магнитофоны.Магнитофонның жоғарыда сипатталған магнитофоннан ерекшелігі екі түрлі жылдамдықпен жаза алады:-38,1 см/сек және 18,5см/сек.Лента екі бағытқа айналады.

Студиялық магнитофондардың ішіндегі СТМ-200 аппараты ең жаңа, жетілдірілген түрі деп саналады. Әрине,компьютерлік техникмен қамтамасыз етілегнше,бұл магнитофонның сіңірген еңбегі ерен болмақ..Тыңдау тетігін лентаның қозғалысы толық тоқтаған кезде ғана қосуға болады.Жылдамдық ауыстырылған сәтте (айналу жылдамдығы магнитофонда да екеу:38,1см/сек және 18,5см/сек.)

Хабардың сәтті шығуы монтаждың дұрыс жасалғанына байланысты . Монтаж-студиядан тыс немесе жазылған хабарды техникалық өңдеу деп аталады. Монтаж - француз сөзі-жинақтау, бір жүйеге келтіру дегенді білдіреді. Монтаждың құдыреті,монтаждың қастиеті ерекше екендігі тәжірибеде дәлеледенген. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің орнын алмастыру, қысқарту, ой мен ойдың қалыптасып,қабысуын, пікір түйіндерінің мәнін жоғалтпауын қадағалай отырып жасаған монтаж-тамаша, тартымды хабардың негізі бола алады.

Журанлистік тәжірибеде дыбыс жазудың екі түрлі әдісі бар : бірі - эфирге тарату болса, ал екіншісі, қағазға түсіру үшін дыбыстық информация жинау. Алғашқы түрі радио үшін қолданылмаған болса,екінші түрі газет журанлистері үшін қолданылады. Алғашқы түрінде жоғары сапалы кәсіби магнитофондар пайдаланадыны болса, кейінгісіне газет журанлистеріне, қолайлысы-диктафон. Диктафон - информация жинауға,сөздік информцияны кез келген дыбыс жазу құралдарынада, үй-тұрмысында қолданылатын, кәсіби және студиялық магинтофондарда жинуға болады.

Студиялық магнитофондардың бірі – “СЭЗ- 28А”магнитофоны. Радио және телестудияларда, киноматографияда дыбыс жазу үшін қолданылады. Өте жоғары дәрежеде таза, анық, әр сөйлемді, музыканы нақты сол күйінде жазуға арналған. Қазіргі кезде бұл магнитофон ескергенімен де кейбір жердерде дыбысты көшіріп жазу мен монтаждауға пайдаланады. Жұмыс істеу жылдамдығы 38,1 см/сек. Магнитофонның алдыңғы бетінде аппараттың жұмыс режимінің басқаратын тетіктері бар.Тетіктердің тұысында “орау”, “жазу”, “қайта шығару”, “тоқтау” деп жазылған. Ал,жазуға арналған тетіктердің тұсыда қосыша тетік бар,сол екеуін бірдей өосу арқылы апарат дыбыс жазады.

Лента тарататын механизімді қыздыру лента өткізілмеген кезде дыбысты қайта шығару тетегі арқылы жүзеге асырылды.Содан кейін барып сол жақтағы дискіге рулонды лента орналастырылады, жазылатын беті сыртқы қаратылыды. Оң жақтағы дискіге қысқаша арқылы лента ұшы бекітіледі Лента шығып кетпес үшін қолмен 1-2 рет айналдырып орау қажет. Лентаның жазылар бетінің толофкаға қарай оралуын қадағалау керек.Дыбыс жазар кездегі қадағалайтын кейбір ерекшеліктер бар:

9. 
   “Линия”деп жазылған тетікті қажетті жағдайға 1 енмесе 2-ге қою керек.
   
10. 
    “Общий”деп жазылған тетікті “левый”деген жаққа қарай,ал, “выход”дегенді “включено”деегн тетікке қарай бұрау керк.
    
11. 
    Лента тартатын механизімді іске қосу үшін “запись”деегн тетікпен бірге қосымша тетікті де бір кезеде басу қажет.
    
12. 
    Жазылған фонаграманы тыңдау үшін “контороль”тетігін немесе “вход”,не “выход”дегенді қою керек.
    

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 44 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ : Шулардың негізінде көңіл – күй жасау.

Жоспары :

1. Шудың ролі.

2. Радиодағы шулар мен дыбыс

3. Хабардың табиғаты.

Радионың байланыс құралы ретінде танылғаны да бір ғасырдан астам ауқыт болды.Осы мерзім ішінде журналистиканың жаңа түрі радиожруналистика дүниеге келіп,қалыптасып,дамыды.Өмір сүріп отырған,ғылыми – техникалық прогрестің шарықтау шегіне жеткен осы бір электронды құралдар әлемінде,радионың өзінің мүмкіншілігін аша түсіп, қанатын кеңге жайып отырғандығы шындық.

Радио – дүниеге журналистикадан,өнердің көп саласынан кейін келгені мәлім.Бірақ өнердің көптеген салаларынан – кино, театр, эстрада т.б. қарағанда радионың мүмкіндігі орасан зор.

Бүгінгі күні мемлекеттер арасында, халықаралық қатнастар аясында инормациялық насихат құралдарының ролі қандай дәрежеге өсіп отырғаны баршаға аян.Ғылыми – техникалық прогресс нағыз шарықтау шегіне жетіп тұр.Миллиондаған,мыңдаған радиостанциялар,мимллияртаған радиоқабылдағыштар, сансыз шғып жатқан газет – журналдар сан – салалы басылымдардан келіп түсіп жататын хабар ақпарат тасқынында ешқандай тосқауыл жоқ.

Қалың Бұқара бірден құлақ түретін радиарнадан тіл қатудың қарапайым іс-әрекеті емес екендігі белгілі.Оның да өзіне тән бағытары мен баптары,тармақтары мен талаптары бар.Тікелей эфирде өз деңгейіндегі жүзеге асыру үшін,ең алдымен,шығармашылық тұтастық пен ұжымдық үйлесім қажет.

Әрине,тікелей эфир табиғатыының дүниежүзілік деңгейінде,көршілес мемлекеттерде қалыптасқан кәсіби әдіс-тәсілдері,шығармашылық сипаты,өзіндік ерекшеліктері бар.Ал біздің Қазақстан радиожурналистикасындағы тікелей эфирдің негізгі нысаны –80 жылдық тарихы бар,үнмұнараның үздік үрдістерін Алтын Қорада сақтап,ұрпақтан-ұрпаққа аманат етіпкеле жатқан.Қазақ радиосы мен тәуелсіз радиоарналар.Тікелей эфирдегі хабарлар көбінесе,аяқ астынан үстірт,шала-шарпы дайындықпен,қалай болса солай өтіп жатады.Өйткені,оған алдын ала сценарилік жоба жасалмайды,сөз болатын әңгіменің өзекті,түйінді тұтастары белгіленіп,жүйелі жоспарәзірленбейді.Сондықтан да хабар қызықты,тартымды бола алмайды.

Журналистиканы қайта бағдарлау тұрғысынан келгеенде журналист батыл да бейім,табан астыанн әлдені ойлап тауып,қиынан қиыстырып,қисынын тауып алатын сегіз қырлы бір сырлы әмбебап әрекет иесі болуы тиіс.Ендігі жерде,журанлист эканомикалық теорианы игеру құқығына икемделуде,себебі,ол өз материалынынң тұтынушылыға жетуіне мейлінше мүдделі.Демек,журналистің жетекші ролі бірінші кезекке шығады.Бірақ,солай бола тұрса да тікелец эфрдегі шығармашылық тұтастықты журанлисттің жалғыз өзі жүзеге асыра алмайтынаы белгілі.Ал ұжымдық үйлесім мәнісі түсіндіру үшін тікелей эфирде кімдер қызмет ететініне тоқталып өткен жөн.

Тікелей эфир қызметкерлерін басқа барлық редакция ұжымдарындағы сияқты міндетті жауапкершілік тұрғысынан басқарушы топ,атқарушы топ ретінде екігі бөлуге болады.Әдетті,қалыптасқан тәртіп бойынша бас редактор,директор,үйлестіруші редактор нұсқаушылық,ұйымдастырукшылық қызметтерді ретке келтірсе,жүргізуші журанлисттер,тілшілер,аудармашылар,музыкалық жүргізушілер,дыбыс инженерлері өз тарптарынан орындаушылық қызмет атқарады.

Жалпы радиожурналистикадағы жұмыс процесін эфирге дейінгі,эфир кезіндегі деп екіеге бөліп қарастыратын болсақ,эфирге дейінгі жұмыс процесі ұжымдық үйлесім үлесіне тимек.

1. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.
№ 45 ЛЕКЦИЯ.

ТАҚЫРЫБЫ :Электромагнитті дыбыс жазу процесі.

Жоспары :

1. 
   Магнитафонның дыбыс жазудағы орны.
   
2. 
   Маг нитті жазудың түрлері.
   
3. 
   Кәсіби дыбыс жазу студиялары.
   

Оның өзіндік магиттік полистері болады .Ал магитті алып тастасаңыз иненің магиттік қасиеті бірден жойылмайды .Міне осы прйнцип енгізінде арнайы магитті таспа жасалады.

Магитті жазу процесіне арналған құрал-магитофон деп аталады. (“магит”)сөзіне гректің оһопе-дыбысдеген сөзі жалғанып ,дыбысты жазу деген мағынаны білдіріп тұр.Өзіндік жиіліктегі электор механизм магиттік лентаны тарту арқылы қозғалтады .Магиттті жазу жүріп жатқан уақытта музыка немесе дауыс дыбыс қабылдау құррал-микрафон арқылы төменгі жиіліктегі жыбыстан электрлік тербеліске айналады,ол күшейтіліп,магиттік жзу галофкасына беріледі.

Жай электор магиттен бұл магиттік голофканың ерекшелігі өте тар аралықта орналасқан сақина тәріздес жұүрекшеіс бар.Сол тар аралықтағы зазор арқылы таспа магит өрісінің әсеріне ілініп,магиттеленеді,сөйтіп онда жазылаған дыбыс сақталып қалады да ,микрафон арқылы естілу қабылетіне ие болады

Мкгниттік жазудың бірнеше түрлері бар-механикалық,фотографиялық,магиттік,механоптикалық,электорхимиялық,электрондық.Бұның ішінде ең көп таралған түрлері жиі қолданылатын трүрлері-механикалық яғни,күй табақтарға жазу,фотографиялық-кинолентаға дыбыс жазуда қолданыады және электро магиттік .Бұл қазаргі дыбыс жазу орныдарында –теледидарда,радиода ,күй табақ жазу өнерісінде фото телеграфта есептеу-техникалық машиналарында,автоматтық бақылау апаратураларында,өндіріс процесін бақылауда телемеханика .т.б жерлерде қолданылып,кең қаенат жайуда.

Дыбысты үнтаспаға жазу үшін ең алдымен дыбыс қуатын электр қуатына айналдыру қажет екені түісінікті.Бұл іс дыбыс қабылдау құралдары-дыбыстың әсерінен туғна тербелісті элелтрлік тербеліске ацналдыратын құралдар арқылы жүзеге асырылады.

Дыбыстың таралу ортасына байланысты мұндай құралдардың микарафон,гидрофон,гиофон болып бөлінетіндігі туралы жоғарыда ескертекнбіз.Ал Радиожуранлистикаға қажеттісі-микрофон.Радиожуранлистиканың өркендеуіне бұдан да басқа көптеген ұқралдар қажет:репортерлер,әртүрлі магнитофондар,диктафондар,мини,микро дыбыс жазу құралдары,әртүрлі байланыс жүйелері.Осы дыбыс жазу процесіне аса қажетті зат-магнитті таспалар.Оның құрамына хром,темір,ұнтақтарының қослуына байланысты.ферромагнитті,хромомагнитті т.б деп аталады.

Магитті таспалардың шығуы өндіріске ену-өте күрделі процес.Оған өте сапалы шикізат,құралдар керек.Техналогиялық ережесінде қатал сақтауды қажет етеді.Магнитті таспалар бес типке бөлінеді және олар өзінше шартты халықаралық стандартты белгілермен белгіленеді.Ол шартты белгілер : “а”деген белгі трмыста,өндірісте,дыбыс жазу үшін пайдаланылады, “в”-есептеу техникасында, “т”-деген видео жазуда қолданылатындығын білдіреді.Екі-сандық индекс нолден тоғызға дейін болады.Ол пленка жасалынған материалдың негізін көрсетеді.

Кәсіби дыбыс жазу студияларында метал жүрекшеге оралған (бабышка)ұзындығы 1 км/лік үн таспалар қолданылады,ал “репартер”типтес магинитофондарға №10 катушка қолданылады.Соңғы уақыттаррда касеталы магнитофондардың көп қолданылып жүргеніне байланысты кампакт касеталарда кеңнен қолдануда
Әдебиеттер

1.. Машкова Г.Г. Основы радиотехники. М.,1992.

2. Справочник по радиовещанию. М.,1981.

3. Тхагушев Г.Н. Радиоаудитория и ее изучения. М., 1994.

4.Тхагушев Г.Н. Основы радиовещания. М.,1994.

5. Зарва М.В. Пройзношение в радио и телевизионной речи. М.,1976.

6. Омефиренко П.П. Техника и технология РВ. М.,2000.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі