Студентердің білімі келесі кесте бойынша бағаланады

Курс бойынша жоғары балл алу үшін әрдайым жұмыстану қажет. Себебі пән бойынша баға жалпы семестр бойы жинақталады. Сабаққа белсенді қатысып,барлық тапсырмаларды нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындаған жағдайда студентке жоғары баға қойылады. Студент әрбір кредит сағат боцынша жинаған балдарын есептеп жүру қажет(жоғарыда көрсетілген пән бойынша білімді бағалау және апталық тақырыптық кесте бойынша)

Студент сабаққа қатысуға міндетті.Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет.Пәннің3/1себепсіз қалдырса,курстан шығарылады.

Студент сабаққакешікпеу, сабақ уақытында сөйлеспеу, газет оқымау, ұялы телефонын сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет.

Үй тапсырмасы міндетті түрде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.

Семестірлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. олар реферат (баяндама,харлама т.б) ретінде орындалып, қорғалады. Бул тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.

Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып,тапсыралады. Студентердің білімін бақылау негізінентест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.

Пікірлесу әр топта кесте бойынша жұзеге асады.Студентердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.

Кафедра Биология және экологиы кафедрасы

Тьютор Кадисова Г.Н.

Пән Ауыл шарушылығы фитопотологиясы

( пәннің аты)

Кредит саны 3

Өсімдіктерді қорғау шараларын дұрыс, негіздеп ұйымдастыру, және оларды уақытымен орындау аурулар зиянын едәуір төмендетуге мүмкіндік береді. Сондықтан аурулардың туу себептері, жұқпалы (инфекциялық) аурулар қоздырғыштарының биологиясы, аурудың даму сипатын анықтайтын үрдістер, ауруларды дұрыс анықтай білу, олардың даму заңдылықтары туралы терең және нақты білудің маңызы өте зор.

Өсімдік аурулары және олардан қорғау шаралары туралы ғылым саласы фитопатология деп аталады. Бұл ғылымның мақсаты инфекциялық және инфекциялық емес ауруларды, олардың туу себептерін зерттеу және олардан қорғаудың ғылыми негізделген шараларын қалыптастыру.
өсімдік аурулары туралы жалпы мәліметтер
Қазіргі кездегі жалпылама мойындалған өсімдік ауруының анықтамасы: фитопатогеннің немесе ортаның қолайсыз жағдайларының әсерінен өсімдік клеткасының, мүшесінің және тұтас организмнің қалыпты зат алмасу үрдісінің бұзылуы ауру деп аталады.

Өсімдік организміндегі зат алмасу үрдісінің бұзылу сипаты әр қилы болуы мүмкін: фотосинтез бен ферментативтік үрдістердің бұзылуы, клетка мембраналарының өткізгіштігі мен осмостық қысымның бұзылуы, тыныс алу және көмірсулар алмасуының бұзылуы және т.б. Бұлардың қайсысы болса да ткандердің, мүшелердің немесе тұтас өсімдіктердің анатомиялық және морфологиялық өзгерістерін тудырады, нәтижесінде өнім мөлшері және сапасы төмендеп кетеді.

Жиі кездесетін аурулар белгілері.

Ісіктер немесе өсінділер

Өсімдік мүшелерінің реңінің өзгеруі. Бұл белгі өсімдіктердің минералды қоректенуінің бұзылуының немесе вирустардың зақымдауының нәтижесінде пайда болады. Жапырақ бояуының өзгеруі жиі кездеседі. Ол хлорофилдің ыдырауынан болады. Бұл құбылыс біркелкі жүрмейді, сондықтан мозаика тәріздес ала-ғұла дақтар пайда болады. Сондықтан вирустар қоздыратын бұл ауру алапес немесе мозаика ауруы деп аталады.

Көпшілік жағдайларда аурулардың белгілері бір-біріне ұқсас болуы мүмкін. Аурулардың себебін дұрыс ажырату үшін Ю.М.Стройков пен В.А.Шкаликов (1998) төмендегі кестені пайдалануды ұсынады (1-кесте).

1. 
   Кең тараған өсімдіктердің ауруының типтері
   

Көзбен қарап ауруды дұрыс анықтау үшін зақымданған өсімдіктерді көп мөлшерде зерттеу қажет, тек осылай еткен жағдайда ғана аурудың даму динамикасын бақылау арқылы дұрыс диагностика жасауға болады.

Ең қолайлысы, негізін аурудың туу себебі қалайтын экологиялық жіктеу болып табылады. Бұл жіктеу бойынша өсімдік аурулары жұқпалы емес (инфекциялық емес) және жұқпалы (инфекциялық) болып екіге бөлінеді.

• 
  Жұқпалы емес немесе инфекциялық емес аурулар өсімдікке қоршаған ортаның абиотикалық факторларының – температураның, ауа немесе топырақ ылғалдылығының, минералдық қоректенудің т.б. – әсерінен туады;
  
• 
  Жұқпалы немесе инфекциялық аурулар әр түрлі ауру қоздырғыш организмдер – патогендердің: саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар, микоплазмалық организмдер, гүлді паразиттер, әрекетінен туады.
  

Бұл аталғандардан басқа да өсімдік ауруларын жүктеу түрлері болуы мүмкін.

• 
  қоректік заттардың жетіспеуі немесе шамадан тыс көп болуы;
  
• 
  қолайсыз төменгі немесе жоғары температура;
  
• 
  ауа немесе топырақта ылғалдың жетіспеуі немесе шамадан тыс көп болуы;
  
• 
  механикалық зақымданулар;
  
• 
  қоршаған ортаның өсімдіктерге зиянды заттармен ластануы және т.б.
  

Өсімдіктер қоректік элементтердің жетіспеуінен ғана емес, шамадан тыс көп болса да ауырады. Мысалы, калий тым көп болса өсімдіктің өсуі баяулап, жемістері ұсақталып, пісуі тезделеді. Қышқылды топырақтардағы алюминий тотығының көп болуы өсімдік тамырларында еруі қиын фосфор қосылыстарының – алюминий фосфатының – жинақталуы себебінен өсімдік фосфор жеткіліксіздігінен зардап шегеді. Сол сияқты қышқылды топырақтарда марганецтің шамадан тыс көп болуының себебінен картоптың сабағы мен жапырақ сағақтарына қоңыр дақ түседі. Нәтижесінде өсімдік сабақтары мен жапырақ сағақтары сынғыш келеді. Картоп көгі уақытынан бұрын кеуіп қалады. Көпшілік өсімдіктер – картоп, таңқурай, бүлдірген т.б. – топырақта хлордың көп болуына өте сезімтал келеді: картоптың сабағы жуандап, жапырақтары ширатылып, өліп қалады. Сол сияқты картоп топырақта бордың шамадан тыс көп болуын қаламайды: жапырақтары бүрісіп, жиектері қоңырайады.

Сондай-ақ төменгі оң температуралардың да өсімдіктерге қолайсыз жақтары болады. Температураның күрт 0...1^оС-қа дейін төмендеуі тамыржемістер мен түйнектердің құрамындағы фитонцид типтес табиғи қорғаныш заттарының белсенділігін төмендетеді. Нәтижесінде олар патогендердің әсеріне төтеп бере алмай, шірік ауруларын қоздырады.

Сол сияқты өсімдіктерге жоғарғы температураның да қолайсыз әсері болады. Мысалы, ыстықтан қызанақтың жапырағының ширатылуы, жеміс ағаштары діңінің күн күйігіне шалдығуы. Жеміс-жидек дақылдарына әсіресе күзгі, қысқы және ерте көктемгі мезгілде температураның күрт құбылуының әсері күшті болады. Нәтижесінде ағаштар мен бұталардың қабықтары қатты зақымданады («күн және аяз күйіктері»).
Ылғалдың жетіспеуі және шамадан тыс көп болуы
Дәнді дақылдарға метеорологиялық және топырақтың қолайсыз жағдайлары кешенді әсер етеді: топырақ ылғалдылығының төмендігі, ауа температурасының тым жоғары болуы, аңызақ желдер. Егер сүттеніп пісу кезеңінің соңында – балауызданып пісу кезеңінің басында ауа райы тым ылғалды және ыстық болса крахмал гидролизденуі мүмкін, нәтижесінде «дәннің ағуы» деп аталатын құбылысты байқауға болады. Көктемгі кезде егістікті су басуы себебінен өсімдік тамырының тыныс алуына бөгет болады, нәтижесінде өсімдік тамырының «сулану» құбылысын байқауға болады. Топырақта ылғалдың жетіспеуі қызанақтың «ұшынан шіру» ауруының негізгі себебі болуы мүмкін. Сонымен қатар ұзақ уақыт қуаңшылықтан соң жауын-шашын мол болса қызанақ жемісінің жарылуын байқауға болады.
Қоршаған ортаның ластануы
Өсімдіктерге зиянды химиялық заттардың әсерінен туындайдын аурулардың алдын-алу үшін оларға сезімтал өсімдік түрлеріне зиянды заттардың кездейсоқ тимеуін қамтамасыз ету қажет (егістікті ұшақпен өңдегенде бағытын мұқият анықтау, таза аппараттарды пайдалану, көршілес танаптарға желмен ығысуын болдырмау). Кейбір екпе дақылдардың гормондар мен гербицидтердің азғантай мөлшеріне де әсер ететінін ескеру қажет. Пестицидтерді шамадан тыс мөлшерде және дақыл ерекшелігін ескерместен қолдануға болмайды.

Ауыл шаруашылығында қолданылатын химиялық заттардың зиянды әсерімен қатар индустриалды дамыған аймақтарда ауаның өсімдіктерге улы заттармен: күкірттің қос тотығымен, күкіртті сутекпен, хлормен ластануы жиі кездеседі. Сол сияқты өсімдіктерге цемент шаңы, автокөлік түтіні т.б. қауіпті. Өсімдіктердің химиялық заттармен зақымдану белгілері әдетте жапырақтарынан байқалады. Зақымданған жапырақтар көбіне түсін өзгертіп қоңырайады, алайда кейде түсіп те қалады.

Инфекциялық аурулардың негізінде паразитизм құбылысы жатыр, ағни фитопатоген (өсімдік ауруының қоздырғышы) өсімдік бойында түзілетін дайын органикалық заттарды пайдаланады, нәтижесінде өсімдік организмінің қалыпты тіршілік үрдісі бұзылады. Паразиттік дәрежесіне қарай фитопатогенді организмдер 3 категорияға бөлінеді:

• 
  факультативті паразиттер;
  
• 
  факультативті сапротрофтар;
  
• 
  облигатты, немесе міндетті, паразиттер.
  

Сонымен қатар ауру қоздырғыш паразит организмдер өсімдік бойында өсіп-өну орнына байланысты эндопаразиттер мен экзопаразиттер болып екіге бөлінеді. Эндопаразиттер – негізінен өсімдіктердің бетінде өсіп-жетілетін организдер болса, экзопаразиттер – өсімдік бойында, клетка ішінде немесе клетка аралықтарында тіршілік етуге бейімделген организмдер.

Организмдердің белгілі бір өсімдіктің ауруын қоздырып, оған зияны келтіретін қасиеті патогендік деп аталады. Мысалы, картоптың рак ауруының қоздырғышының картопқа патогендік әсері бар, алайда ол бидайға патогенді емес. Ал қастауыш ауруының қоздырғышы кейдір егістік дақылдарға патогендік әсері бар.

Белгілі бір өсімдік қожайындарда паразиттік қабілетін анықтайтын патогендіктің сапалық тарапы вируленттілік деп аталады. Мысалы , картоптың рак ауруының қоздырғышы вируленттілігі бойынша біркелкі емес: физиологиялық нәсілдер кейбір картоп сорттарына вирулентті, ал басқаларына вирулентті емес. Вируленттілік белгісі ауру қоздырғышын физиологиялық нәсілге бөлу мақсатында қолданылады.

Патогендік қасиеттің сандық тарапын агрессивтік сипаттайды. Агрессивтік – патогеннің өсімдік тканінде көбеюге қабілеттілігі. Ол мынадай қасиеттермен сипатталады:

• 
  инкубациялық кезеңнің ұзақтығы;
  
• 
  өсімдік тканінің бойымен таралу жылдамдығы;
  
• 
  спора түзу қарқындылығы (саңырауқұлақтар үшін);
  
• 
  ауру қоздыруға қабілетті инфекциялар саны және тағы бірқатар.
  

Патогеннің вируленттілігі агрессивтік тек белгілі бір деңгейінде ғана айқындалады.