Лекция: 30 Практикалық: 15 Семинар: Лабораториялық: обсөЖ: 45

1 Еділ Болгарларының архелогиялық орындары

2 Сувар қалаларының зерттелу

3.Қалалары мен өнері

Ұлы жібек жолы.

Жоспары:

1. 
   Жібек жолы сораптары мен сауда саттық және тауарлары.
   
2. 
   Ñàóäà ñàòòûº æәíå òàóàðëàðû.
   

1. 
   Жібек жолы сораптары мен сауда саттық және тауарлары.
   

Á½òºà òàáûíóøû ºàæû Ñþàíü-Öçàí 629 æûëû ‘’Áóääàíû» ºàñèåòòi ºàëäûºòàðûí ê¼çáåí ê¼ðó æәíå äií iëiìií øûíäàï çåðòòåó ¾øií Қûòàéäàí ¶íäiãå ñàïàð øåêòi. Îë Қûòàéäû Áàòûñïåí áàéëàíûñòûðûï æàòºàí æәíå òåõíèêàëûº æà»àëûºòàðнà äiíè ì½ðàòòàð -әäåíè æåòiñòiêòåðãå ì½ðûí метрдей , ені äûº áîëûï ò½ðнàí îñû õàëûºàðàëûº æîëìåí æ¾ðäi.

Æiáåê æîëûíû» æåêåëåãåí á¼ëiêòåðiíi» ñû»àðëàðû æ¼íiíäå àéòàð áîëñàº, îíäàнû ºàòûàñòàð ìåí çàò àëìàñó áàéëàíûñòàðäû á.ä.ä. III-II ìû» æûëäûºòûàðäà áàñòàëнàí. Æiáåê æàñàï øûнàðó æәíå îíûìåí ñàóäà æàñàó êåçå»i ê¾íi êåøåãå äåéií á.ä.ä. 1 ìû»æûëäûº ñàíàëûï êåëåäi. Àëàéäà ×çåíöçÿí ïðîâåíöèÿñûíäà Òàéõó ê¼ëiíå òàÿó ìà»äà ºàçáà æ½ìûñûí æ¾ðãiçãåí Қûòàé àðõåîëîãòàðû íåîëèò äәóiðiíå æàòàòûí æiáåê ìàòàëàð, áåëäiêòåð ìåí æiáåê æiïòåð òàïòû. Á½ë ìàòàëàð æàñû á.á.ä. 2750-100 æ. Îëàðäû òàëäàï àíûºòàó æ½ìûñû ñîë êåçäi» ¼çiíäå - àº, ÿнíè á½äàí áåñ ìû» æûë á½ðûí äåðëiê, æiáåê æàñàï øûнàðó êәñiái ºàðàïàéûì әäiñòåð êåçå»ií áàñòàí êåøiï ¾ëãåðãåíií ê¼ðñåòiï áåðäi.

Á.ä.ä. VI-V н.н Қûòàé æiáåãi áàñºà åëäåðãå, îíû» iøiíäå Áàòûñºà äà øûнàðûëà áàñòàäû. Àëòàéäàнû Ïàçûðûºòû» ‘’ïàòøà’’ ºîðнàíäàðûíû» áiðiíåí á.ä.ä. V н. ê¼ðñåòåòií ôåíèêñòåð ºîëû ¼ðíåêòåëiï òiãiëãåí æiáåê æàìûëнû òàáûëäû. Ñîíäàé-ຠλò¾ñòiê æәíå Áàòûñ Åâðîïà àóäàíäàðûíàí á.ä.ä. VI-V н.н-нà æàòàòûí ºàáiðëåðäåí æ¾ííåí æàñàëнàí á½éûìäàðнà òiãiëãåí æiáåê ìàòàëàð ìåí øàøàºòàð äà òàáûëнàí.

Қûìáàò áàнàëû æiáåêòåðäi òàðàòó iñiíå ñàºòàð ìåí ñêèôòåðäi» ê¼øïåëi әóëåòòåði äå àò ñàëûñòû. Ñîëàðäû» ºàòûíàñ àðàëûº ê¼ìåãiìåí ñîë êåçäå ºàñºàëäàºòû» ºàíûíäàé ºûìáàò òàóàð Îðò. Àçèÿ ìåí Æåðîðòà òå»içiíå äåéií òàðàäû.

Á.ä.ä. VI-III н.н îë æåðëåðäå ê¼øïåëi æәíå æàðòûëàé ñàºòàð ìåêåíäåäi. Àë ê¼ïòåãåí ºîðнàíäàðäàнû ºàáiðëåðäåí, îíû» iøiíäå Áåñøàòûð, Åñiê, Ò¾ãiñêåí, ¶éãәðәê ºàáiðëåðiíåí òàáûëнàí ºàçáàëàð áîéûíøà îëàðäû» ìәäåíèåòi æîнàðû áîëнàíû áàðøàнà ìәëiì. Ñîë êåçäi» ¼çiíäå ຠñàºòàðäû» Қûòàéìåí, ¶íäiìåí, Òàÿó æәíå Îðòà Øûнûñïåí áàéëàíûñû áîëнàí. Á½нàí ñຠòàéïàëàðûíû» ºàáiðëåðiíåí òàáûëнàí Қûòàé àéíàëàðû Îðòà Àçèÿ ìåí Èðàííàí әêåëiíãåí àñà ê¼ðêåì áåéíåëåíãåí øåòåëäiê á½éûìäàð äà êóә áîëà àëàäû. Á.ä.ä. II æәíå I ìû»æûëäûº îðòà øåíiíäå ¾éñiíäåð ìåí ºà»ëûëàðäû» ìåìëåêåòòåði ¼ìið ñ¾ðiï, Æiáåê æîëû æ½ìûñ iñòåï ò½ðнàí êåçäå ì½íäà Ðèìäiê әéíåêòåð ìåí òå»ãåëåð, Қûòàé æiáåãi ìåí àéíàëàðû, ñûðëû ûäûñòàð Èðàííàí әðò¾ðëi ì¼ð òàñòàð æåòêiçiëiï ò½ðнàí.

Àðõåîëîãòàð Åñiê Ò¾ðãåí, Øåëåê (àðºûëû Iëå ¼òêåëiíå, îäàí әði Iëåíi» î» æàнàëàóûìåí ºîðнàí àðºûëû) ºàëàñûíû» ºàëäûºòàðûí òàïòû.

2. Ñàóäà ñàòòûº æәíå òàóàðëàð.

Îòûðàðäû ºàçнàí êåçäå òàáûëнàí çàòòàðäû» iøiíäå ÕIII-ÕIV нàñûðäû» ºîëà àéíàëàðû áîëнàíûí àéòóнà áîëàäû. Îëàðäû» áiðºàòàðû Æiáåê æîëû ìåí Қûòàé ìåí Ïàðñûäàí êåëiï, ºàëнà òàï áîëнàí àéíàëàðäàí ò¾ñiðiï àëнàí ¾ëãiëåð áîéûíøà º½éûëнàí Ìәñåëåí ñûðòºû æàнûíäà ºóàëàñºàí

Õàéóàíäàð áåéíåñi ìåí 12 ì¾øåë æûëäàðûí ê¼ðñåòåòií õàéóàíäàð ìåí ìàë áåéíåëåði ñàëûíнàí æәíå îëàðäû» èåðîãëèôïåí òà»áàëàíнàí àéíàëû ê¼ðñåòiëãåí Қûòàé àéíàëàðû îñûнàí æàòàäû.

Æiáåê æîëûíäàнû ò¾ðëi åñêåðòêiøòåðäi ºàçнàí êåçäå ìóçûêà æәíåí òåàòð ñàëàñûíäàнû äàìó áàðûñû ìåí ¼çàðà áiðií-áiði áàéûòûï îòûðнàíûí äәëåëäåéòií ê¼ïòåãåí àéнຠçàòòàð òàáûëäû. Á½нàí òàñ äәóiðiíäåãi ñàçäàí ê¾éäiðiï æàñàëнàí ò¾éå áåéíåñií ºîñ¼ðêåøiíi» àðàñûíà ñûéнûçûï ñàëûíнàí áèøi æiãiòòåð ìåí ºûçäàðäû» áåòêåï êèãåí àêòåðëåðäi», ìóçûêà àíñàìáëüäåðiíi» áåéíåëåð ñàíàòû æàòàäû. Çåðòòåóøiëåðäi» ïiêiðiíå ºàðàнàíäà Áóääà äiíi Қûòàéнà ¶íäiäåí Îðòà Àçèÿ àðºûëû åíãåí. Á½ë äiíè àнûì á.ä.ä. I н. îðòà øåíiíäå òàðàнàí.

Àðõåîëîãòàðäû» ñî»нû òàáûñòàðû ºàòàðûíà Îðòà нàñûðäàнû àòàºòû ºàëàëàðäû» áiði Èñïèäæàá, Ñàéðàì ¾éiíäiñiíå æàºûí æåðäåí òàáûëнàí æåð àñòû ñîïûõàíàñû (ìîíàñòûðü) æàòàäû. Òàó á¼êòåðiíäåãi ñàðû òîïûðàºòû îáàëàð àñòûíàí áiðíåøå ½çûíøà æi»iøêå æàéëàð òàáó ì¾ìêiíäiãiíå ºîë æåòòi. Îëàðäû» ê¾ìáåç ò¼áåëåði VI-ÕIII н.н òәí òiê ò¼ðòá½ðûøòû ºàì êiðïiøòåðäåí ¼ðiëiï æàñàëнàí. Ñîë êåçäåãi æåð ¾ñòi º½ðûëûñòàðûíà òәí ºàáûðнàëàðûíû» әð æåðiíå ºîéûëнàí ºûø òiðåóëåð ºàðà áîÿóëàðìåí ñûðëàíнàí. Æiáåê æîëûìåí áóääèçììåí ºàòàð Áàòûñòàí Øûнûñºà ºàðàé Õðèñòèàí äiíi òàðàëûï æàòòû.

Æåòiñó ìåí λò¾ñòiê Қàçàºñòàí ºàëàëàðûíàí íåñòîðèàíäàðнà áàéëàíûñòû òàáûëнàí îëæàëàð æàçáà åñêåðòêiøòåðäåãi ìәëiìåòòåðäi» àíûºòûнûí æåòêiëiêòi ò¾ðäåàéºûí ò¾ñåäi. Á½нàí åñêi Àó-Áåøiì ºàëàñû æ½ðòûíàí àøûï àëûíнàí õðèñòèàí øiðêåóiíi» ºàëäûºòàðû æàòàäû. Îíû» º½ðûëûñû òå» ò¼ðòá½ðûøòû æîáàìåí ñàëûíûï, ò¼áåñi ê¾ìáåçáåí æàáûëнàí òiê á½ðûøòû àóëàñû áàð.

Àðõåîëîãòàð òàïºàí IÕ-ÕIII н.н. ºàçáà åñêêåðòêiøòåði îñû ¼ëêåäå ºàëàëûº ì½ñûëìàíäûº ìәäåíèåò ºàëûïòàñºàíûí äәëåëäåé ò¾ñåäi. Òàðàç áåí Ìåðêåäåãi øiðêåóëåð ìåøiòòåðãå àéíàëнàí. Æåòiñóäû» iði ºàëàëàðûíû» áiði-áàëàñàн½íäàнû ìåøiò º½ðûëûñû Õ-ÕI н.н æàòàäû.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жібек жолының бастауы.
   
2. 
   Діни нанымы.
   
3. 
   Жібек жолы сораптары.
   
4. 
   Сауда саттық және тауарлары.
   

1. Арыстан баб

2. Ахмет Яссауи

3. Ұзын Ата кесенесі.

Лекция мақсаты:Қазақстан жеріндегі көне ата-бабамыздан қолған мұралар жайырда мағлұматтар беру.

Лекция мазмұны:

Арыстан баб ---- күмбез, ескі Отырар қаласының орындағы көнет Архит ескерткіш.Арыстан баб--- Мұхаммед Пайғамбардың замандасы.Ахмет Яссауидің ұстазы пірі делінеді. Арабтардың Орта Азияны жаулай бастаған кезінде (VII-VIIIғ) шыққан кісі. Діни аңыздар бойынша Арыстан баб Мұхаммед Пайғамбардың аманат қалдырған киелі құрмасын финики тілінің астына сақтап келіп,Ахмет Яссауиге тапсырған.Хронология тұрғысынан қарағанда Мұхамед Ахмед Яссауиден 600жыл бұрын өмір сүрген. Демек, бұл аңыз Арыстан бабтың беделін арттыру үшін дін адамдарының ойлап тапқан әдісі болуға тиісті. Арыстан баб мовзолейінің салынған уақыты белгісіз, Алайда оны Отырар қаласының гүлденіп тұрған кезінде (IX-Xғ)тұрғызуы ақылға сыйымды. 1218 жылы Отырар қаласын Шыңғысхан әскері талқандалған да қирауы да мүмкін. Темір тұсында жаңадан жөнделген мовзолейдің нұсқасы 1905-1909 жылдарға дейін жетіп, осы жылдары тағы да жөнделген.Мовзолейге жалғастырып салынған мешіт осы жылдардан соң қаланған.Мовзолей қабірғаларындағы ескі кірпіштер оның Темір заманында байта жөнделгенін растайды.Дегенмен,қай кезде жөнделсе де оған керек кірпішті отырар қаласының бұзылған қабірғасынан алып отырған.Қазіргі кмавзолей екі бөлмеден тұрады. Ортасында ұзынша дәліз.Негізгі бөлмелердің төбесі күмбезбен өрілген. Алдыңғы жағындағы кейінен қосылған мұнаралы қабырғалар көріксіз ,соңғы кездегі әр стиль үлгісінде жасалған.Бұл мовзолей- Отырар қаласының орнын білдіретін тарихи құнды мұра.

Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи ғимараты Орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші.Ол XII ғасырда өмір сүрген,бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны ,софизмді уағыздаушы Ахмет Яссауидің бейітінің басына орнатылған.

Ахмет Яссауи ескеркіші-Орта азия мен Қазақстандағы біздің заманымызға дейін сақталған ең зәулім күмбезді, қыштан соғылған ғимарат.Оның көлденеңі –46,5м де,ұзындығы 62,5 метр.

Сыртқы көрінісі симетриялы жинақы келген бұл құрылысқа үлкенді –кішілі 35 залдар мен бөлмелер сыйып тұр.Олардың барлығы бір-бірімен қос қабатты 8 дәлізден және әр түрлі өтпелі баспалдақтармен жалғасып жатады.Ахмет Яссауи ғимаратының құрылымындағы тағы бір ерекшелік Қазандықты қоршаған блок тар-залдар мен бөлмелер күмбезді мызғытпай Остап тұратын тіреу іспетті.Қабырғаның қалыңдығын белгіленгенде де уйдің бер ік тұруы көзделген Үйдің берік тұруы көзделген .Үйдің қаңқасы түрліші қиюластырғандағы немесе күмбез тәрізді элементерден құрылады, бұл әдіс кейін Орта Азия мен Қазақстан архетиктурасында одан әрі дамытылды.

Ғимарат негізгі Орталық зал болып табылатын қазандықтың айналасына топтасқан әр түрлі мақсаттағы бірнеше жайлардан тұрады.Бұл Ахмет Яссауи беміті немесе қабірхана, мешіт, Кіші және Ақсарай, кітапхана ,құдықхана ,асхана , қызметшілері бөлмелері.

Қазандық комплекстегі ең сәулетті зал.Бұл діаметрі 18,2 метрге жуық шар конус формалы асқақ күмбезбен жабылған. Залдың нақ ортасында аңыз бойынша Түркістаннан 25 шақырым жерделі Қарнақ қыстағанда жеті металдың қосындысынан құйылған алып тай қазан тұрған.

Ғимаратың кірер бас қақпаға қарам –қарсы төргі бетте орналасқан. Бұл төртбұрышты 7,5х7,5м қабырғаларында таяздау қуыстары бар кең бөлме.Ортасында ақ жасыл асыл тастармен 3,25х1,2х2,2м тысталған биік сағана тұр.Кезінде бұл жерге ешкім жіберілмеген.Кітапхана ,Кіші Ақсарай секілді қазандықтың екінші жағынан,яғни батыс бөлігіне орын алған.Ал,құдықхана мен асхана кіре беріс қақпаның екі қанатында орналасқан.

Ахмет Яссауи мовзолей-мешіті мейлінше тамаша қолөнер шығармаларының үлкенбір қоймасы іспеттес .Мәселен,қазандар, құйма майшамдар,шырағдандар,алкен ту,алтин күміс жалатылған,ағаш люмен әреленген үлкенді –кішілі есіктерді айта аламыз.

Көне Қызылқұмның қойнауы –Шардара өңірінде ,сырлы да шерлі Сырдың Орта ағысының сол жағалауында бұл күндерде алыстан мұнартып ,ескі дүние жәдігерліктің соңғы тұлғындай болып Ұзын-Ата күмбезі мен мұндалайды.Бүкіл сыр бойындағы Орта ғасыр ескерткіштерінің арасындағы бүтіндей сақталып қалған санаушы күмбездердің бірі осы Ұзын-ата кесенесі.Ол Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданындағы бұрынғы Комсомол күріш кеңшарының орталығынан сегіз шақырымдай жерде орналасқан.Кесене ішінде ,ескіше қарама –қарсы, күмбездің тікелей астында Ұзын-Ата ның мүрдесі жерленген .Ұзындығы үш метрдей ,ені жетпіс-сексен сантиметр, биіктігі бір метрге жуықтайтын тұтас құлыптас қойылған Оң жақ қабырғада бір есік бар.

Ежелгі аңыз-әңгімелерде Ұзын-Атаның шын аты-Асан Ата деседі.Атақонысы Ұзын-Ата –тайпақ екен.Әрі сөзі даулы.Асан қария Ақсақ темірдің бас кеңесшілерінің бірі болса керек.Ұзын-Ата сыр бойын мекендеген халықтардың ыстық-ықыласына бөленгендіктен ,әруақты қария ,ел атасы -әулие кісі атанған көрінеді. Ол зеңгі Атадан бата алған екен деген.де сөздері ел аузында әлі күнге айтылып жүр.Ұзын-Ата күмбезі қай уақытта салыныпты дегенге келсек,біздіңше ,олXIV ғ соңына немесе XV ғ бас кезінде болуына сәйкес келеді.Өйткені Ақсақ Темірдің өзі жылы дүниеден бас кешкен.Бұған қоса Ұзын-Ата күмбезінің маңдайшасындағы керамикалық тақтайшада араб тілімен Шермұхамед Хәлім Дұрманұлы деген кісінің цихра бойынша 77б ж,ал,біздің жыл санауымызбен 1377ж қайтыс болып,осында жерленгендігі айтылғанын.Бұл тақтайшадағы дерек Ұзын-Атаның азан шақырып қойылған шын Сімі немесе әулетті болуы да мүмкін.Қызылқұм қойнауына мұсылман дінін себуші,жақсылығымен тұрғылықты халықтың ықылас-пейіліне кенеліп,Әулие ата атанған пайғамбардың үмбеті деп. атануға тиіспіз.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жошы кесенесі.
   
2. 
   Қарахан кесенесі.
   
3. 
   Арыстанбаб кесенесі
   
4. 
   Ахмет Яссауи.
   
5. 
   Ұзын ата кесенесі.
   
6. 
   Айша Бибі.
   

2. Ортағасырлық Ұтырлы (Үтіртөбе) қаласына 2004 жылы жүргізілген археологиялық зерттеулер

Лекция мазмұны:

Ұтырлы (Үтіртөбе) қаласы Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал ауданының орталығы Жетісай қаласынан 30 шақырым солтүстік-шығыста «Үтірлі» ауылынан солтүстікте 11 шақырым қашықтықта, Сырдария өзенінің сол жағалауынан 5 шақырым қашықтықта, Сырдарияға құятын Сорөзек саласының жағалауында орналасқан (1-сызба).