Лекция: 30 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 30 сағ обсөЖ: 30 сағ Барлық сағат саны: 90 сағ

-жергілікті жерде шаруашылыќта ж‰ргізу жаѓдайында тез бейімделу;

-шаѓын бизнес субьектілерініњ іс-єрекет жасаудаѓы тєуелсіздігі;

-салыстырмалы т‰рдегі аз шыѓындар, єсіресе басќаруѓа ж±мсалатын;

-жеке т±лѓаныњ µз идеияларын іске асырудаѓы зор м‰мкіндіктері, кєсіпкерліктіњ дамуы;

-ќорѓа деген аз с±раныс, µнімге жєне µндіріске µзгерістерді тез енгізу м‰мкіндігі;

-капитал айналымыныњ жоѓары болуы.

Халыќаралыќ ењбек бюросыныњ баяндамасына шыѓын жєне орта кєсіпорындардыњ бір ќатар бєсекелестік артыќшылыќтары аталѓан. Бір ќызметкерге шаќќандаѓы ќажетті ќор мµлшерініњ аз болуы, шаѓын кєсіпорында жергілікті ењбек жєне материалдыќ ресурстарды ірі кєсіпорындарѓа ќараѓанда кењінен ќолданады. Табысќа жету жолында жеке ынтаныњ басым болуы, кєсіпорын ж±мысынада ‰лкен єсер етеді. Шаѓын бизнес субьектілері жергілікті нарыќтаѓы с±ранысты µте жаќсы біледі, кей кезде наќты т±тынушыныњ тапсырысы бойынша тауар шыѓарады, кєсіпќой мамандарды даярлайды. Кейбір мемлекеттерде тауар µндірісі, ќызмет кµрсету дењгейі бойынша шаѓын бизнес алдынѓы орында т±рады.

Шаѓын бизнес субьектілерініњ бір ќатар кемшіліктері де бар. Негізін кемшіліктері:

-тєуекелдіњ жоѓары болуы;

-нарыќтаѓы т±раќсыздыќтыњ жоѓары дењгейі;

-ірі кєсіпорындарѓа тєуелді болуы;

-басшылыќтыњ біліктілігініњ тµменді дењгейі;

-ќаржы ресурстарын тартудаѓы ќиындыќтары;

-істі басќарудаѓы жетіспеушіліктер.

Єрине, шаѓын бизнес субьектілерініњ сєтсіздіктері ішкі жєне сыртќы факторларѓа байланысты болады.

Тєжірибе кµрсеткендей, шаѓын кєсіпорындардыњ сєтсіздікке ±шырауы басќарушылыќ білімніњ тµмен болуына байланысты. Ж±мыстыњ сєтсіз аяќталуыныњ басты себебтері:

-біліктіліктіњ тµмен болуы;

-тєжірибеніњ жоќтыѓы;

-коммерцияда, ќаржы мєселесін шешудегі тєжірибеніњ аздыѓы;

-бизнеске салќын ќарау;

-кєсіпкер денсаулыѓыныњ нашар болуы немесе ерісі єдет-ќылыќтары;

-алаяќтыќ;

-табиѓи апаттар, µрт жєне т.б.

сонымен ќатар µндірістік жєне сауда кєсіпорындары дебиторлыќ ќарызды µтеудегі ќиындыќтарды кµрсетеді. Сауда саласына жоѓарыда аталѓандармен бірге д±рыс орынныњ болмауы жєне ќойма шаруашылыѓын басќарудаѓы ќиыншылыќтар жатады.

Ќазіргі уаќытта шаѓын бизнесті ж‰ргізу ‰шін арнайы білім ќажет. Кей кезде шаѓын бизнестіњ басшысы жаќы коммерсан болѓанымен, µндірістік мєселелерде еш ќандай тєжірибесі жоќ болады жєне керісінше жаѓдай да болуы м‰мкін.

Ќазаќстанда шаѓын бизнесті ќалыптасуымен дамуы

Респудликамызда нарыќтыќ ќатнастарды ќалыптастырудаѓы мањызы міндеттердіњ бірі –шаѓын кєсіпкерлікті дамыту. Шаѓын кіспорында экономиканыњ ќ±рылымдыќ ќайта ќ±руын жеделдетеді, т±тынушылардыњ с±ранысына жедел єрекет етеді. Республикада шаѓын бизнестіњ дамуымен болуымен ќызмет жасауына ќажетті ±йымдастырушылыќ, экономикалыќ жєне ќ±ќыќтыќ шарттарды ќалыптастырудыњ алѓашќы ќадамдары жасалуда. Оѓан келесі жаѓдайлар бекітілген:

-шаѓын кєсіпорындар кез келген халыќшаруашылыѓыныњ саласында, кез-келген меншік формасы негізінде ќ±рыла алады.

-µнеркєсіппен ќ±рылыста ж±мыскерлер саны 200 ге дейін;

-ѓылым мен ѓылыми ќызмет кµрсету саласында: ж±мыскерлер саны 100 адамѓа дейін;

-µндірісті сфераныњ басќа салаларында: ж±мыс істейтіндер саны 25 адамѓа дейін;

-бµлшек саудада: ж±мыс істейтіндер саны 15 адамѓа дейін.

Шаѓын кєсіпорындарды азаматтар, мемлекеттік, ±жымдар, біріккен кєсіпорындар, шаруашылыќ ассоциациялары, мемлекеттік оргындар ќ±рады. Шаѓын кєсіпорын мемлекеттік тіркеуден µткен к‰ннен бастап зањды т±лѓа статусына ие болады. Кісіпорын шаруашылыќ ќызметін ж‰ргізуде, шыѓарѓан µнімге, міндетті тµлемдерді тµлегеннен кейінгі ќалѓан пайдаѓа тєуелсіз иелік етеді. Ќазаќстанда ж‰ргізіліп жатќан реформалардыњ т±пкі маќсаты єлеуметтік проблема, ол халыќтыњ µмірін жаќсарту проблемасын шешуге баѓытталѓан. Ол ‰шін экономиканы <<т±тынушыѓа ќызмет ету>> режиміне ауыстыру ќажет. Єлемдік тєжірибе кµрсетіп отырѓандай, б±л маќсатќа экономикалыќ ќатнастардыњ кєсіпкелік типі сєйкес келеді. Оныњ негізгі белгілері: батыл инициатива, толыќ еркіндік пен жауапкершілік, нарыќ коньюнктурасын баќылау мен ќажеттілікті іздеу, бєсекелік к‰рес тактикасы мен инвестициялау мєселелерін талдау.

Республикамыздаѓы шаѓын бизнестіњ экономикалыќ мєнін терењнен т‰сінуге <<Ќазаќ КСР-індегі шаруашылыќ ќызмет еркіндігімен кєсіпкерліктіњ дамуы>> туралы зањныњ ќабылдануы жол ашты. Б±л зањ азаматтармен зањды т±лѓалардыњ кєсіпкерлік ќызметініњ еркіндігін ќамтамасыз ететін негізгі ќ±ќыќтыќ, экономикалыќ, єлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді аныќтап береді.

Ќазаќстанда шаѓын кєсіпорындар Одаѓы ќ±рылды. Б±л оргын шаѓын кєсіпкерлікті ќорѓау, ќолдау ќызметін атќарады, олардыњ ќызметін ж‰йелейді.

Ол мынадай баѓыттар бойынша ж‰ргізіледі:

-Ќазаќстанда шаѓын кєсіпорындарды ќолдау ќорын ќ±ру;

-жењілдік жаѓдаймен несиелеу;

-шаѓын кєсіпкерлікті ќаржыландыратын инвесторларѓа тµмендетілген салыќ мµлшерлемесін ќолдану;

-шаѓын кєсіпорындарды несиелеу жєне саќтандыру бойынша кепілдіктер беру;

-шаѓын кєсіпоындар мемлекеттік т±раќты баѓалармен тарифтерді ќолданѓан кезде, олардыњ орнын толтыру ‰шін ќаржыландыру;

-шаѓын кєсіпорындарѓа сыртќа экономикалыќ ќызметпен айналысуѓа кµмек кµрсету.

Кєсіпкерлікті ќолдаудыњ, дамытудыњ жоѓарыда аталѓан баѓыттардан басќа шаѓын кєсіпкерлікке кµмек кµрсетуге арналѓан аймаќтыќ ќ±рылымдар ќ±рылѓан. Ол ќ±рылымдарѓа кєсіпкерлікті ќолдаудыњ территориялыќ орталыќтары мен инноватциялыќ орталыќтарды жатќызуѓа болады.

Республика Президенті Н.Є. Назарбаев кєсіпкерлікке барынша ќолдау кµрсету мєселелеріне айрыќша кµніњ бµлуде. Оныњ <<Шаѓын кєсіпкерлікті дамытуѓа мемлекеттік ќолдауды к‰шейту жєне оны жандандыру жµніндегі шаралар туралы>> Жарлыѓы осы мєселеге арналѓан. Мемлекет басшысы ќ±ќыќтыќ жєне ќаржы – матиалдыќ базаны одан єрі жетілдіріп жер – жереде азаматтарды шаѓын бизнеске тарту ‰шін ќолайлы жаѓдай жасалуына жоѓары талап ќойып б±л мєселені ±лттыќ экономиканыњ стратегиялыќ аса мањызды секторы ретінде ќарастырып отыр. Алайда, ќабылданѓан шаралардыњ іс ж‰зінде наќты ж‰зеге асуы жеткіліксіз болып отыр. Шаѓын бизнеске ќолдау кµрсетуді бµлінетін ќаржы мардымсыз болып т±р. Шаѓын кєсіпорындарды ќаржыландырудыњ ыќтимал кµздерін іздестіру ±мысыныњ жолѓа ќойылуы да ќанаѓаттанѓысыз. Екінші деггейдегі банктерді шаѓын жєне орта кєсіпорындаѓы бірінші кезекте несие беру тєртібі баяу енгізілуде.

Шаѓын бизнесті дамыту мемлекеттік мањызы бар, к‰рделі іс болып саналады. Б±л арада халыќпен тыѓыз байланыс жасамай, оныњ ќолдауына с‰йенбей ілгері басу м‰мкін емес. Жеке жєне шаѓын бизнестіњ дамуына зањдыќ база жасау жєне оѓан мемлекеттік ќолдау кµрсету шаѓын бизнеске ‰лкен серпін береді.

Ќазаќстанда шаѓын бизнесті мемлекеттік ќолдауды жетілдіру.

Шаѓын бизнес бір ќатар экономикалыќ жєне єлеуметтік проблемаларды шешуде мањызды рµл атќарады. Шаѓын бизнес ќалыптасуымен дамуы барысында мемлекеттік ќолдауды талап етеді. Себебі ірі кєсіпорындардыњ монополиялыќ єрекетінен, экономикалыќ µзгерістер кезінде шаѓын бизнес ќиын хал – жаѓдайда болады. Мемлекет бизнестіњ алдында т±рѓан кедергілерді жоюѓа, ќ±ќыќтыќ жаѓынан кµмек кµрсетуге, µркениетті нарыќтыќ ќатынасты орнатуѓа ыќпал етуге тиісті. Республика ќабылданѓан <<Шаѓын кєсіпкерлікті мемлекеттік ќолдау туралы>> зањѓа сєйкес ел экономикасы мањызды салаларыныњ бірі – ауылшаруашылыѓында бизнестіњ дамытуда орындалуы тиіс шараларды атап µткен ќажет.

Мемлекеттіњ агро бизнес ж‰йесіне араласуыныњ ќажеттілігі баќылаумен реттеуге жататын негізгі параметірлері, тіпті дамыѓан нарыќ жаѓдайында да орын алатын обьективті факторлармен аныќталады.

Кез келген экономикалыќ ж‰йеде нарыќќа баѓынбайтын мемлекеттіњ араласуын ќажет ететін: бюджеттік, несиелік, салыќтыќ, инвестициялыќ сферасында мемлекеттік реттеу проблемалары бар.

Жалпы кєсіпкерліктіњ экономикалыќ белсенділігі мен єлеуметтік баѓдар ±стауыныњ кепілі оныњ µздігінен ќоѓамныњ орташа топтарына жататындыѓы емес, оныњ дєулетімен т±рмысыныњ наќты шынайы меншікке негіделуі болып табылады. Ќазіргі уаќытта шаѓын кєсіпорындар ж±мыс істеп т±рѓан барлыќ шаруашылыќ ж‰ргізуші субьектілердіњ 80 пайызын ќ±райды. Республикада шаѓын бизнеспен бір миллионнан аса адам айналысады.

Шаѓын бизнесті дамыту ‰шін ол ‰ш факторлыќ жаѓдайды ескеру ќажет. Олар:

-кєсіпкерлердіњ ќ±ќыѓын ќорѓайтын ж‰йе жасау;

-тексеруші оргындардыњ санын азайту;

-р±ќсат беруші ќ±жаттардыњ санын азайту.

Шаѓын жєне орта бизнестіњ к‰рделі проблемелпрыныњ бірі несиелік ресурстарда алуды ќиындыѓы.

Кєсіпкерлер банктен несие алудан бес т‰рлі себеппен бас тартады:

-пайыздыќ µсімніњ жоѓары болуы;

-кепілдік талаптыњ тым ќатањ болуы;

-аќпарттыњ жетіспеушілігі;

-несие алу м‰мкіндігіне сенімніњ жоќтыѓы;

-банктердіњ кєсіпкерлердіњ аймаќтыќ алшаќтыѓы.

Шаѓын кєсіпкерлікті мемлекеттік ќолдаудыњ негізі ќаѓидалары:

-шаѓын кєсіпкерлікте дамытудыњ басымдылыѓы;

-шаѓын кєсіпкерлікті мемлекеттік ќолдаудыњ;кешенділігі;

-инфраќ±рылымды дамытуда жєне кєсіпкерліктіњ ±йымдастырушылыќ формаларын тањдауда жаѓдай туѓызу;

-алдынѓы ќатарлыќ шетелдік тєжірибені ќолдану.

Ќазаќстан Республикасыныњ шаѓын кєсіпкерлікті ќолдау жµніндегі агентігі Экономикалыќ зерттеулер институты жєне Кєсіпкерлер форумы кењесімен бірлесіп, Ќазаќстан Республикасында Шаѓын кєсіпкерлікті дамытумен ќолдаудыњ 1999 – 2000 жылдарѓа арналѓан мемлекеттік баѓдарламасыныњ жобасын жасады. Баѓдарламадан бір ќатар шарларды ж‰зеге асыру белгіленген:

Шаѓын кєсіпкерлікті ќаржы – несиелік жєне инвестициялыќ ќолау.

Кєсіпкерлікті ќаржылай ќолдау едєуір шыѓындарды талап етеді, ал мемлекеттік бюджеттіњ м‰мкіндігі шектеулі. М‰ндай жаѓдайда ќаржыны пайдаланудыњ коммерциялыќ механизімдеріне кµшу ќажет. Ќазір банктер сату- сатып алуды несиелейді немесе ірі тауар µндірушілерді несиелеуді ќолайлы кµреді. Шаѓын бизнес µтімді кепілдік базаны жоќтыѓынан несиелік ресурстарѓа ќолы жете алмай т±р. Осыѓан байланысты шаѓын кєсіпкерлікке лизингтік несиелер, саќтандыру, франчайзингті дамыту ќажет.

Кєсіпкерлікті ќаржылай ќолдау саясаты орташа жєне ±заќ мерзімді несиелеуді, аймаќтаќ дењгейде кепілдік ќорлармен несие серіктестіктерін ќ±руѓа баѓытталуы ќажет.

Шаѓын бизнес субьектілеріне салыќ салудыњ єділ ж‰йесін ќ±рудыњ негізгі принципі жалпы экономикалыќ м‰дделердіњ фискальдыќ м‰дделерден басым болуы тиіс. Шаѓын бизнес субьектілеріне салыќ салудыњ єділ механизімі кєсіпкерлердіњ табысын аныќтаудыњ байыпты тєртібініњ болуын кµздеу керек. Кєсіпкерлердіњ табысына бірінѓай жењілдікті мµлшергеме енгізу немесе патенттік тµлем кєсіпкерлердіњ ж±мысын жењілдетеді. Аѓымдаѓы жєне аванстыќ тµлемдер тµлеудіњ ќазірігі тєртібін жою керек. µндірісті дамытуѓа, бєсекеге т‰се алатын экспортќа баѓдарланѓан немесе импортты ауыстыратын µнімдер шыѓаруѓа ќаржы ж‰мсайтын шаѓын кєсіпкерлер ‰шін табыс салыѓын есептеген кезде салыќ салынатын табысты осы ќаржыѓа кеміту ќажет.

Шаѓын кєсіпкерлікті ќолдаудыњ басты баѓыттарыныњ бірі кеден баждарын тµлеу кезінде шаѓын кєсіпорындарѓа жењілдіктер беру. Ќазаќстанда µндірілмейтін шикізаттарды импорттаѓан кезде ќосымша ќ±н салыѓын салуды кейінге ќалдыру ќажет.

Салалыќ баѓдарламаларды жетілдіру.

Шаѓын кєсіпкерлікті дамытудыњ мањызды жаѓы салалыќ министрліктер мен ведомстволар, сондай-аќ ірі отандыќ кєсіпорындар тарапынан ќолдау жасау болып табылады. Б‰гінгі тањда шаѓын бизнесті ќолдау баѓдарламасы транспорт жєне коммуникация салаларында, сондай-аќ жекелеген кєсіпорындарда жасалынѓан.

Шаѓын кєсіпкерлікті ќолдаудыњ инфраќ±рылымдарын дамыту.

Шаѓын кєсіпкерлікті ќолдаумен дамытудыњ инфраќ±рылымдарын ќалыптастыру ‰шін болашаќта Шаѓын кєсіпкерлікті дамыту ќорыныњ ж±мысын ќайта ќарау ќажет.

Нарыќ инфраќ±рылымын дамыту шаѓын кєсіпкерлікті дамытудыњ мањызды бµлігі болып келеді. Шаѓын бизнестіњ тиімді ќызмет етуін ќамтамасыз ететін нарыќтыќ инфраќ±рылымѓа мынадай элементер жатады: аудиторлыќ, консалтингтік, бухгалтерлік, жєне басќа ќызмет т‰рлері, ќаржы – несие институттары, саќтандыру компаниялары єр т‰рлі оќу орындары жатады. Сонымен ќатар б±л нарыќ инфраќ±рылым субьектілерініњ µзіндік проблемаларын шешу ќажет. Ќазаќстанда кєсіпкерлер м‰ддесін ќорѓайтын жетілген ±йымдар бар. Олар : Ќазаќстан кєсіпкерлер конгрессі, Кєсіпкерлермен µндірушілер одаѓы.

Лизинг жєне франчайзингті ќалыптастыру.

Б‰гінгі тањда шаѓын кєсіпкерлікті дамыту саласында жедел жєне ќаржы лизингі іс ж‰зінде дами алмай отыр. М‰ндай жаѓдайѓа лизингтік зањдыќ жєне нормативтік базасыныњ жоќтыѓы басты себеб болып табылады. Лизингтік ќатынастарды тезірек енгізу маќсатында олардыњ дамуын ќолдау жµнінде бір ќатар шараларды ќабылдау ќажет.

Франчайзинг шаѓын кєсіпкерлік µкілдерініњ ірі бизнеспен ќарым – ќатынасыныњ тиімді ‰лгісі ретінде µз дамуыныњ зор м‰мкіндіктеріне ие. Ќазаќстанда франчайзингтіњ дамуы ‰шін: франчазинг ассоцациясын, франчайзйнгтіњ оќу- консультатциялыќ орталыѓын ќ±ру ќажет.

Аќпараттыќ ќамтамасыз ету.

Б±л орайда баѓдарлама бойынша шаѓын кєсіпкерлік аќпараттыќ ќамтамасыз етудіњ ±лттыќ ж‰йесін жасау жоспарланѓан. Осы ж‰йе шењберінде зањдыќ – номативтік актілер оќу орталыќтары, зањгерлік фирмалар, бойынша деректердіњ аќпараттыќ базасы ќ±рылды. Шаѓын кєсіпкерліктіњ Республикалыќ аќпараттыќ кµрме орталыѓы б±л ж‰йені іске асыруѓа негіз болуы тиіс.

Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.

Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар бірлестіктердің белсенді,дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуеклге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көзін көздейді. Кәсіпкерлік шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісінде тапқырлық пен жаңашылдыққа жаңашылдық танытуға ғылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.

Кәсіпкерлік қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда – көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілген консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар опеациялары.

Ќазаќстан республикасыныњ кєсіпкерлік ќызметтіњ субъектілері мына бола алады:

• 
  Ќазаќстанныњ азаматтары ;
  
• 
  Шетел мемлектініњ азаматтары,
  
• 
  Адамдардыњ бірігуі.
  

Ќ±ќыѓы, міндеті жауапкершілігі жєне кєсіпкерлердіњ кепілдіктері ±лттыќ зањдармен реттеледі. Мысалы, ЌР-ныњ зањдарымен ретелетіндер:

• 
  кєсіпкерлік ќызметпен аиналысу ќ±ќќыѓы, кєсіпорындар ќ±ру жєне олар ‰шін ќажетті м‰ліктер сатып алу,
  
• 
  барлыќ субъектілердіњ рыноктаѓы материалдыќ, ењбек, аќпарат жєне табиѓи ресурстарѓа ќол жеткізудіњ тењдік ќ±ќыѓы;
  
• 
  меншік т‰рлеріне жєне ±йымдастыру – ќ±ќыќтыќ формасынаќарамастан кєсіпорын ќызметініњ тењдік жаѓдаы,
  
• 
  кєсіпкерлердіњ м‰ліктерінен зањсыз аиыруды ќорѓау;
  
• 
  кєсіпкерлік саласындаѓы бекітілген шегінді еркін тањдау;
  
• 
  нарыќтыќ монополияжаѓдаында кєсіпкерлер мен кебір тауар
  
• 
  µндірушілердіњ бєсекеге селќос ќарауына жол бермеу.
  

Меншікке экономикалыќ жєне зањды категория ретінде ѓылыми т±рѓыдан талдау жасау кєсіпкерлікті рыноктыќ шаруашылыќтыњ ажырамас элемеенті екендігін дєлелдеп отыр.Жалпы кєсіпкерлікті тарихи талай ѓасырларды ќамтиды, дегенмен ќазіргі т‰сініктіњ орыгн алуы капитализмніњ ќалыптасу жєне даму кезењіне саи келеді.

Буржуазиялыќ саяси экономикада “ кєсіпкерлік” т‰сінігі XVІІІ ѓасырда пайда болды да “меншік иесі” деген т‰сінікпен ќатар орын алды. Мысалы, А. Смит кєсіпкерді µзініњ коммерциялыќ идеясын µткізіп, пайда табу маќсатымен экономикалыќ тєуекелге бас ±рѓан меншік иесі деп сипаттады. Ол µндірісті µзі ±иымдастырады, оныњ нєтижесіне иелік етеді. Кез келген коммерциялыќ банк жиналысќа жіберген б‰кіл капиталѓа иелік ете алмаиды.Меншік иесініњ ‰лесі тек ќ±рылу ќорына ѓана таралады, ал оныњ кµлемі саолыстырмалы алѓанда шаѓын єрі шектеулі.

Несиеніњ дамуымен баиланысты капитал иесініњ ќызмет етуші капиталдан бµлінуі орын алды,ол µз кезегінде кєсіпкерлікке ірі ќозѓалыс берді. Сондыќтан XVІІІ ѓасырдыњ аяѓы XІXѓасырдыњ басында µмір с‰рген єигілі француз экономисі Ж.Б. Сэи кєсіпкерлікті А. Смитпен салыстырѓанда кењінен сипаттады. Кєсіпкерлікке шаруашылыќ тиімділігін ќамтасыз ету маќсатымен µндіріс факторларын баланыстырушы экономикалыќ агент ретінде аныќтама берді. К. Маркс те меншік иесі мен кєсіпкерлікарасында тікелеи ±ќсастыќ аитќан жоќ, алаида соњѓысын меншік иесініњ ќызметі ретінде ќарастырды.

Кєсіпкерліктіњ меншік иесінен ажырасуы акционерлік ќоѓамда аныќ кµрініс алды.Акционерлік кооперативтік экономика жаѓдаиында меншік зањды факт ретінде µзініњ бµлу ќызметпен аиырылады.¤ндірісті µкімет меншіктен ±иымдастыруѓа ауысады,сµитіп меншік пассивті рµл атќаратын ьболады. Дєст‰рлі меншік т‰сінгімен ќатынасты наќты физикалыќ заттар орнына, акционер ќаѓаз бумасымен, меншіктіњ титулымен шектеледі. Акция иесі кєсіпорындарѓа шартты баќылау ѓана жасаи алады.

Корпарация ќызметінде менеджерлерге ауысады. Сµйтіп капитал, меншікті капитал жєне ќызмет атќарушы капитал болып бµлінеді де, ал меншікке наќты баќылау жасайтын менеджерлер жалѓан меншік иесі кµрінісін ќабылдайды.Несие ќатынасыныњ дамуы жєне ±лттыќ баилыќтыњ жеке меншік формасынан корпарацилар меншігініњ формасына кµшуі нєтижесінде меншік кєсіпкерліктен бµлініп ќалады. Батыстыњ экономика ѓылыми мен социялогия саласындаѓы кµптеген µкілдері м±ндай ќ±былыс арќылы меншік мєселесін екінші кезекке ыѓыстырып, µндіріс пен µндірген µнімдерді бµлуге баќылауды бірінші кезекке шыѓарады.

30- жылдардыњ µзінде американдыќ ѓалымдар А.Берлин мен Г.Минз. меншікке баќылау орнату м‰мкіндігініњ бірнеше т±рлерін :

1. 
   Толыќ меншік арќылы баќылау. Барлыќ шыѓарѓан акциялар бір адамныњ немесе азын аулаќ топтыњ ќолында болѓанда ж‰ргізілетін баќылау.М±ндай компанияда меншік пен басќару бір адамныњ ќол астына шоѓырланады.
   
2. 
   Кµпшілік акция арќылы баќылау. М±ндай жаѓдайда шыѓарылѓан акцияларѓа меншік ‰лесі 51 процент болады, алаида ірі компаниялардаб±л сирек кездесетін жаѓдаи.
   
3. 
   Бірлесіп баѓыну тетігі арќылы баќылау. Кµпшілік акияларѓа бір корпорация иелік ету пирамида кµрінісін алады да µз кезегінде басќа компаниялар акциясыныњ баќылау пакетіне ие болу, соњѓысына да баќылау жасау м‰мкін болады, м±ндай жайлар бірнеше рет ќайталануы ыќтимал .
   
4. 
   Акциясыныњ µз бµлігіне баќылау. Баќылау б±л т‰рін жекеадам немесе азын-аулаќ топ корпоацияда µктемдік ж‰ргізетін жеткілікті акция процентіне иелік етеді.
   
5. 
   Басќару тарапынан баќылау. Ол жеке бір адамныњ меншігі кµзге ілінгісіз жаѓдаида орын алады. М±ндаи жаѓдайда менеджмент ‰лесі аз болса да ќысым кµрсете алатын к‰шке айналады.
   

Өтпелі кезеңде реттеулі нарықтық экономикаға айтарлықтай әсер ететін факторлардың бірі- республиканың сыртқы экономикалық байланыстарын дамыту. Ол байланыстардың кеңіту үшін серіктестіктердің өзара ынталарын кепілдендіретін, шетел фирмаларының меншігін сақтайтын, валюталық операцияларды реттейтін, бірлескен кәсіпорындардың қызметін қамтамасыз ететін заңдар қабылдану талап етіледі.

Осы Жарлық бойынша Қазақстан Республикасының территориясында шаруашылықшы субъектілері заңды мекеме мәртебесінде болса, онда олар меншіктің нысанасына қарамастан арнайы тіркеузсіз-ақ сыртқы экономикалық қызметін іске асыруға құқығы бар. Мемлекеттік мәні бар өнімдер тек мамандырылған мемлекеттік коммерциялық құрлымдар мен өндіруші кәсіпорындар арқылы экспортқа шығарылады. Республика территориясында лицензиясы бар банктерге валюталық операциялар жүргізуге рұқсат берілген, барлық заңды мекемелер мен азаматтарға валюталық шот ашуға құқығы бар. Сонымен қатар Қазақстан территориясында заңды мекемелер мен азаматтар арасындағы есептер мен төлемдер шетелдік валютамен жүргізуге тыйым салынды және валюталық рынокты дамыту шаралары белгіленіп, шетелдік валюталарды ауыстыратын орындарды көбейту көзделеді.

• 
  Біздің елімізге шетел бизнесмендерінің келуіне байланысты барлық әкімшілік процедураларды оңайлату;
  
• 
  Салықты жеңілдіктерді енгізу (салық демалыстары. жеңілдетілген мөлшерлемелері, жнңілдетілген кедендік баждар, т.б.);
  
• 
  Тапсырыс, демеу қаржы субсидия сияқты нысандарды пайдалану;
  
• 
  Шетке шығаратын капиталға үкіметтік кепілдікті күшейту;
  
• 
  тікелей инвестициялармен шұғылданатын арнайы мемлекеттік мекеме құру.
  

• 
  жаңа жұмыс орындарын тағайындау;
  
• 
  Қазақстан кадрларын кәсіпкерлікке дайындау мен оқыту;
  
• 
  инфрақұрлымды дамыту;
  
• 
  отандық өнімдердің сапасын көтеру;
  
• 
  экспорттың көлемін ұлғайту;
  
• 
  басымдық аймақтардың эконломикалық дамуын ынталандыру, т.б.
  
• 
  Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен (2000 жыл желтоқсанның 13 N 507) Қазақстан Республикасының Инвестициялары жөніндегі агенттігі, функциялары мен өкілеттіктері ҚР-ң Сыртқы істер министлігіне берілді. Ендігі жерде сыртқы экономикалық қатнастардың қалыптасу, оның әрі қарай дамуы осы мемлекеттік мекеменің қызметіне тікелей байланысты.
  

• 
  Сыртқы экономикалық қызметті іске асыру республиканың дербестігіне байланысты және ақша-қаражат, валюта жүйелері бірлігін сақтауы;
  
• 
  Сыртқы экономикалық байланыстарда барлық субъектілерінің теңдігі;
  
• 
  Мемлекеттік реттеу – экономикалық тұтқалар негізінде (кедендік баждар, субсидиялары, салықтар, пайыздық мөлшерлемелер, лицензиялау және т.б.).
  

• 
  Экспортқа мамандандырылған өндірісті дамыту;
  
• 
  Жұмыс істеп жатқан өндірістердің көпшілігінде экспорттық өнім өндіру;
  

• 
  өндіретін өнімдердің және шикізаттың сапасын үнемі қадағалап отыру.
  

Келтірілген шаралардың бәрі еліміздің валюталық ресурстарын ұлғайтуға, нығайтуға тікелей және халықаралық экономикалық қатнастарды білікті басқаруға әсер етеді.

Сыртқы экономикалық қатнастарды басқару және реттеу үкіметтің қызмет. Мемлекеттің сыртқы саясатын іске асыру жөнінде үкімет ерекше рөл атқарады, ол соның негізгі орындаушысы және жоспарлы түрде дамытушысы. Мемлекет үкімет арқылы сыртқы экономикалық қатнастарды іске асыруды басқарады. Бұл жөнінде үлгі алатын елдің бірі Жапония. Ол ең дамыған және өркениетті елдердің алдыңғы қатарына жатады.

Сыртқы экономикалық қатнастарды реттеудегі алдынала ойластырылған мемлекеттік саясат елді дамытудағы басты тетіктердің бірі. Осындай саясат арқылы Жапония әлемдік шаруашылыққа өзінің ұлттық ерекшеліктерін мейлінше ескеру арқылы күрделі халықаралық экономикалық, ғылыми-техникалық, қаржылық және сауда орталығына айналып отыр.

Сыртқы экономикалық қызметті мемлекет тарапынан реттеу тәжірибесінде кеңінен пайдаланатын әдістер бар; заң шығаратын, әкімшілік – құқықтық, экономикалық, бейресмилік. Осылардың бәрі қойылған мақсаттарға жетуді қамтамасыз етеді.

Сыртқы экономикалық қызметті реттеуде Жапония тәжірибесі мөлшерлі – құқықтық негізге сүйенед. Барлық шаралар жүйесінде және әкімшілік – құқықтық реттеуде ерекше орын алатын <<валюталық айырбас және сыртқы сауда заңы>>. Бұл заң мемлекеттік реттеуде жалпы тұжырымдаманы анықтайды, еркін және жан-жақты сауда жүргізу қағидаларын қамтиды. Бұл Заң сыртқы экономикалық операциялар еркіндік қағидасына сүйенгендіктен тек ең аз мөлшерлі керекті мемлекеттік бақылауды қамтиды.

Сыртқы экономикалық қызметте бұл Заң толық реттеу өкілеттілігін әрбір салаларда заңнан басқа (төмен) актілерге береді. Бұлар төменгі сатыдағы сыртқы экономикалық қызметінің негізгі бөлшектерін реттейтін заңдар: экспорттық-импорттық операциялар. Кедендік-тарифалық сфера; сыртқы саудаға қызмет ету; стандарттар мен техникалық талаптар; интеллектуалдық меншіктік құқылар, т.б.

Сыртқы экономикалық қызметті кедендік реттеу экономикалық құрлымын қайта құру мақсаттарымен тығыз байланысты. Кедендік тариф ұлттық өндірушілерді қорғайтын құрал болып қала береді.

Жапонияда сыртқы қатнастарды бсқаруда ынталандыру мен жәрдемдесу шараларының жүйесі қолданылады. Сыртқы экономикалық қызметінде мемлекеттік реттеудің тиімділігі көбінесе сыртқы экономикалық стратегияны жасауға байланысты. 90-жылдарға сыртқы экономикалық саясатта жаңа халақаралық экономикалық тәртіпті дамытуда елдің белсенді қатысуы басты мақсат ретінде жарияланған.

Сыртқы экономикалық қызметті реттеуде экономикалық тетіктер алкен рөл атқарады (експорт-импорттық операциялар, әлемде кездеспейтін салықты ждеңілдету жүйксі олар експорт пен

Импортты ынталандыруға бағдарланған).

Сыртқы экономикалық қызметтің дамуына әлемдік шеңбері кең сауданы мемлекеттік сақтандыру мен инвестициялардың жаңартылған жүйесі үлкен әсер етеді. Бұл жүйенің қамтитыны: сауданы жалпы сақтандыру валюталық тәуекелдікті сақтандыру, экспорттық векселдерді, облигацияларды, шетелдік инвестицияларды, шетелдік кәсіпорындарға несиелерді сақтандыру. Жапонияда мемлекет сыртқы экономикалық байланыстардың қызмет ететін жүйесін ұйымдастырушысы және осы жұмыс бюджеттен қаржыландырады.

Сыртқы экономикалық қызметте мемлекет қатысатын маңызды бағыт-ол коммерциялық жұмысты ақпаратпен қамтамасыз ету, он жинау және шетел коммерциялық ақпараттарды талдау.

Жапондық сыртқы экономикалық кешеннің тиімділігін мемлекеттік басқару оргындарының атап көрсетуге болады. Олар:әкімшілік, үйлестіруші және консультациялық оргындар.

Сыртқы экономикалық қызметті реттеуде Жапондық жүйе мемлекет пен бизнестің әрекеттестік жағынан ерекше өзгешеліктермен сипаталады.

Қазақстанда сыртқы экономикалық қатнастарды мемлекеттік деңгейде тиімді басқару үшін Жапонияның және да басқа өркениетті елдердің тәжірибесін егжей-тегжей зерттеп,оның ішінде біздің елімізге сәйкес келетінін іріктеп алып пайдалану өте қажет.

Жалпы алғанда, өтпелі кезеңде сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыруда және он іске асыруда мемлекеттің рөлін арттыруға мүмкіндік туғызу өте тиімді шара. Жапон тәжірибесінде көңіл қоятын жағдайлардың бірі-үйлестіруші оргындардың қызметі; екіншісі-ішкі рынокты қорғау.

Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.

Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар бірлестіктердің белсенді,дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуеклге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көзін көздейді. Кәсіпкерлік шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісінде тапқырлық пен жаңашылдыққа жаңашылдық танытуға ғылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.

Кәсіпкерлік қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік, сауда – көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілген консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар опеациялары.

Ќазаќстан республикасыныњ кєсіпкерлік ќызметтіњ субъектілері мына бола алады:

• 
  Ќазаќстанныњ азаматтары ;
  
• 
  Шетел мемлектініњ азаматтары,
  
• 
  Адамдардыњ бірігуі.
  

Ќ±ќыѓы, міндеті жауапкершілігі жєне кєсіпкерлердіњ кепілдіктері ±лттыќ зањдармен реттеледі. Мысалы, ЌР-ныњ зањдарымен ретелетіндер:

• 
  кєсіпкерлік ќызметпен аиналысу ќ±ќќыѓы, кєсіпорындар ќ±ру жєне олар ‰шін ќажетті м‰ліктер сатып алу,
  
• 
  барлыќ субъектілердіњ рыноктаѓы материалдыќ, ењбек, аќпарат жєне табиѓи ресурстарѓа ќол жеткізудіњ тењдік ќ±ќыѓы;
  
• 
  меншік т‰рлеріне жєне ±йымдастыру – ќ±ќыќтыќ формасынаќарамастан кєсіпорын ќызметініњ тењдік жаѓдаы,
  
• 
  кєсіпкерлердіњ м‰ліктерінен зањсыз аиыруды ќорѓау;
  
• 
  кєсіпкерлік саласындаѓы бекітілген шегінді еркін тањдау;
  
• 
  нарыќтыќ монополияжаѓдаында кєсіпкерлер мен кебір тауар
  
• 
  µндірушілердіњ бєсекеге селќос ќарауына жол бермеу.
  
• 
  Кәсіпкерлік туралы теориялык концепция алғашқы рет 1725-1730 жылдары Ричард Кантиллионньщ еңбектерінде баяндалды. Кейінгі 250 жыл шегінде кәсіпкерлік теория әртүрлі ғалымдар мен экономистердін еңбектерінде дамытылды да, олар бірте-бірте кәсіпкерлік — бүл адамның тәуекел мен жаңартпаға деген бейімділігі ғана емес, қорыта келгенде жаңа кәсіпорын күруды біддіретін үғым деген пікірге келді.
  

Кейінірек XVIII-ғасырдың екінші жартысында Квисней сияқты физиократтар кәсіпкерлік концепциясын кеңейте түсті. Олар Кантиллион сияқты кәсіпкерлерді түрлаусыздық иелері деп санады, бірак ілгері жылжи отырып, бүл аныктамаға өндіріс процесін енгізді, демек сонымен бірге кәсіпкерлердін пайда табуы үшін белгілі экономикалық ресурстарға ие болу қажеттілігі де енгізілді. Олардың түсінігінше кәсіпкер өнім ґндірісін үйымдастыру, жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу нарыктарын іздестіруі кажет.

• 
  Төлем кабілетті, тәртіпті, сақ, адал және түрақты болуы;
  
• 
  Қарыз түрінде капитал тарта білу және несиені
  уақытында қайтара білу;
  

• 
  Сол немесе басқа тауардың ерекшелігі мен
  маңыздылығын, оны өндіру әдістері мен болжамды
  сүранысын жеткілікті дәрежеде нақты бағалай білу
  жағдайында болу.
  

1890 жылы кәсіби менеджмент салыстырмалы түрде жаңа құбылыс болды, бірақ біз осы уақытта-ақ Альфред Маршалдың кәсіпкер мен менеджердің арасында айырмашылыктың бар екендігін алғаш көрсеткен зерттеулерін табамыз. Менеджер кәсіпорьшда өте маңызды міндет атқарады, бірақ Маршалдың пікірінше, тек кәсіпкер ғана бизнестің табыстылығына байланысты толық жауапкершілік пен тәуекелді өз мойнына алады, сондыктан ол менеджерге орі кәсіпкерге қажетті қасиеттерге ие болуы тиіс. Сонымен бірге Маршал, ґте онды кәсіпкерді сипаттайтын касиеттердің көп екендігін және тек кейбіреулері ғана жоғары дәрежеде сол касиеттерге ие екендігін атап корсетеді. Негізінен кәсіпкерлер бір жағынан өте мықты, бір жағынан әлсіз болуы мүмкін, бірақ кәсіпкердің негізгі міндсті капитал мен еңбекті қозғалысқа келтіру, неәізгі жоспар мен оны орындаудың егжей-тегжейлі шараларын дайындау болып табылады. Кәсіпорынның өсуімен қатар кәсіпкерлік қабілет те өсуі қажет, сонымен катар ол өзінің сапылығын, жан-жақтылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге деген қабілетін, табандылығын сактауы керек, тек сонда ғана ол табысты кәсіпкер болып кала алады. Сонымен Маршаллдың сіңірген еңбегі — алғаш рет кәсіпкер мен менеджер арасындағы айырмашылықты жиі кґрсетуі.

Орта ғасырлық менеджмент тарихын зерттеуші Джозеф Шумпетерді (1910) қазіргі заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды. Өзінің ілімдерінде Шумпетер кәсіпкер бейнесінен жай бизнесті басқаратын менеджер роліне алшақтаған. Кәсіпкердің мәні, бүл оның өндіріс күштерін жанадан

үйымдастыруы, ұластыруы, ал олардың қозғалысы өз кезегінде өндіріс циклдарының тездетілуіне немесе жалпы экономикалық келісімге алып келеді. Шумпетер кәсіпкердің оз қызметтерінде қолдануға болатын келесі бағыттарды аныктайды:

І.Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер;

2.Жаңа өндіріс әдістері;

З.Жаңа өткізу нарықтары;

4.Жаңа жабдықтау көздері;

5.Жаңа үйымдастыру түрі.

Франк Найт (1921) кәсіпкерлік қызметінін өте маңызды белгісі-түрлаусыздық жағдайында жүмыс істеу екендігіне ерекше көңіл аударады. Найт пікірі бойынша, кәсіпкер - түрлі мүмкін болатын кедергілерді батыл жеңіп шығатын, өзінің көзқарасын әрдайым қорғай алатын адам. Найт тек жалпы түрде үйымдастыру және бақылау сияқты міндеттергс ерекше көңіл аудара отырып, кәсіпкердің міндеттерін сипаттайды. Бірақбелгілі міндеттерді атқаратын жай менеджеанда кәсіпкердің мәні үлкен, кәсіпкер өз кәсіпорньшың да меншіктенушісі болуы керек, яәни капиталды да басқаруы керек. Мұның үстіне, Найт кәсіпкердің мәні тек белгілі міндеттерді атқаруында да, кәсіпорын қүруында да емес, оның түрлаусыздық жағдайында жүмыс істеу қабілеттігінде, сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге араласа білуінде деп санады. Кәсіпкер кәсшорынның пайдасын ұлғайту мақсатында, көз жеткізген тәуекелге өзінің капиталмен баруға дайын болуы керек. Қазіргі заманғы авторлардың ұстанымдарын қарастырайық. Давид Минкеланд (1961) кәсіпкерге мынадай сипаттама береді: Дәлелденген тәуекелдерге бара білу Жігерлік және іскерлік белсенділік Жеке, дербес жауапкершілік Қабылданатын шешімдердің салдарын білу Қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда:

• 
  Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді
  болжай білу
  
• 
  Ұйымдастыру шеберлігі.
  

Харви Либенстейн (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің 2 түрін атайды: қызметтің бірінші түрі менеджментке тән ескішілдікке негізделген күнделікті операцияларды орындаумен байланысты, екінші түрі — жаңартпашылық. Қызметтің бірінші түрі орныққан, жаксы зерттелген нарықтық ортада жұмыс істеп түрған кәсіпорынды басқаруды білдіреді. Жаңартпашылық қызмет - жаңа нарықтар жағдайында жүмыс істеу, қызмет көрсету мен өнімнің жаңа түрлерін өндіру. Кэсіпкер түрлі нарық жағдайында тиімді жұмыс істей білуі керек.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жыләы 6-наурыздағы №3398 "Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы" және 1998 жыләы 27-сәуірдегі №3928 "Жеке және заңды түлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген қүқығын қорғау туралы" жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді. Осы жарлыққа орай, Қазақстанда шағын бизнесті дамыту жөніндегі алғашқы арнайы орган ретінде сауда және экономика министрлігінің құрамында шаәын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі агенттік кұру және оның жұмысын ұйымдастыру ұйғарылды. Бұдан баска, халықаралық қаржы институттарының үкіметтік және үкіметтік емес қүрылымдарының қатысуымен кәсіпкерлікті қолдау қорын құру көзделген. Бүл қордың шеңберінде 5 миллион теңге көлеміндегі келешегі анағүрлым үлкен жобаларды қаржыландыру көзделуде. Алайда үкіметтің күш салуына карамастан кәсіпкерлік қызметін белсендетуге шындап бетбұрыс әлі бола қойған жоқ.

Меншікке экономикалыќ жєне зањды категория ретінде ѓылыми т±рѓыдан талдау жасау кєсіпкерлікті рыноктыќ шаруашылыќтыњ ажырамас элемеенті екендігін дєлелдеп отыр.Жалпы кєсіпкерлікті тарихи талай ѓасырларды ќамтиды, дегенмен ќазіргі т‰сініктіњ орыгн алуы капитализмніњ ќалыптасу жєне даму кезењіне саи келеді.

Буржуазиялыќ саяси экономикада “ кєсіпкерлік” т‰сінігі XVІІІ ѓасырда пайда болды да “меншік иесі” деген т‰сінікпен ќатар орын алды. Мысалы, А. Смит кєсіпкерді µзініњ коммерциялыќ идеясын µткізіп, пайда табу маќсатымен экономикалыќ тєуекелге бас ±рѓан меншік иесі деп сипаттады. Ол µндірісті µзі ±иымдастырады, оныњ нєтижесіне иелік етеді. Кез келген коммерциялыќ банк жиналысќа жіберген б‰кіл капиталѓа иелік ете алмаиды.Меншік иесініњ ‰лесі тек ќ±рылу ќорына ѓана таралады, ал оныњ кµлемі саолыстырмалы алѓанда шаѓын єрі шектеулі.

Несиеніњ дамуымен баиланысты капитал иесініњ ќызмет етуші капиталдан бµлінуі орын алды,ол µз кезегінде кєсіпкерлікке ірі ќозѓалыс берді. Сондыќтан XVІІІ ѓасырдыњ аяѓы XІXѓасырдыњ басында µмір с‰рген єигілі француз экономисі Ж.Б. Сэи кєсіпкерлікті А. Смитпен салыстырѓанда кењінен сипаттады. Кєсіпкерлікке шаруашылыќ тиімділігін ќамтасыз ету маќсатымен µндіріс факторларын баланыстырушы экономикалыќ агент ретінде аныќтама берді. К. Маркс те меншік иесі мен кєсіпкерлікарасында тікелеи ±ќсастыќ аитќан жоќ, алаида соњѓысын меншік иесініњ ќызметі ретінде ќарастырды.

Кєсіпкерліктіњ меншік иесінен ажырасуы акционерлік ќоѓамда аныќ кµрініс алды.Акционерлік кооперативтік экономика жаѓдаиында меншік зањды факт ретінде µзініњ бµлу ќызметпен аиырылады.¤ндірісті µкімет меншіктен ±иымдастыруѓа ауысады,сµитіп меншік пассивті рµл атќаратын ьболады. Дєст‰рлі меншік т‰сінгімен ќатынасты наќты физикалыќ заттар орнына, акционер ќаѓаз бумасымен, меншіктіњ титулымен шектеледі. Акция иесі кєсіпорындарѓа шартты баќылау ѓана жасаи алады.

Корпарация ќызметінде менеджерлерге ауысады. Сµйтіп капитал, меншікті капитал жєне ќызмет атќарушы капитал болып бµлінеді де, ал меншікке наќты баќылау жасайтын менеджерлер жалѓан меншік иесі кµрінісін ќабылдайды.Несие ќатынасыныњ дамуы жєне ±лттыќ баилыќтыњ жеке меншік формасынан корпарацилар меншігініњ формасына кµшуі нєтижесінде меншік кєсіпкерліктен бµлініп ќалады. Батыстыњ экономика ѓылыми мен социялогия саласындаѓы кµптеген µкілдері м±ндай ќ±былыс арќылы меншік мєселесін екінші кезекке ыѓыстырып, µндіріс пен µндірген µнімдерді бµлуге баќылауды бірінші кезекке шыѓарады.

30- жылдардыњ µзінде американдыќ ѓалымдар А.Берлин мен Г.Минз. меншікке баќылау орнату м‰мкіндігініњ бірнеше т±рлерін :

6. 
   Толыќ меншік арќылы баќылау. Барлыќ шыѓарѓан акциялар бір адамныњ немесе азын аулаќ топтыњ ќолында болѓанда ж‰ргізілетін баќылау.М±ндай компанияда меншік пен басќару бір адамныњ ќол астына шоѓырланады.
   
7. 
   Кµпшілік акция арќылы баќылау. М±ндай жаѓдайда шыѓарылѓан акцияларѓа меншік ‰лесі 51 процент болады, алаида ірі компаниялардаб±л сирек кездесетін жаѓдаи.
   
8. 
   Бірлесіп баѓыну тетігі арќылы баќылау. Кµпшілік акияларѓа бір корпорация иелік ету пирамида кµрінісін алады да µз кезегінде басќа компаниялар акциясыныњ баќылау пакетіне ие болу, соњѓысына да баќылау жасау м‰мкін болады, м±ндай жайлар бірнеше рет ќайталануы ыќтимал .
   

9. 
   Акциясыныњ µз бµлігіне баќылау. Баќылау б±л т‰рін жекеадам немесе азын-аулаќ топ корпоацияда µктемдік ж‰ргізетін жеткілікті акция процентіне иелік етеді.
   
10. 
    Басќару тарапынан баќылау. Ол жеке бір адамныњ меншігі кµзге ілінгісіз жаѓдаида орын алады. М±ндаи жаѓдайда менеджмент ‰лесі аз болса да ќысым кµрсете алатын к‰шке айналады.
    

А. Берлин мен М.Минз µз ќорытындыларында мынаѓан с‰йенеді. Баќылаусыз баилыќќа меншік, меншік иелігінсіз байлыќќа баќылау жасаумен пара-пар, корпоративті дамудыњ логикалыќ нєтижесі болып табылады. Сонымен меншік пен кєсіпкерлік арасында ќатты баѓыныштылыќ болмаѓанымен кєсіпкерлікті дамытудыњ шарттары туралы с±раќ туындайды .

Біріншіден, кєсіпкерліктіњ ќажеттішарты мен белгісі, субъектініњ белгілі бір дєрежеде еркіндігі мен ќ±ќы болуы шарт. Ол шаруашылыќ ќызметініњ баѓытын тањдау, µндірістік баѓдарламаны аныќтау, ќаржыландыру кµзін тањдау, өндірістік бағдарламаны анықтау, қаржыландыру көзін таңдау,өнімдерді өткізу, оларға баға белгілеу, пайдаға өз жарлығын жүргізу т.б.. Басқаша айтқанда кәсіпкер шаруашылықты жүргізудің экономикалық жағынан оқшауланған субъектісі болуы керек.

Екінші, кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге тәуекелділікті қажет етюді. Қабылдаған шешімдерге деген жауапкершілік болмайтын болса, ол кәсіпкерлік болмағаны,жәй тапсырма бойынша жарлық ету болғаны. Тәуекелдік тура шешім туралы ерекше айту керек. Кәсіпкерліктің қандай түрімен айналысушылардың басым көпшілігі кепілді табыс пен жоғары жалақыға есеп жасайды. Алайда кәсіпкерлік және рыноктың даму тек жоғарғы табыс пен жалақыдан тұрмайтыны, оның көлеңкелі жақтары да аз емес екендігі белгілі.Осыдан да болар ауыз екі сөзде тәуекел тас жарады, тас жар маса бас жарады деген де бар.

Үшіншіден, кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа же туге, пайда табуына бағдар ұстауы , мұның өзі экономиканың қажетті рыноктық құрылымын орнатумен байланысты. Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, кәсіпкерліктің Жан-жақты дамуына оның құқылы базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік-экономикалық шарт қалануы қажет. Олай дейтініміз рынок пен кәсіпкерлік кенеттен панда болып тез дамымайтыны кім-кімге де түсінікті. Олар бұйрықпен, үкімет шешімдермен, міндеттеу жолымен іске қосылмайды. Өйткені ақшасыз, тауарсыз,капиталсыз, ең басты реттеуші – құн заңынсыз, қозғаушы күші бәсекесіз олар дами алмайды.

Төртінші шарты жоғарыда атап өткендерден туындайды. Ер кін кәсіпкерлік меншіктің әр қилы формада, түрде, сипте болуын қалайды, олай болса иемденуді де қамтиды. Өз кезегінде көптүрлілік объективті құбылыс. Өйткені ол өндірістік қызмет көрсету ісінің дамуының нәтижесі. Қазіргі әлемде дәрежесі мен сипаты бойынша әр қилы өндіргіш күштердің, таңғажайып қабысуын байқауға болады. Қоғамдық, жалпы мемлекеттік мақсатқа пайдаланатын өндіргіш күштер бар, сонымен қатар ұжымдық, топтық және жеке дара мақсатта қолданатын өндіргіш күштер де бар. Осыған сәйкес меншік пен кәсіпкерліктің әр қилы формалары даму алады. Осының негізінде аралас типтегі рыноктық экономикалық құрайтын көп субъектілі нақты қызметттің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да бір белгілі стиль және тәртіптіңтипі, жинақтап айтқанда үлкен бастама, дәстүрден тыс байлау, іскерлік. Белгілі Австриялық экономист И. Шумпетер айтқандай, кәсіпкерлік-жұмыстың бір түрі емес, тұнып тұрған ақыл-ой, тұла бойы қасиет. “ Ерекше бір көріпкелдік қасиет болуы рутина қысымына әрдайым қарсылық жасай білуі шартты мәселе. Жаңалықты таба білетін, оның нәтижесін пайдалана білуі керек. Хас тәуекелге бел байлап, қорқуды, үрейді жеңе білу, болып жатқан құбылыстарға еш байланыссыз өз шешімін анықтау”

Қазіргі экономикалық әдебиеттерде де кәсіпкерлікті шаруашылық искусствосы , экономикалық және ұйымдық творчество, еркін бастамаға, жаңалық жанашыры, тәуекелге бас ұру арқылы түсіндіреді т. б. мұның бәрі пайда әкелу. Мұның өзі табиғи, әрі дұрыс: басқарудың өзі “ мүмкіндік – искусствосы”. Оның үстіне әңгіме тауарлы және бәсекелі шаруашылықтың тууымен байланысты өндірісті басқару және ұйымдастыру жөнінде болып отыр. Мұнда жеке бастың бейімділігі, қабілеті батылдығы маңызды рөл атқарады. Бұған қосарымыз ҚР-ның кәсіпкерлікке жол ашқан, оның құқы мен жауапкершілігі туралы алғашқыы қабылдаған заң актілерінің бірі “Кәсіпорындар және кәсіпкерлік қөызмет туралы” болды. Мұнда кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің жеке дара бастамасы , іс-қимылы, ол пайда алу мақсатын көздейді, тәуекелділік көрсетеді, өзгерістерге деген жауапкершілігі бар деп анықтама берілген.
Кәсіпкерлік процесін қозғалысқа келтіретін іргелі күштерге бірінші кезекте, фирманы күрушы және негізін салушы болып табылатын кәсіпкердің өзі, бизнесті жүзеге асыруға қолайлы мүмкіндік пен кажетті қор жатады (сур. 1.2.).

Кәсіпкерлік процесінің қозғаушы куштері

	Кәсіпкерлік процесінің қозғаушы күштері
Ксіпкер және оның менеджерлер командасы				Бизнесті жүзеге асыру үшін қолайлы		Қажетті қорлардың болуы

Кәсіпкерлік процесінің екінші қозғаушы күші - бизнесті іске асыру үшін қолайлы мүмкіндіктер. Бүгінде бүкіл әлем кәсіпкерлік жарылыс нәтижесінде пайда болған "үнсіз" тґңкеріс жайлы айтуда. Шет елдік ғалымдар кәсіпкерлік түсінігіндегі негізгі орынды ой (Idea) және оларды іске асыру мүмкіндіктері сияқгы категорияларға береді. Ойды іске асыру мүмкіндіктері деп, ойдың жүзеге асу дәрежесі мен ойды іске асыру нарығының ашық тауашасының бар болуын айтуға болады. Дегенмен осы жерде ойлар оларды іске асыру үшін қолайлы мүмкіндіктерге қарағанда анағұрлым көп. Сонымен жана куаттарға, объектілерге деген қажеттілік пайда болғанда, құрылыстар мен ғимараттарды қайта құру қажеттілігі пайда болғанда, тапсырыс берушілердің жаңадан туындаған қажеггіліктерін канағаттандыруда тапшылық пайда болғанда немесе тапсырыс берушілердің бар қажеттіліктерін бәсекелестердің усынған қызметтеріне қарағанда толығырақ қанағаттандыру мүмкіндігі туғанда құрылыс бизнесі үшін де мүмкіңдік пайда болады. Кәсіпкер үшін осы мүмкіндікті уақытысында байқау ғана емес, сондай-ақ оны дүрыс пайдалану да маңызды.

Кәсіпкерлік шеберлік дегеніміз — бүл баскаларға әлі көріне қоймаған, көргісі де не өте ерте, не өте кеш көрінген жерде кәсіпорын құру және дамыту мүмкіндігін бірінші болып көру.Кәсіпкерлік процесінің үшінші қозғаушы күші - бүл қажетті қорлардың болуы. Қорларды басқаруда келесі козкарасты ұстану ұсынылады: Шағын фирмалардың негізгі өндіріс қорларының үлкен белігінің сатып алынуымен емес, ал жалға алынуымсн қамтамасыз етілетін ең аз мөлшердегі қорлармен жоғары нәтижелілікке жету.

Ерте заманғы теорияларда кәсіпкерліктің 7 концепциясы бөліп көрсетіледі, олардың әрқайсысы өз алдына мектеп болып табылады және кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік процеске өздерінің түсініктемелерін береді. Оларға жататындар:

1. 
   Кәсіпкерліктің жеке түлғалық қасиеттерді бағалау
   үстанымындағы мектебі.
   
2. 
   Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі.
   
3. 
   Кәсіпкерліктің классикалық мектебі.
   
4. 
   Кәсіпкерліктің жетекші үстанымындағы мектебі.
   
5. 
   Кәсіпкерліктің ішкі мектебі.
   
6. 
   Кәсілкерліктің маркетингтік ұстанымындағы мектебі
   
7. 
   Кәсіпкерліктін менеджменттік ұстанымындағы мектебі.
   

1.2-кестеде әртүрлі мектептерге сәйкес кәсіпорынныц әрбір даму кезеңінде кәсіпкерлікке қажетті мінез-қүлықтар мен кабілеттерге сипаттама берілген.

Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерін бағалау үстанымындағы мектебі: Кәсіпкер болып туыла ма жүре келе әлде, бола ма? Адамды менеджерлік, жетекшілік және кәсіпкерлік жұмыска үйретуге бола ма, ґлде адам бұл қызметтерді жүзеге асыруда табиғи қасиеттерге ие болу керек пе? деген сұрактарға жауап табуға тырысуда. Кәсіпкерліктің осындай мектебі табысты кәсіпкер болу үшін белгілі бір жеке қасиеттерге ие болу қажеттілігіне ерекше көңіл аударады. Басқаларды рухтандыру жоне қызыктыру үшін кәсіпкер өз ойыньщ немесе бизнес концепциясынын ґмір сүргіштігін дәлелдеп қана коймай, қойылған максатқа жету үшін басқаларды да қызықтырып, сендіруі керек. Басқаларға осындай ықпал ету үшін, косіпкердіц баска кәсіпкерлерден де табысты болуына мүмкіндік беретін белгілі бір қасиеттерге ие болуы шарт.

Кәсіпкерліктің осы мектебіне сәйкес кәсіпкерлер тиісті шешім қабылдауда және бизнесті іске асыру мүмкіндіктерін табуда сезімдік қабілеттерге ие болады. Басқа мектептердің өкілдері нарықты болжау мен талдауға айрықша көңіл более, косіпкерліктің жеке түлғалық қасиеттері үстанымындағы мектеп кәсіпкердің табиғи сезіміне ерекше көңіл аударады. Ли Якокканың түсіндіруі бойынша, бұл — проблеманы сезіну және шешім кабылдау, ал басқалар алдымен талдау жасау үшін мәліметтер мен деректерді жинап, талдап, қорытады және шешім қабылдаудың тым нысандандырылған әдістерін қолданады.⁹

Лекция 27.

Таќырыбы: Сыртќы саяси байланыстар.

Мемлекеттік тєуелсіздікке ќол жеткеннен кейін ЌР д‰ние ж‰зі мемлекеттерініњ басым кµпшілігініњ тануы мен ќолдауына ие болып, д‰ниеж‰зілік ќоѓамдастыќтыњ толыќ ќ±ќылы м‰шесіне айналды.

1992 жылѓы 2 наурызда Ќазаќстан Б¦¦-ныњ м‰шелігіне µтіп, біршама ќысќа кезењ ішінде д‰ниеж‰зілік ќоѓамдастыќќа ойдаѓыдай бірігіп ќана ќоймай,онда елеулі орынѓа ие бола алады. Мысалы: Ќазаќстан Президентініњ Азияда µзара іс ќимыл мен сенім шаралары механизмін жасау жµніндегі бастамасы д‰ние ж‰зінде оњ пікір туѓызып,Б¦¦-да кењ кµлемде ќолдау тапты. 1996 жылѓы 30 ќырк‰йекте Ќазаќстан 142 мемлекет ќатысатын ядролыќ сынауларѓа жаппай тиым салу туралы шартќа ќол ќойды. Б‰гінгі ќазаќстанды д‰ние ж‰зіндегі мемлекеттердіњ кµпшілгі таныѓан,олардыњ 105-мен дипломатиялыќ ќатынастар орнатылѓан.Республикада 50-ден астам елшілік жєне халыќаралыќ ±йымдардыњ µкілдіктері ж±мыс істейді.Ќазаќстанныњ шет елдегі миссияларыныњ желісі ±лѓайды –АЌШ-та,¦лыбританияда,Ќытайда,‡ндістанда,Туркияда,Иранда,Италияда,Германияда,жаќын жєне алыс шет елдердегі басќа да мемлекеттерде елшіліктер мен консулдыќтар ашылѓан.

Ќазаќстанныњ аймаќта ѓы жаќын кµршілері мен жан-жаќты ынтымаќтастыѓы ±лѓайып жєне ныѓайып келеді. Ќазаќстанныњ Азиядаѓы стратегиялыќ єріптестерініњ бірі-Ќытай. Мемлекеттер арасында ±заќ мерзімді тату кµршілік, достыќ жєне µзара ынтымаќтастыќќатынастарын саќтау мен дамыту мемлекеттер халыќтарыныњ м‰дделеріне сай келеді,бибітшіліктіњ саќталынуына кµмектеседі.

Біздіњ еліміздіњ Азиядаѓы єріптестері арасында Туркия мен Иран ерекше орын алып отыр, олар мен мемлекетті тарихтыњ ортаќтыѓы да экономикалыќ ынтымаќтастыќтыњ тиімділігі де байланыстыруда.

Европада Ќазаќстанныњ Германиямен, Франция мен ,¦лыбританиямен,Италиямен, Австриямен,басќа елдермен ќарым-ќатынастары жања серпін алды.Бір жаѓынан ЕЌ мен оѓан м‰ше елдер жєне екінші жаѓынан,Ќазаќстан Республикасы арасындаѓы єріптестік пен ынтымаќтастыќ туралы келісімге ќол ќойылды.Сауда туралы шарт жасалды, оныњ µзі республикаѓа сауда мен ынтымаќтастыќ ‰шін Еуропа нарыѓын ашады., ќазаќстандыќтардыњ Еуропада оќуымен ж±мыс істеуіне м‰мкіндік береді.Балтия елдерімен, сондай-аќ Э¤К-ке б±рынѓы ќатысушылар – Венгриямен,Польшамен ,Болгариямен,Чехиямен,Словакиямен жєне Руминиямен байланыстар дамып келеді.