Лекция 30cағат Практикалық сабақ 15 сағат ожсөж- 45сағат CӨЖ 45 сағат Емтихан 6 семестрде
жүктеу/скачать 2,74 Mb.
|
Почвенные животные — Т. жануарлары, фаунасы—Т-та тірлік құратын жандылар тобы жанжақты және көп санды болады. Оларга қарапайым омыртқасыз және омыртқа-лы жәндіктер жатады. Қарапайымдыларға протозоалар (флагелата, ризопода және инфузориялар), омыртқасыздар-ра жауын құрттар мен насекомдар (қоңыздар, құмырсқалар т. б.), ал омыртқалыларға тышқандар (кеміргіштер) жатады. Почвенные зоны — топырак, аймақтары — бір немесе бірнеше жақын аймақты Т. типтері және ішкі аймақ Т-ар ендік бағытта жайласқан территориялар. Топырақ (Почва) - жер қабығының үстіңгі қабаты (шынында мору қыртысы). Ол өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің, бастапқы жыныстардың өзара әрекеті нәтижесінде түзіліп, дамиды және дербес табиғи түзілу болып табылады. Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғалымы В.В.Докучаев (1846-1903) қалады. Ол бірінші рет "топырақ" және "топырақ қүрылымы" ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процесінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты. В.В. Докучаев анықтаған топырақ тузілудің бес факторына — бастапқы жыныстар, климат, жер бедері және уақыт, өсімдіктер және жануарлар организмдеріне кейіннен су (топырақ және грунт) және адамның шаруашылық әрекеті косылды. Топырақ ерітінділерінің жоғарыдан төмен карай қозғалысы басым болатын топырақ қүрылымыңда үш негізгі қабат жиі бөліп көрсетіледі: — қарашірік жинақталған (қарашірінді) кабат (А1); элювийлік шайылған қабат (А2); иллювийілік (жуылған) қыртыс (В). Одан төмен бастапқы (топырак түзетін) жыныстар орналасады. Биосфераның маңызды құрамды бөлігі — топырақ арқылы тірі организмдердің литосферамен, гидросферамен және атмосферамен экологиялық байланыстары іске асырылады. Топырақ астының ластануы (Загрязнение подпочвы) — түпкілікті тау жыныстарының қабатына антропогендік ластагыштардың түсуі. Әдетте, вертикальді су ағыны барысында түседі. Ауыл шаруашылығында және коммуналдық шаруашылықта қолданылатын немесе пайда болатын шөп жойғылардың, минералдық тыңайтқыштардың және басқа заттектердің жер қойнауына енуінен және қалдыктарды көму және кұю кезінде өте қауіпті. Топырақ бетінің қатуы (Заморозки на почве) — жер бетінен тиімді сәулелену әсерінен, 2 м биіктікте ауаның температурасы оң болғанда топырақ және өсімдік температурасының түнде 0°С - қа дейіи және одан да төмен темендеуі. Топырақ ерітіндісі немесе топырактың сүйыктық (сулық) фазасы — еріген органикалық және минералдык, заттектерімен және газдарымен қоса сүйық күйдегі топырақта болатын су. Т.е. — планетаның тарихындағы табиғи сулардын ең маңызды санаттарының бірі, В.И.Вернадскийдің аитқанындай (1960), "биосфера механизмінің негізгі элементі" және "тіршіліктің негізгі субстраты". Тар мағынада Т.е. белгілі бір әдіспен (центрифугалау, баспалау, орнын басатын сүйықпен ығыстыру және т.б.) топырақтан шығарып алынған топырақтың сүйық фазасының бір бөлігі, мұндайда оның қүрамы өзгермей коймайды. Топырақ жамылғысының құрылымы (Структура почвенного покрова) — әp түрлі деңгейде бір-бірімен тектік байланыстағы және белгілі бір кеңістік кескінін, сондай-ак топырақтың шаруашылық қасиетінің әралуандылығын қүрайтын қарапайым топырақ таралу аймағының кеңістіктік алмасу формалары. Белгілі бір топырақ жамылғысы жүйелері, әдетте, кең көлемді аумақтарға тән. Бұл жүйе топырақ комбинацияларын (үйлесімін, вариацияларын, кешендерін, теңбілдігін, алалығын) түзеді. Топырак жамылғысы жүйесінің сипаты көп жағдайда жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігі мен мүмкіндіктерін анықтап береді. Топырақ қабаты (Горизонт почвы) — топырақ түзілу процесінде жекелеу, жер бетіне параллель орпаласқан біршама біртекті топырақ қабаты. Түсі, қүрылымы, қүрамы, жаңа түзілімдерінің және басқа да белгілері бойынша ерекшеленеді. Т.к. ендірілу, жылыстау, шығарылу және топырактағы заттектердің айналуы нәтижесінде пайда болады. Түтас алғанда олар топырак қимасын күрайды. Топырақ құнарлылығы (Плодородие почв) — ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің мол түсімділігін, сондай-ақ табиғи фитоценоздардың биологиялық өнімділігін қамтамасыз ететін топырақ қасиеттерінің жиынтығы. Т.қ. ондағы қоректік заттардың (азот, фосфор, калий, микроэлементтер) құрамына, ылғалдылық дәрежесіне, агротехниканың дүрыс әдістеріне, екінші реттік сортанданудың жоқтығына, эрозия процестеріне, т.б. байланысты болады. Т.к. табиғи және жасанды болып бөліпеді. Табиғи қүнарлылық негізінен табиғи факторлармен анықталады. Жасанды қүнарлылык тыңайтқыштар енгізумен және агротехникалық шаралар кешендерін (мелиорация, ауыспалы егістер, суарудың суды үнемдейтін технологиялары, т.б.) жүргізүмен қамтамасыз етіледі. Топырақ құрылымы (Структура почвы) — көлемі, пішіні, физикалық және химиялық қасиеттері (соның ішінде механикалық төзімділігі, суға төзімділігі, т.б.) әр түрлі топырақ агрегаттарының жиынтығы. Сипаты жағынан бұл жүйе: құрылымсыз, құрылымы әлсіз және құрылымдық топырақтарды анықтайды; пішіні мен кескіні бойынша: үйінді, сықпа, таңғақты, дәнді, тақталы, призмалық, т.б. түрлерін анықтайды. Т.қ. — жер қүнарлылығының шешуші факторларының бірі. Топырақ организмдері - топырақта тіршілік ететін және оған тікелей не жанама әсер ететін барлық тірі тіршілік иелері. Өсімдік үлескісі астындағы топырақ қабатындағы топырақ организмдерінің қауымдастықтары тепе-теңдік күйінде болады, өйткені, олардың қорек негізі осы өсімдіктердің тұсіндісі болып табылады: мұны түтынып олар органикалык заттектерді бейорганикалық заттектерге айналдырып, негізінен көмірқышкыл газы мен су түзеді. Жерді жыртуды, тырмалауды, дарадақыл егуді және т.б. қамтитын топырақты ауыл шаруашылығы тұрғысында пайдалану заттектердің айналымының тепе-тендігін бұзады, осыдан, әдетте, топырақтың құнарсыздануы болады. Топырақтың қалындығы 15 см беткі қабатында 1 га ауданда 10 т бактериялар, сонша саңырауқүлақтар, 4 т шылаушындар, 140 кг балдырлар, 17 кг жәндіктер және 6 кг аяққүйрықтылар болатыны есептелген. Топырақ реакциясы (Реакция почв) — топырақтың кышқылдық-сілтілік қатынасының сипаттамасы. Бүл топырак ерітіндісіндегі сутек иондары (Н+) мен гидроксил иондары (ОН-) арасындағы қатынаспен көрсетіледі. Егер Н+ басым болса, топырақ қышқылдық реакция (рН мәні 7-ден аз), ОН- концентрациясы артқанда сілтілік реакция (рН мәні 7-ден көп), ал осы құрауыштар арасында тепе-тендік орнағанда бейтарап реакция (рН 7) көрсетеді. рН-қа (сутектік көрсеткіш) реакциясы бойынша өсімдіктердің әр түрлі экологиялық топтары (қышқылсүйгіш өсімдіктер, нейтрофилді, базифилді және т.б.) көрсетіледі. Топырақ сулары - топырақ қыртысында төмен жатқан сулы қабаттармен гидравликалық байланысы жоқ оңша өткізімді емес қабаттардағы тамшылык-сүйық сулардың уақытша жиналуы. Топырактың қүрылымы негізгі сүйык атмосфералық жауын-шашын мен еріген кар сулары болып табылатын суды сақтауға бейімделген. Бұдан гөрі кемірек дәрежедегі негіз атмосферадагы бутәрізді ылғал және топырақтағы органикалық заттектердің ыдырауы болады. Т.е. кез келген өсімдіктердің өсуінің қажетті алғы шарты. Т.е. негізінен капиллярлық ылғал мен кабыршақтык судан түрады. Топырақтың өз кыртысында өсімдіктер жете алатындай су ұстайтып қасиеті су ұстау қабілеті деп аталады. Топырақ тығыздығы - табиғи қалыптасуы бұзылмай алынған қүрғақ топырақ массасының оның көлеміне қатынасы. Топырақ ылғал сыймдылығы (Влагоемкость почвы) — топырақтың ылғалды ұстау қабілеті. Ол топырақтың көлемінен немесе массасынан пайызбен көрсетіледі. Топырақ ылғалдылығы (Влажность почвы) — топырақ құрамында ылғалдың катты, сұйық және газ түрінде болуы. Топырақ эрозиясы (Эрозия почвы; лат. erosio — ерітіп-шіріту) — тау жыныстарының, топырақтың және жер бетіндегі кез келген түзілулердің табиғи (сумен, желмен, мұздактармен) және антропогендік факторлардан (ормандарды кесу, жайылымдарда малды көп жаю, қүрғақ аудандарда жеңіл топырақтарды жырту, т.б.) бүлінуі (моруы). Бұл топырақтың және пайдаланылатын жердің тозуының негізгі факторларының бірі болып саналады. Дүние жүзіңде жыртылатын жерлердегі топырактың орны толмайтын шығыны 23 млрд т -ға жетті (Иңдияда — 4,7 млрд т, Қытайда — 3,3 млрд т, бүрын-ғы КСРО-да — 2,3 млрд т). Эрозия топырақтағы қарашірінді қүрамының едәуір азаюына әкеліп соғады. Табиги эрозия кез келгенІ экожүйеде жүреді. Бұл кезде 1 га-дан 2 т топырак бөлшектері шығарылады. Мұның орны топырақ түзілу процесімен қалпына келтіріледі. Эрозиялану дәрежесі бойынша жыртылатын топырақ бәсең, орташа және күшті эрозияланған болып бөлінеді. Олардан алынатын өнім эрозияға үшырамаған топырақтан алынатып өніммен салыстырғанда тиісінше 75, 50 және 25% қүрайды. Жыртылатын топырақ массивіндегі сызықтык эрозиясы кезінде жыралар пайда болады. Егістіктен шайылатын майда түйіршікті топырақ бұлақтарды, өзендер және көлдерді лайлайды. 1954—55 жылдары Қазақстанда игерілген тың және тыңайған жерлердің 3—5 жылдан кейін 1/3-і пайдалануға жарамай қалды. Т.э-н азайту — егіншілікті жергілікті жағдайға орайлас жүргізу жүйесінің басты мақсаты. Топырақастылық суармалау - жерді топырақ-грунт суларының деңгейін реттеу арқылы суармалау. Топыраққа тыңайтқыш енгізу — өсімдік жаксы өсіп-дамуы үшін топыраққа әр түрлі заттектер мен агенттерді енгізу. Топыраққа Т.е-дің бірнеше тәсілдері бар: қорға (бірнеше жылға бір рет), ұялап (егіс кезінде ошақтап), түйіршіктелген, үнтақталған түрінде (әр түрлі тәсілдермен бірнеше мәрте, әр мезгілде), жергілікті (қатарлап, үялап немесе топырақтың белгілі бір қабатына) сіңіру амалдары сараланады. Топырақты жақсарту (Мелиорация почв; лат. melioratio —жақсарту) — топырақтың қүнарлылығын жоғарылату мақсатымен оның қасиетгерін жақсарту. Топырақтың физикалық қасиеттеріп жақсарту мақсатымен гидротехникалық (қүрғату, суару, сортанданған топыракты шаймалау), химиялық (октеу, гипстеу, химиялық жақсартқыштарды енгізу) және агроормандандыру әдістері қолданылады. Топырақты сілтісіздендіру (Выщелачивание почвы) — топырақган немесе оның жеке бір қабатынан еріген заттектерді топырақтык ерітіндінің төмен түсетін немесе бүйірлік ағыс әсерімен шаймалау. Бұл заттектер топырақтың бетіне шығарылуы немесе онын, қабаттарының біреуіне жиналуы мүмкін. Т.е. суармалау кезінде күшейеді. Органикилық заттектерді, әсіресе қарашіріндіні шығару топырақтың қүнарлығын бірден төмендетеді. Топырақты химиялық мелиорациялау - топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін (рН және сіңіршген негіздердің қүрамын) түбегейлі жақсарту үшін химиялық заттектер (химиялық мелиоранттар) енгізу. Химиялык мелиоранттардың қүрамы топырақтың реакциясына және сіңірілген негіздердің қүрамына байланысты; рН көрсеткіші 6-дан төмен қышқылды топырақтар үшін Т.х.м. әк (СаСО3) пен қүрамында әк бар тынайткыштар (доломит ұны, әк қосып арнайы дайындалған компостар және т.б.) енгізу арқылы жүргізіледі. Сілтілі (содалы) және рН көрсеткіші 8,5-тен жоғары, сіңірілген негіздердің қүрамында сіңірілген натрий 10%-дан асатын сортаңдау топырақты химиялық мелиорациялау гипс, қышқылдар, қышқыл өнеркәсіп қалдықтарын (фосфогипс, темірлі купорос) немесе ауада тотығып, қышқыл түзетін заттектер (күкірт, пирит) сіңіру арқылы іске асырылады. Мелиоранттар нормасын топырақ кұрамын талдауға негізделген (рН, гидролиттік қышқылдық, сіңірілген натрий, сіңірілген негіздер жиыны не сіңіру сыйымдылығы) есеп бойынша анықтайды. Топырақтық ылғалайналым (Влагооборот почвенный) — топыраққа ылғалдың түсуінің және оның топырақтан шығуының барлық процестерінің жиынтығы (булану, жерге сіңу, өсімдіктердің пайдалануы, т.б.). Топырақтың адам экологиясындағы ролі. Топырақ - жер қабығының жоғарғы құнарлы қабаты — топырақ түзетін әр түрлі қүрауыштардың күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасатын жаратылыстық-тарихи дене. Бүл құрауыштарға тау жыныстары (аналық), климат, өсімдіктер мен жануарлар, жергілікті жер бедері жатады. Топырақтар адамның тіршілік қарекетінде үздік рөл атқарады. Ол ауыл шаруашылығы саласында өндірістің басты заты болып, адамдарды азық-түлікпен, өнеркә-сіптің көптеген түрлерін шикізатпен жабдықтайды. Топырақтар басқа да пайдалы міндеттерді атқарады, мыс., коммуналдық-тұрмыстық және өнер-кәсіптік қалдықтарды зарарсыздандырып, іске жаратады. Алайда топырақ адамның өмірі мен денсаулығына теріс те әсер етуі мүмкін. Топырақтың су және жел эрозиясы салдарынан өзендер мен суқоймалар тайыздап, қүрып қалады. Атмосферадан түсстін, ауылшаруашылық дақылдарын химиялық өңдеу, өнеркәсіп қалдықтары үйінділерінен шайылып келу аркылы топырақта ластағыш заттектер жиналуы мүмкін. Одан улы заттектер егіншілік өнімдеріне, одан әрі тамақтық өнімдерге түседі. Ауыл шаруашылығында улы химикаттар коп колданылатын аймақтарда улы химикаттар ана сүтінде де болатыны байкалған. Топырақ кептеген аурулардың (күйдіргі, ботулизм, дизентерия, аскаридоз және т.б.) қоздырғыштары сақталатын орта болып табылады. Тамақ өнімдерінде кейбір микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе тым көп болуы да біркатар эндемиялық аурулардың шығуына себеп болады. Топырақтың генетикалық улылығы (Генотоксичность почвы) — ластанған топырақтың топырақ биотасының (микроорганизмдерді, өсімдіктерді; және топырақ фаунасын қосқанда) генетикалық аппаратының қүрылымдық-функциялық жағдайына ықпал ету қасиеті. Топырақтың және тау жыныстарының су өткізгіштік қасиеті (Водопроницаемость почв и горных пород) — топырақтың және тау жыныстарының өз қабаттарынан су өткізгіштік қасиеті; бұл қасиет топырақ пен тау жыныстарының тығыздығы мен механикалық қүрамына, қүрылысына қарай анықталады. Топырақтың жыртылатын қабатындағы ластағыш заттектің шекті рауалы концентрациясы — топырақтың жоғарғы жыртылатын қабатындағы ластағыш заттектің топырақпен астасатын орта мен адамның денсаулығына, сондай-ақ топырақтың өздігінен тазару қабілетіне тікелей не жанама теріс ықпал жасамауға тиіс концентрациясы. Топырақтың қажуы - бір дақыддың ауысымсыз өсірілуі салдарынан, тыңайтқыштар сіңірілуіне және баска да агротехникалық әдістерге карамастан түсімділіктің азаюы. Т.қ-ның себебі, әдетте, топырақта тән сипатты заттектердің, фитопатогендік микроорганизмдердің немесе омыртқасыз зианкес жәндіктердің жинақталуынан болады. Топырақтың құнарлануы (Окультуренность почв) — топырақтың физикалық қүрылымының, химиялык күрамының жоне биологиялық-физика-лық-химиялық қасиеттерінің табиғи жағдайынан ауыл шаруашылығы өндірі-сіне пайдалы бағытына қарай өзгеру дорежесі. Т.қ-ның топырақ қүнарлы-лығының шамасы бойынша ажыраты-латын босаң, орташа жоне күшті делінетін үш дорежесі бар. Топырақтың құнарсыздануы (Деградация почвы; франц. degradation — біртіндеп нашарлау) — негізінен адамның шаруашылық орекеті осерінен топырақтың түзілу жағдайының өзгеріп, топырақ қасиеттерінің біртіндеп нашар-лауы (қарашірінді құрамының азаюы, күрылымының бүзылуы, қүнарлығынын томендеуі). Т.қ-на осер ететін псгізп факторларға топырақ эрозиясы, кенттену процесі, улы заттектермеп ластану-пестицидтерді қолдану, пайдалы казба-ларды ашык одіспен өндіру, суармалау жоне қүрғату, екінші реттік сортаңдану, қышқыл жаңбырлар, малды жайылымға шамадан тыс жаю, т.б. жатады. Топырак эрозиясы — Жер шары аймактарындағы ең бір езекті проблема. Эрозия жер шары топырағында қарашіріндінің азаюынын бір себебі болып табылады. Г.С.Макунинацын (1991) моліметтері бойынша, дүние ор түрлі топырақ типтеріндегі карашіріндінің жалпы шығымымынадай (орташа есеппен, %%): шымды күлгін топырак, үшін — 27%%, қоңыр жоне сүр орман топырағында — 30%%, қара топы-ракта — 35%%, сарғылт топырақта — 29%%. СҮР топырақта -14%%, қызыл сары темірлі топырақта — 50%%. Т.қ-н тездететін процестерге қүрғату жоне суармалау, пестицидтерді шектен тыс қолда-ну, топырақты ауыр металдармен ластау, т.б. жатады. Америка экологы Л.Браун (1992) ауыл шаруашылығы жерлерін құнарсыздану дорежесі бойынша үш кате-горияға бөлді: - құнарсыздануы басым — олеуетті енімділігі 10%%-дан аз теме?щеген жерлер; - құнарсыздануы орташа — олеуетті өнімділігі 10— 50%% томендеген жерлер; — әбден құнарсызданған — элеуетті өнімділігі 50%%-дан артық томендеген жерлер. Топырақтың қышқылдығы (Кислотность почвы) — топырақ ерітін-дісіндегі (белсенді немесе маңызды қышқылдық) жоне топырақтың сіңіретін ксшеніндегі (олуетті кышқылдық) сутек иондарының концентрациясы. Т.қ. маңызды агрохимиялық көрсеткіштердің бірі. Топырақтың лайлы фракциясы (Илистая фракция почвы) — елшемі 0,01 мм-ден томенгі топырақтың механикалық элементтерінің жиынтығы. Топырақтың ластануы (Загрязнение почвы) — топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. Т.л-ның көптеген түрлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық және т.б. түрлері сараланады Т.л. топырақ түзілу процесінің барысын өзгертеді (кейде оны тежейді), түсімді бірден азайтады, әсімдіктерде ластағыштардың (мыс., ауыр металдардың) қорлануына себеп болады. Бүл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі (өсімдіктекті немесе жануартекті азықтар арқылы). Т.л. топырақтың ауру тудыратын жоне де басқа Жағымсыз микроорганизмдерден өзін-өзі тазалауын томендетуге океліп соғады. Мүның бәрі ауру қауіптілігін және микробиологиялық ластануды туғызады. мыс., ластанбаған топыракта дизентерия, сүзек және қылау қоздырғыштары 2—3 тәулік бойына сақталса, ластағыштармен әлсіреген топырақтың өзін-өзі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қоздырғыштары бірнеше ай, сүзек пен қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін кеиде едәуір аумаққа сақталады. Т.л. жайылады. Топырақтың өздігінен тазару уақыты (Время самоочищения почвы) — топырақты ластағыш химиялық заттектердің массалық улесінің бастапқы мәнінен немесе оның аялық қүрамынан 96%-ға азаюы өтетін уақыт аралығы. Топырақтың өздігінен тазаруы (Самоочищение почвы) — топырақтағы жылыстау, айналу, ыдырау, шіру процестері нотижесінде ондағы ластағыш заттектердің мөлшерінің азаюы. Топырақтың санитариялық жағдайы (Санитарное состояние почвы) — топырақтың адам денсаулығы мен жануарларға тікелей осер ететін физикалық-химиялық жоне биологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Т.с.ж. сөз болғанда, ең алдымен, модели осімдіктер осіретін жоне мал жайылымына арналған топырақтар ескеріледі. Топырақтың су режимі (Водный режим почвы) — ылгалдың топыраққа түсуін, жылжуын, езгеру жағдайын жоне шығынын анықтайтын процестер жиын-тығы. Т.с.р. элементтеріне инфильтрация, шықтану, сүзілу, қату, булану, т.б. жатады. Топырақтың физиологиялық құрғақтылығы - топырақтың өзінде бар ылғалды өсімдіктер пайдалана алмайтындай жағдайы. Т.ф.қ-ның себептері: топырақтың жоғары гидроскопиялылығы, топырақтың сұйық фазасындағы түздардың жоғары концентрациясы, темен температура және т.б. Топырақтың химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Т.х.л-ның көздеріне онеркосіптік кәсіпорындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөпжойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың қүбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км еңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мүнай-химиялық завод кешендерінің тоңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бүл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ осіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Т.х.л. мүнай-химия косіп-орындарының тоған-түндырғыштары маңында көмірсутек буларының тунуынан болады. Тусті металл кендерін алу жоне байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан Т.х.л-ның зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мунайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мунаймен ластанған топыраққа су жүкпайды. Мүның әсерінен кажетті қорек алмайтындыктан, бактериялар, саңырауқұлақтар мен өсімдіктер жойы-лады. Мүнайдан Т.х.л-ның төменгі деңгейінде топырақка микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі жоне үзақ мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз озгерістер жүреді — топырақ асфальтқа үқсас массаға айналады. Бүл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тура келеді. Топырақтың ылғалқанықтығы (Влагозарядка почвы) — топырақтағы ылгал қорының күзгі-кысқы жауын-шашын, еріген кар суы жоне тасқын су (табиғи) есебінен бір жолғы сдоуір толығуы вегстациялық кезеңнен тыс (қар тоқтату, жаңбырлату, жайылма суару т.б.) жүргізілген (жасанды) шаралардың есебінен толықтырылуы. Кейбір мамандар оңтүстік аймақтарда жанбырлатып суару агротехникалық тосілінің тиімсіздігі жоне топырақ қүрылымының бұзылуы себебі-нен, тіпті зияндылығы туралы айтады. Топырақтың экологиялық функциялары — топырақ түрлерінің түтас алғанда биосфераның жоне жекеле-ген ланшафтардың экологиялық түрақты-лығып қамтамасыз ету қабілеті. Осыған орай Т.э.ф-н жалпы биосфералық жоне ландшафт сақтаушы деп саралауға болады. Жаратылыстық-тарихи дене ретінде каидай топырақтың болсын жалпы биосфералық экологиялык функциялары болады, биосферадағы заттектердің, энергия мен ақпараттың ғаламдық айналымына қатысып, ондаған жалпы биосфералық функциялар атқарады. Топырақ литосферадағы көптеген процестерді тікелей немесе жанама түрде бақылайды (мыс., оның жоғарғы қабат-тарындағы биохимиялық түрлендіру, төменгі қабаттарына күн энергиясының өтуі жоне т.б.), гидросферада (топырақ суларын түзу, жер үсті суларын грунттық суларға айналдыру, озен ағысын қалыптастыру процестері және т.б.), атмосферада (жермен астасқан қабатында заттектер, жылу, ылғал және энергия ағындарын, оның химиялық қүрамын реттеу), биосферада түтас алғанда жануарлар мен осімдіктердің мекен ортасы, қүрлық организмдерініц заттектері мен энергиясының қайнар көзі және қорғаныш бегесін міндетін атқарады. Нақты бір ландшафта бүйір беттік және бет астын-дағы топырақ ішіндегі заттектср, энергия мен ақпарат ағындарының ерекшслігіне едәуір ыкпалы болатын топырактардың ғана лапшафт сақтайтын экологиялық функциялары болады. Мүндай топырақтардың үтымсыз пайдаланылу салдарынан өз функцияларын аткаруы бүзылғандай жағдайда ілгеріде аталған агындар өзгереді. ландшафтық жүйе тиіеінше кайта қүрылып, экологиялық зардаптарға апарып соғады. Топырақтын экологиялык функцияларын талдау жерді экологиялык. түр-ғыдан қауіпсіз пайдалану жоспарларын жасауда басшылыққа алынатын топырақтық-экологиялық аудандастыру теориясының негізі болып табылады. Алювий (лат. alluvio — салынды) — қиыршық тас, қүм, саздақ, саз, малта-тастан қүралған су тасқындарының (езен, бүлақ, т.б.) шөгінділері. Элювий (лат. eluvio — шайу, су тacy) — үгілген тау жыныстарының шөгуінен қалыптасқан борпылдақ жыныстар. Э. әр түрлі жыныс кесектері мен қырлы, үшкір бөлшектерінщ іріктелмеген, қабаттастығы байқалмайтын механикалық қоспасы болып саналады және біртіндеп түп жыныстарға ауысады. Қүрамына қарай Э. сазды, құмды, киыршық тасты, жақпар тасты болып ажыратылады. Э. бедері біршама тегіс жазық аймақтарда мол жиылады. Э-де қорымды кендер кездеседі. Гуматы — гуматтар — гумин қышқылы түздары. Бір валенттік катионды Г. суда жақсы ериді. Аммоний гуматы — тыңайтқыш, 6 процент азоты бар, оны қүмдақ қышқыл Т-да барлық дақылдарға қолданады. Ал Г-ң кальций, магний және 1,5 тотықты (темір, алюминий) тұздары суға берік Т. түйіртпектерін құрайды. Мыс., қара Т-та Г. — гумустың қажетті бөлігі. Гумин — гумин — құрамы ластанган (денатурация) гумин қышқылы. Гумин мен гумин қышкылы Т-та аэробты бактериялар және санырауқұлақтар ыдыратылады. Гуминовые (Тюрин) или гумусовые (Кононова) вещества — қара шірінділік заттар — Т-ғы қара шірінді құрамына кіретін жоғары молекулалы ерекше қосындылар. Олар Т-та органикалық заттардың 85—90 процентін құрайды да, екі топқа бөлінеді: 1) сілтіде ерімейтін гумин және 2) сілтілерде еритін қара шірінділік гумин мен фульво қышқылдар. Қалған 10—15 проценті қара шірінді емес заттарға келеді. Гуминовые кислоты — гумин қышқылдары — түрақты және күрделі құрамды қосындылар. Олардың қышқыл мен коллоидты қасиеттері бар. Г. қ. Т. гумусының негізін құрайды, өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарынан микроpгaнизмдepдiң қатысуымен синтезделеді (гумификация). Сол сәтте Т-ң минералды бөлігіндегі кальциймен сыбайласып күрделі органикалы-минералдық тұз-кальций гуматың кұрайды. Гумификация — гумификация — Т-ғы органикалык қалдыктардың гумусқа (қара шіріндіге)аиналуындағы био-физика-химиялык. процесс. Ол микроорганизмдер, атмосфералық ылғал жәнее оттегінің қатысуымен етеді. Онын, нәтижесі — жекеше табиғаты бар органикалық заттардын, жаңа күрделі кейбір жалпы касиеттері мен құрылымы ерекше гумустық заттарға езгеруі. Гумустық жаралу процесі туралы конденсациялық (полимеризация — А. Г. Трусов, М. М. Кононова), биохимиялық тотыгу (И. В. Тюрин, Л. Н. Александрова) және биологиялық (В. Р. Вильямс, Ф. Ю. Гельцер) концепциялар ұсынылған. Гумус — гумус — өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азык-түлігі ыдырауы нәтижесінде Т-та құралатын жоғары молекулалы азотты органи калық зат — қара шірінді. Г. құрамында гумустық (гумин — фульва кышкылдары т. б.) заттар мен өсімдіктердіқ нсгізгі корек элементтері (көмір, азот, фосфор, күкірт т. б.) кіреді. Микроорганизмдер қатысуымен және тиісті гидротермалдык жагдайда Г. қүрамындағы қоректік элементтср минералдану процесі арқылы өсімдіктерге тиімді түрге көшеді. Органикалык заттар шіруі нәтижесінде қоректік элементтерден баска Т-қа су бөлініп, ауаға аммиак пен көмірқышкыл газдары үшады. Сондыктан минералдану процесі басым болса, Т-ң гумус коры азаяды да, оның күнарлылыгы төмендейді. Ал гумификация (гумин қышқылдарының синтезі) мен минералдану катар жүрсе, Т-ц гумус коры тұрақты, оның құнарлылығы — өсімдікке қажет элементтер жеткілікті болады. Агротехникалык шаралар осындай процестердің катар өтуіне жағдай тугызуға арналған. Гумусовая теория питания растений — өсімдіктердің гумуспен қоректену теориясы — XIX ғ. батыс ғылымында орын алған. Өсімдіктер Т-ғы қара шіріндімен қоректенеді деген көзкарас, авторы — А. Тэер. Гумусовые кислоты — қара шірінді к,ышқылдары —• Берцелуис және басқа да ғалымдардың зерттеулерінше Т ң, табиғи кара шірінді заттары үш түрлі қышқылдан куралады: ульмин, гумин және крен (фульво). Олар табиғи органикалык. заттардың үш түрлі шіруінен пайда болады ульмин немесе кара кошқыл шірінді қышқылы — анаэробтық шіруге, гумин немесе қара шірінді қышқылы — аэробты бактериялық шіруге және крен немесе түссіз шірінді қышқылы — саңырауқұлақтық шіруге байланысты түзіледі. Ульминовая кислота — ульмин қышқылы — қара шірінді құрамына кіретін органикалық қышқыл, гумин және фульвоқышқылдар арасындағы қосылым. Топырақтағы аталған органикалық кышқылдар өтпелі қосылымдар мен өзара тығыз байланысқан. Фульвокислоты — фульвоқышқылдар — Т. қара шіріндісі кұрамындағы өзгеше күрделі, көбінесе сулы көмірден тұратын, органикалық қышқыл, суда жаксы ериді, түсі сары, тотығып аморфты қоңыр түрінде шегеді. Ф. темір, аллюминий мен әрекеттесіп кешенді қосылыс түзеді, ол сәл қышқыл ортада шөгінді келеді де, өте қышқыл және сілті-лі ортада ерітінді күйінде байқалады. 12.Оқу процесін бағдарламалы және мультимедийлі бағдарлама жоқ 13. Арнайы аудитория, кабинет, лаборатория тізімі Жаратылыстану бөлімі, В.В.Иванов атындағы ботаника кафедрасында өтеді, ауд 27, 28, 29, 32, 33. жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|