Лекция 30cағат Практикалық сабақ 15 сағат ожсөж- 45сағат CӨЖ 45 сағат Емтихан 6 семестрде

Қазақстанның таулы аймақтарында өсетін қарақат және таңқурай жемістері өте тәтті,өйткені олардың құрамында адам тіршілігіне қажетті А(каротин),В,В₁,В₂,В₆,В₉,С(аскорбин қышқылы) Д,Е,К витаминдері бар.Қарақат витаминдері тек жемістеріне ғана емес,олардың бүршіктерінде,жапырақтарында,гүл текшелерінде,гүлдерінде де болады және қантқа да бай.оның құрамында органикалық қышқылдар мен бірнеше түрлі химиялық элементтер бар. Олар: фосфор,темір,калий,маргенец. Қарақат жапырақтарын дәрі ретінде қаназайғанда,бүйректе,несеп жолдарында тас,құм жиналған жағдайда,аяқ-қол сырқырағанда пайдалануға болады. Денеге түскен тері аурыларына ем ретінде қарақат жапырақтарын қайнатып ішуге және булауға болады.

Елімізде таңқұрай мен қарақат жемістерінің кеңінен өсірілуіне байланысты таралған зиянды жәндіктер мен аурулардың көптеген түрлері бар екені белгілі.Бірақ оларға күрес шаралары әлі де болса толық зерттелемей келеді.

Питомник-бұл шаруашылықта жеміс-жидектің өскінін өсіріп,кейін бау-бақшаға отырғызылады.Мичурин И.В. айтқандай,питомниктің маңызы өте зор,ол жаңа бақтың негізін салуғу негіз болады және ескі бақты жөндеуге керек екен.

Тәжірибелі стансыларда питомниктер жаңа сорттар шығаруға керек болса,оқу мекемелерінде тәжірибелер жасау үшін керек.Питомник үш бөлімнен тұрады:өсіру,қалыптастыру және аналықөнім өсіру.

Өсіру бөлімі көшет-телу,саптарды,сұлатпа сабақты нығайту үшін арналған.Өсіру бөлімінің негізгі саласы-көшет-телу мектебі,жүзім саптар мектебі,бүлдірген мектебі.

Қалыптастыру бөлімі,әлде көшет мектебі питомниктің негізгі бөлігі,өйткені бұл бөлімде ектірілген көшет өнімдері қалыптастырылады.

Аналық өнім өсіру өзіне жеміс бағын кіргізеді өйткені бұл бақтан егуге сортты саптар алынады,ал оңтүстік жақта вегетативті өсіру үшін ергежейлі көшет плантациясы

Мал организмі өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өмір бойы өзін қоршаған ортадан алады.Организмге қоректік заттар үздіксіз келіп отырғанда ғана оның өсуі және клеткаларының жаңарып тұруы мүмкін.

Мал азығы химиялық құрамына,оның организмге тигізетін физиологиялық әсеріне және шаруашылықтың құндылығына қарай мынадай негізгі топтарға бөлінеді:

1.Өсімдік тектес азықтар.Бұл топқа сулы-шырынды азықтар(көк азық,сүрлем,тамыр-түйнектер),көлемді азықтар,жем азықтар,өнеркәсіптік жанама өнімдері,құрғақ азықтар жатады.

2.Сулы-шырынды азықтар.Көк азық ретінде табиғи және екпе жайылымдардың көк шөбі,табиғи шабындықтар мен екпе көк балаусасы пайдалыналады.

3.Тамыр-түйнектер мен шырынды азықтар.Шырынды азыққа қызылшаның түрлі сорттары,картоп,сәбіз,асқабақ,турнепс,мал азығындық қарбыз,топинамбур,кәді жатады.

4.Ірі азықтар.Пішен,жас орылған шөптер,далалық шалғындық шабындық,жусан пішені,сабан,топан жатады.

№28 Тақырып: Қазақстандағы мал шаруашылығы

Сауын сиыр шаруашылығы-халқымызды сүт және сүт өнімдерімен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығының шешуші саласы.Бұл өнімдердің адам организміне сіңімділік қасиеті аса жоғары болғандықтан,малдың басқа өнімдері бұлардың орнын толтыра алмайды.Сиыр сүтінің құрамында адам организміне қажетті жүзге жуық түрлі заттар болады.Олардың ішінде 20-дан астам амин қышқылдары,20 түрлі витамин,30 түрлі минералдық заттар,оннан астам май қышқылы,4 сүт қанты,10 фермент,10 горман бар.Сары май,кептірілген майсыз сүт,көксу тамақ өнеркәсібінде кеңінен қлоданылады.Сондаақ сиырдаң терісі,мүйізі пайдалынылады.Республикамыздың шаруашылықтарында 10 астам сиыр тұқымы өсіріледі.Соның ішінде қырдың қызыл сиыры,джерси сиыры,әулиата,голланд сиыры,симмантал алатау сиыры.

Ет малын өсірудегі негізгі мақсат-жоғары сапалы ірі қара еті мен салмағы ауыр тері өндіру болып табылады.Ет малының негізгі өнімі-еті.Ірі қара еті адам организіне 95 процентке дейін сіңеді.Құрамында белон,май,витамин,манералдық заттар,ферменттер көп болады.

Ет малының тұқымдары:қазақтың ақбас сиыры,қалмақ,санта-гертруда,галловей т.б.Қазақтың ақбас сиыры ең көп тараған тұқым. Бұл мал Еділ бойынан Амур жағалауына дейін өсіріледі.Республикамызда бұл тұқымды Балқашын,Просторненский,Чапаев,Аңқаты,Шалабай асыл тұқымды мал заводтарында өсіреді.

Қалмақ сиыры.Ет бағытындағы мал. Бойы биік,мойны қысқа,жалпақ белді,кең кеуделі,толық санды,тар маңдайлы,ақ мүйізді болып келеді.Сақа сиырлар орта есеппен 400 кг тартады. Бұқалардың салмағы 600-700кг.Бұзаулары туғанда ұсақ,20-22 айлығында 120 кг,ал18-24 айлығында 280-300кг болады.

Герефорд сиыры.Англияда жергілікті сиырды өз ішінде будандастыру арқылы шығарған.Біздің елімізге 1928-1932 жылы Англиядан,Уругвайдан Қазақстан,Ростов,Орынбор,Еділ бойына әкелінген.Осы тұқымның қатысуымен біздің елде қазақтың ақбас саыры шығарылды. Бұл сиардың түсі қызыл,басы,әукесі,бауырының асты,сирақтары,құйрығының ұшы ақ болады.Туған бұзаулары 28-34кг,19 айға жеткенде 400-500кг салмақ тартады.Сиырлары 500-600 кг,кейбіреулері 700кг-нан асып түседі.Бұқалары 1000-1100 кг –дай салмақ тартады.Бұлардан 60-70 процент таза ет алынады, Сақа сиырларынан жылына 1200-1800 кн,3,9-4,0 процент майы бар сүт шығады.

Етті ірі қара шаруашылығында малды іріктеп,сұрыптау және жұптау жұмысы конституциялық-өндірістік типіне қарай жүргізіледі.Мал конституциясы олардың тез жетілгіштігін,өнімділігін,сартқы сипаты мен денсаулығын ,сыртқы ротаға төзгіштігін аңғартады.Шаруашылықтарда мал тұқымын белгілі жүйемен асылдандыру шаралары 5 жвлға жоспарланады. Жоспарды тиісті мамандар,ғылымдар жасап,сол мал тұқымының өсіп-өауін бағалайтын кеңес пен республика ауыл шаруашылығы министрі бекітеді.Бұл жоспарда мал азықтандыру,күтіп-бағу жағдайының жасалуы,жас малды тиісті бағытта өсіру,іріктеу,жұптау жұмыстары,жаопы тұқымның жетілдіру шаралары белгіленеді.

Жоспарда негізінен мына мәселелер қамтылады:

1. 
   шаруашылықты сипаттау
   
2. 
   мал өсіру тарихы
   
3. 
   малды сипаттау
   
4. 
   шыққан тегін талдау
   
5. 
   мал басының өсуін,өндірілетін өнімді әр жылға белгілеу
   
6. 
   малды іріктеу щаралары
   
7. 
   жүн талдау тәсілдері
   
8. 
   мал азығын жасақтау
   
9. 
   құрылыс пен мао шаруашылығын механикаландыру
   
10. 
    мал емдеу шаралары
    

№29 Тақырып:Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.

Қой өсіру-Қазақстан мал шаруашылығындағы ежелден қалыптасып келген жетекші салалардың бірі.Қазақстанда ТМД елдеріндегі қой санаының төрттен бірі шо,ырланған,жалпы одақтық баланста қаракөл елтірісінің үштен бірінен астамы,жүннің төрттен біріне жуығы және қой етін дайындаудың едәуір мөлшері республикасының үлесіне келеді.Қазақстан алдағы уақытта да қой шаруашылығының ірі базасы болуға тиіс.Қазір ТМД елдерінде 46 қой тұқымы өсіріледі.Әр қой тұқымының өнімінде,өсіп-өну заңдылықтарында,жер жағдайына,ауа-райына бейімділігіне,бағып-күтуінде,азықтандыруында өзіндік ерекшеліктері бар.Қазақстанда қой шаруашылығы негізінен төрт бағытта өркендеп келеді.Олар:биязы жүнді,биязылау жүнді,каракөл және етті-майлы қой шаруашылықтары.Биязы жүнді қой шаруашылығы өндіретін негізгі өніміне байланысты екі бағытта дамытылады:жүндес-етті,етті-жүндес бағыттары.

Жүн және ет алу бағытындағы биязы жүнді қой шаруашылығы Орал, Актөбе, Қостанай, Ақмола, Көкшетау, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан облыстарының далалық және қуаң далалы аймақтарында,Шымкент және Жамбыл облыстарының тау алқаптары мен шөлейт және қуаң далалы аймақтарында кең тараған.Осы бағытта өсірілетін жүндес-етті биязы жүнді қой тұқымдары сапалы,мол жүн өнімімен қатар,едәір ет те береді.Бұл қойлардың сүйегі мықты,әрә ірі,тұрқы біршама ұзын,аяқтары әлді келеді.Жүндес қой тұқымдарына қарағанда терісінің қатпары ұсақ,аз болады.Егер ойдағыдай азықтандырып,күтімі келіссе,сапасы жоғары ет алуға болады

Қазіргі кезеңде жалқы шаруашылығының маңызы зор.Ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру ісінің кең өріснетілуіне қарамастан жылқы ауыр жүк тартатын күш ретінде өз мәнін жоғалтқан жоқ.Елімізде,сандай-ақ экспортта спорт аттарына деген сұраныс бар,ан сайын өсуде. Өнімді түлік ретінде де жылқының маңызы айрықша зор. Ол-етті көп өндірудің мол резервтерінің бірі. Жылқы етінен қазы,шұжық,сүр ет, жал-жая,қарта т. б. өндіріледі.Биенің саумалы мен қымызының шипалық-емдік қасиетін білгендер оны ерте заманнан ем ретінде қолданып келеді.Сондықтан ауыл шаруашылығы өндірісінің жоғары дәрежеде механикаландырылуы,жайылымдық жердің жеткіліктігі,жалқының бүкіл жыл бойы дерлік жайылым шөбін пайдалануға көнбістігі және оны үйірлеп бағып-өсіру тәжірибесі соңғы жалдарда ет және қымыз өндіретін көптеген ірі-ірі жылқы фермаларын ұйымдастыруға мүмкіндік берді.

Жылқы тұқымдарының сипаттамасы:

Ахалтекесі жылқысы ең ескі тұқым болып саналды.Ол-түркмен жалқысының ұрпағы.Ыстық пен суыққа төзімді,ұзақ жолға да өте шыдамды келеді.Өзінің тұлғасы дене бітімі жағынана ахалтеке жылқысы күтімді көп тілейтін тұқымдардың қатарына жатады.Оның сымбаты тым әсем,басы ашаң,кішкене көздері жайнап тұрады,мойны ұзын,тік,шоқтығы биік,тіп-тік,арқасы көбінесе жұмсақ,жоны ұзын,сауыры сәл түсіңкі,аяқ жүні тықыр,жіліншіктері жіңішке,топайдары дөңгелек,тұяқтары шымыр болады.Артқы аяқтары әдетте қайқылау,терісі жұқа,жалы жібектей жұмсақ болады.Түсі-торы,қоңыр,көк,шабдар,қара және құла болып келеді.Бұл жылқы шоқтығының биіктігі 158,6см,тұрқының қиғаш ұзындығы 159,5,кеуде орамы 176,жіліншік орамы 19,3см,Ахалтеке жақсы бір қасиеті-шөл және шөлейт аймақтар үшін салт мінуге өте төзімді,сондай-ақ жүйрік болады. және спортқа өте төзімді.

Қостанай жалқысы:Қостанай және челябі облыстарында жергілікті қазақ жалқыларын дон,стрелец,орлов-ростовчан жылқыларынан айғырларымен шағылыстырудан барып шығарылды,ал олардың будандарын таза қанды салт мінетін айғырлармен шағылыстырды.

Көшім жылқысы:-қазақ жылқының таңдаулы биелерін желісті,таза қанды салт мінетін және дон жалқысы тұқымдарының айғырларымен будандастыру жолымен Орал және Ақтөбе облыстарының шаруашылықтарында шығарылған жаңа тұқым.Осандай үш тұқымдық будан жылқалардың ішінен бойы,экстерьері,жұмыс сапасы жағынан ең таңдаулылары іріктеліп,олардың өздеріндегі бағалы қасиеттерін тұрақтандыру үщін ішінде өсірілді.Көшім жалқысы 1976 жала сыналды.Бұл ет-сүт бағытында өсірілетін жылқының жоғары өнімді тұқымы.Денесі тығыздылығымен және мінуге,жегуге бейімділігімен кқзге түседі.Қазақы жылқы сияқты төзімді,қысқы жайылымға қолайлы,әрі денесі ірі және салмақты келеді.Түсі-жирен,торы,шымқай қара және құла.Бұл тұқымның ең таңдаулылары Орал облысының Көшім,Серғазиев,Ақтөбе облысының Мұғаджар жылқы заводында өсіріледі.

Қазақы жылқыны жергілікті халық қысы-жазы бірдей жайылымда бағып-күту арқылы өсіріп шығарған.Ол ауа райының қандай жағдайында болсада төзімді,денесі ерекше шымыр,жемшөп талғамайды,оған қолдан азық берілмейді,Әсіресе күзде өте жақсы семіреді.Қазақы жалқының тұқымы үнемі далада,тебінде өсіп жетілген,сондықтан аса ірі де емес.Бірнеше типі бар:шығыс аудандарында монғол жалқысы тәрізді ұсақ,тың жерлерде ірі жылқылар шықты.Республикасында оңтүстік-батысында адай жылқысы көп тараған.Бұл-қазақы жалқының бір түрі,ауа райына өте төзімді,әрі жүйрек,дене құрылысы салт мінуге көбірек бейімделген.

Орловтың желісті жылқысы 18 ғасырдың екінші жартысында Воронеж обласының Хренов заводында бірнеше тұқым: раб,дат,голланд,мекленбургтағы басқа тұқымдарын өзара будандастыру арқылы шығарылған.Түсі:бурыл,қара,жирен,қара торы.

Өнімді жылқы шаруашылығы ет және сүт бағытындағы болып екіге бөлінеді.Химиялық құрамы мен калориясы жағынан жылқы етінің сиыр етінен айырмашылы,ы шамалы.Жылқы етінің балогында таптырмайтын амин қышқылдарының барлығы бар.Әсіресе жасы толысқан жылқылардың етінде белок мол болады.Сойыс салмағы:53-58%,ал бірқатары-60-қа жетеді.
6. Практикалық сабақтардың жоспары

№	Тақырып	Практикалық сабақтың мазмұны	Апта	Әдебиет
1	Топырақтың морфологиялық белгілері.	А) Топырақтың морфологиялық белгілерін зерттеу кезінде оның құрамын, топырақтың қабаттарын баяндап жазады. Топырақ негізінен үш генетикалық тектік қабаттардан тұрады. Олар: қарашірікті қабат (А), өтпелі қабат (В) және аналық жыныс қабаты (С). Б) Топырақ құрамында марганец немесе кальций карбонаттары болған жағдайда топыраққа 5-10 процент тұз қышқылын тамызғанда топырақтан СО2 газы бөлінуі нәтижесінде топырақ «қайнайды». Жалпы қатты, орташа, әлсіз «қайнау» деп ажыратылады. Қайнау деңгейі карбонаттар мөлшеріне байланысты. В) Топырақтың генетикалық қабаттарының қалыңдығы бірнеше сантиметрден бір метрге және одан да көпке жетуі мүмкін. Топырақ қабаттарының қалыңдығын бейнелеу үшін әр қабат пен қабатшалардың үстіңгі және астыңғы тегін анықтайды.	1	2,3
2	Топырақтың құрылымдық және бөлшектік құрамы.	Топырақтың бөлшектік құрамын М.М. Филатов әдісімен анықтау. а) Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау 1. Көлемі 50 мм цилиндрге көлемі 5 мм /см/ топырақ салынады; 2. Сол цилиндрге 30 мл су және 5 мл СаСІ2 ерітіндісі құйылады. /органикалық бөлшектерді іріту, коагуляция үшін/; 3.Цилиндрдегі заттарды шыны таяқшамен араластыра отырып, оны 50 мл деңгейіне дейін суға толтырады; 4. 30 минут тұндыруға қояды; 5. Тұнбадағы топырақтың 1 см3 есептелген, оның алғашқы көлеммен салыстырғандағы көлемі анықталады. Ол үшін цилиндрдегі сұйықтық өсімін 5-ке көбейтеді; 6. Топырақтағы судың проценттік мөлшері кесте бойынша анықталады.	2	2,7-10бет
3	Топырақтың физикалық қасиеттері	Топырақтың сыбағалы салмағын немесе қатты фазасының тығыздығың, топырақтың көлемдік салмағың немесе тұтқырлығының тығыздығың, топырақтың кеуектілігің және аэрацииясың аңықтау	3	2,10-12 бет
4	Топырақтың жұту қабілетін анықтау.	Топырақтың жұту қабілеттері түрлерін айыра білуге және лабораториялық жағдайда жасап үйренуге тәрбиелеу.	4	2,12-14бет
5	Топырақтың сулы қасиеттері	Топырақтың өз бойында суды ұстау және жоғары төмен бағытта қозғалу заңдылықтарын ұғындыру, гигроскопиялық, қылтүтіктік, толық су сыйымдылығын анықтауды үйрету	5	2,14-15бет
6	Топырақтың сулы және қышқылдық ертіндісінің сапалы анализі..	Топырақтың өз бойында суды ұстау және жоғары төмен бағытта қозғалу заңдылықтарын ұғындыру, гигроскопиялық, қылтүтіктік, толық су сыйымдылығын анықтауды үйрету.	6	2,16-19бет
7	Тұқымның өнгіштігі мен өну қарқынын (энергиясын) анықтау	Жабдықтар:кептіргіш шкаф,петри табақшысы,тарелка,күйдірілген құм,сүзгі қағаз,пинцет,дәке,тұқым үлгілері. Жұмыс барысы:Тазалығын нақтауға арнал,ан тұқымнан іріктемей 4 рет күзден санап алып,әр күздікті ішіне сүзгі қағаз төселген петри табақшасына,болмаса күйдіріліп саңлауы 1 мм-лік електен өткізіліп 1,5-2 см қалыңдақта жайылған құмы бар тарелкаға орналастырады,сүзгі қағаз не құм әбден ылғалданша су құяды.Тұқым отырғызылған ыдыстарды арнайы температурады кептіргіш шкафта не бөлме ішінде ұстайды.Өнген тұқымды санауды екі рет өнгіштікті анықтау үшін. Санау уақыты дақылдарға байланысты әр түрлі,7-таблицада көрсетілген.тұқымның өнгіштегін анықтағында барлық тамырщалары қалыпты дамып жетілген,ең басты тамаршасының ұзындығы дәннің ұзындығынан кем бөлмейтін,ал домалақ тұқымды дақылдарды диаметрінен кем емес тұқымдарды өніп шыққан деп санайды.Зерттеу жұмысы аяқтаоғаннан кейін 4 үлгінің арифматикалық ортасы бойынша тұқымның өнгіштігін анықтайды.	7	2бет29-31
8	Ауыспалы егістік	Ауыспалы егістік схемасын құру.бір схеманың өзінде ауыспалы егістіктің бірнеше варианты болуы мүмкін,мысалы,совхаздың ауыспалы егістік жерінің көлемі 1400 га.оның 800гектарына күріш,400 гектарына жоңышқа, 200 гектарына жүгері егу белгіленген.Көрсетілген дақылдарды 200 гектардан 7 танапқа мынадай вариант бойынша орналастырады.	8	20бет31-33
9	Арамшөптер және олармен күресу жолдары	Арамшөптер және олармен күресу жолдары Арам шөптарге қарсы күресудің агротахникалық шараларын жалпы,арнаулы деп бөладі.Жалпыға ауыспалы егісті игеру,тұқымды тазарту,егістік маңындағы арам шөптерді құрту,топыраққа дұрыс өңдеу,егінді күтімге алу жатады,ал арнаулыға өте зиянды арам шөптерді құрту жатады.Ол үшін гербицидтар деп аталатын химиялық заттар қолданылады.	9	2,31-33бет
10	Тұқымның сапасын анықтау	Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу тұқымның сапасына байланысты.Тұқым сапасына енгіштігі,тазалығы,өну қарқыны,ірілігі мен бірдегейлігі,1000 тұқымның салмағы,тіршілік қабілеті,егіске жарамдығы жатады.Тұқымның сапалық көрсеткіштері мемлекеттік стандарт бойынша белгіленеді.Мұны арнайы жүйемен (1- схема) тұқым тексеру лаборатиясанда не шаруашылық жағдайында анықтайдвы. Тұқымның сапалық көрсеткіштері мамлакеттік стандарт бойынша белгіленеді.Сапасы анықталмақшы тұқымның беогілі мөлшарінен бастапқы үлгі,одан орта үлгі алады. Тұқымның мұндай мөлшарін бақылау ьірлігі деп атайды.Саның кейбір дақылдарға арнаоған мөлшері 7- таблицада көрсетілген.Бастапқы,арта үлгі үшін тұқымның бірнеше жерінен сүзгі арқылы тұқым алады. Егер тұқым жайылып сақталған болса конус не цилиндр пішінді сүңгімен беткі қабатынан (10 см тереңдіктен),орта қабатынан Үйілген тұқым биіктігінің жарымынан),астыңғы қабатынан 15 үлгі алады.Әрбір үлгідегі тұқымның бірдейлігін салыстырады.тұқымның ірілігі бірдей болса барлық үлгіні таза ыдысқа салып әбден араластырады.Бұл бастапқы үлгі болады,одан екі орта үлгі болады	10	2,34-35бет
11	Тұқымның тазалығын анықтау	Жұмыс барысы:Орта үлгіні картон не фанер бетіне төгіп іщіндегі бөгде заттарды теріп алып салмағын прценттік мөлщерін табады.Аны тұқым тазалаған анықтауға қажетті өлшемдік алуға кіріседі.Оны крест тәрізді бөлу,ойақ тәсілмен және бөлгіш құралдардың көмегімен дайындайды.Крест тәрізді бөлу,ойық тәсілінде үлгіні араластырып,қалыңдығы 1 см квадрат пішінді атіп жаяды. Темір қалақшамен квадраттап шахмат ретімен бірінші өлшемдік болатын 16 оцық,олардың арасынан екінші өлшемдік болатын тағы да 16 ойық алады.(2-схема)Бөлгіш құрал арқылы өлшемдік дайындау үшін үлгіні бөлгіштен үш рет өткізіп араластырады да,оаың жарымын алу арқылы бөледі.Бөлу жұмысын қалған жартының салмағы қажетті өлшемдіктің салмағына теңескенше жүргізеді.Тұқым тазалығын негізгі дақвлдвң дәндерінің салмағын жалпы алған тұқым салмағына бөліп,100 көбейтіп табады	11	2,37-39бет
12	Тұқымның ылғалдығын анықтау	Өндіріс жағдайында қоймадағы тұқымның ылғалдығы 14-15 проценттен аспауы керек.Егер ылғалдық мұнан жоғары болса тұқымның өнгіштігі кеміп,түрлі ауруларға шалдығады,сондай-ақ қызып кетеді.Зерттеу жұмысына ірі тұқымды дақылдардың тұқымнан 50 г,майда тұқымды дақылдардың тұқымынан 20 г алады. Жабдықтар: тұқым үлгілері (екінші реттік), кептіргіш шкаф, техникадық таразы (гирлермен), бюкс,эксикатор.	12	2,38-39бет
13	1000 тұқымның салмағын анықтау	1000 тұқымның салмағы тұқымның ірілігіне,бүтіндігіне,тығыздығына,ылғалдығына байланысты.Тұқымның бұл сапалық белгісі агіске тұқым мөлшерін дұрыс белгілеуге көмектеседі. Жабдықтар: тұқым үлгілері,техникалық таразы Жұмыс барысы:Зерттелмекші тұқым үлгісін араластырып ірі тұқымнан 500, майда тұқымнан 1000 данадан екі үлгі санап алып тахникалық таразыда 0,01 г дәлдікке дейін өошейді.жеке үлгілердің салмағының өзара айырмасы 3 прценттен аспауы керекү 1000 тұқымның салмағы екі үлгінің арифметикалық ортасы бойынша есептеледі. Масалы,бірінші үлгідегі 1000 тұқымның салмағы 31,6 г,ал екінші үлгідегі тұқымның салмағы 32,4г.	13	2,42-43бет
14	Мүйізді ірі қараның, жылқының, шошқаның негізгі тұқымдарымен танысу	Қажетті құралдар:Малдардың муляждары,кескіндері,оның ішінде түрлі-түсті кескіндері,малдың өнімділігі жайында кестелер,анықтамалық құралдар,кино кескіндер. Жұмыс реті:Малдардың негізгі тұқымдармен танысып,жұмыс дәптерлеріңізге төмендегі үлгі байынша сипаттама түсіндіріңдер:малдардың түсі,салмағы,сүт,ет өнімділігі,жұмыртқашылдығы,жүн мөлшерінің орташа және айрықша көрсеткіштері,тегі,таралу аймақтары,саныт. т. мал тұқымдарын сипаттайтын көрсеткіштері.Мүмкіндігінше аймақта өсірілетін мал тұқымдарын жетілдірудің бағытын айқындарыңыздар.	14	2,45-46бет
15	Зоотехникалық есеп және малдарды белгілнудің әдістерімен танысу	Қажетті құралдар:Мал түліктерінің тұқымдарына есеп жүргізілетін негізгі үлгі іс қағаздары,теріні шанышқылап баяйтан,кесетін,тесетін қысқыштар,қажетті нөмірлер жиынтығы,қатты қағаздан ойылған құлақтардың бейнесі. Тапсырмаға түсінік:Асыл тұқымды малдардың қасиеті туралы мәлімдеме баратін зоотахникалық есептің негізінде малдарды белгілеу және жалпыға бірдей үлгі-іс қағаздар болып табылады.Сүт фермадағы асыл тұқымды малдарды мәлімдейтін негізгі үлгі-іс қағаздарға-сиырлардың №2 және бұқалардың№1 тұқым карточкалары жатады.	15	5,216-219бет