Лекция тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар (консонантизмдер),олардың зерттелуі



бет32/56
Дата11.06.2024
өлшемі319,58 Kb.
#203318
түріЛекция
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   56
Байланысты:
Фонет 7.15

Ат қайда Ақбақайдай шаппай желген,
Қыз қайда құдашадай көзі күлген.
Алыстан ат арытып келгенімде,
Шақыртпай еш адамға өзі келген.
§ 2. Ырғақтық топ құрайтын екі сөздің алдыңғысы з, ж, р, л, м, н, ң, й, үнді у (тау, бау деген сөздердегі) дыбыстарына аяқталса, келесі сөздің басындағы қ, к дыбыстары ұяңдап, ғ, г болып айтылады.

Ырғақтық

жазылуы:

айтылуы:

топтар:



жез қазған

Жезқазған

Жезғазған

өнер кәсіп

өнеркәсіп

өнөргәсіп

бал қаймақ

бал қаймақ

балғаймақ

тай келтір

Тайкелтір

Тайгелтір

аман келді

Амангелді

Амаңгелді

қаз қатар

қаз-қатар

қазғатар

азан қазан

азан-қазан

азаңғазан

жылан көз

жылан көз

жылаңгөз

сонымен қатар

сонымен қатар

сонұмеңғатар

қой көз

қой көз

қойгөз

қай қайдағы

қай-қайдағы

қайғайдағы

Бұл ережеге мысал ретінде мына үзінділердің дұрыс айтылу түріне назар аударыңыз:
Қарағым / айналайын / келдіңғайдан //
Алүйрек / алмамойұн / ұшарсайдан //
Ейғалқа / мекеніңді / айтыпқойшұ //
Адамның / жатполмағы / осұндайдан // (Халық өлеңі)
Мына шумақтарды ырғақтық топтарға ажыратып, дұрыс айтылуын көрсетіңдер, жоғарғы ережеге сай келетін сөздерді табыңдар:
Салмасам, Айнамкөзге ән болмайды,
Кимесем екі бешпент сән болмайды,
Ойнасаң, өзің теңдес жаспен ойна,
О дағы алғаныңнан кем болмайды,
Айнамкөз, сен қайдағы, мен қайдағы,
Біреудің мен де өзіңдей боз тайлағы.
Есіме, беу қарағым, сен түскенде,
Қайнайды зығырданым қай-қайдағы(Мұхит)
§ 3. Ырғақтық топқа енетін сөздердің бірінші сыңары қ, к, п деген қатаң дыбыстарға аяқталса, келесі сөз дауысты дыбыстардың біреуінен немесе ж, з сияқты ұяң дыбыстардан және р, л, м, н, й, у деген сонорлардан басталып тұрса, алдыңғы қатаң дауыссыздар ұяңдап ғ, г, б болып айтылады. Мысалы, шекара, сатып алды, қонақ үйі, кәсіподақ, келіп еді, қашық жер, бекзат, көк орамал деген сөздер айтылуда: шегара, сатыбалды, қонағұйү, кәсібодақ, келібеді, қашығжер, бегзат, көгорамал болып дыбысталады.
Бұл ережеге мысал ретінде мына шумақтардың дұрыс оқылуына назар аударыңыздар және жазылуын көрсетіңіздер:
Атеді / бұләнімнің / Жонұбалды //
Алғандай / сұлужонұп / ерімталды //
Жасымнан / сүйібайтқан / ән болған соң //
Жаңылмай / әлігүнге / естеғалды //
Жанедім / әсемәнді / сүйүбайтқан //
Жағымды / көпкебірдей / жұрт ұнатқан //
Келетін / нақысына / жүзғұбұлұп //
Кейдөрлеп кейдешалқып / баяулатқан // (Біржан)
§ 4. Бір ырғақпен айтылатын сөздердің алдыңғы сыңары с, ш дыбыстарына аяқталса, келесі сөз ж, ш дыбыстарынан басталса, екі сөз аралығында қос шш дыбысы айтылады. Мысалы, Досжан, сөзшең, бос шылбыр, жас жаным деген сөздердің айтылуы: Дошшан, сөшшең, бошшылбыр, жашшаным. Сол сияқты алдыңғы сыңар з дыбысына аяқталса, келесі сыңар ж дыбысынан басталса, қос жж айтылады. Мысалы, ғазиз жан, тоғыз жерде дегендердің айтылуы: ғазижжан, тоғұжжерде.
Осы ережеге байланыстырып, “Абай” операсындағы Абай мен Ажардың арияларынан алынған мына шумақтардың орфоэпиясын талдап көрелік:



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   56




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет