Лезги эдебиятдин тарих

Зияудин Эфендиев I903-йисуз виликан Куьре округдин Цмуррин хуьре дидедиз хьана. Адан аял вахтара хайи хуьре пачагьдин гьилибанри агъавал ийизвай. А вахтара пачагьдин гьахъсуз къанунрал нарази зегьметчийри инкъилабдин гьерекатра иштиракзава. Дагъустанни Россиядин промыш-ленный меркезрикай къерех тушир. Инкъилабдин вакъиайра Цмурдай ва маса дагъви хуьрерай «бахтунихъ къекъвез» Бакудиз фейи къурабайри (отходникри) иштиракзавай. Чеб гатуз хуьрериз хтайла, отходникри шегьердин уьмуьрдикай, ана кьиле физвай гьерекатрикай хуьруьн агьалийризни суьгьбетар ийидай, абур уяхардай, дуьньядин уькIуь-цурудан гъавурда твадай.

А йисара кьиле фейи тарихдин метлеб авай вакъиайри жегьил гада Зияудинан зигьинда дерин гел туна, ам инкъи-лабдин рекьел гьана. Ада школада кIелай Цмурар ва Кьасумхуьр инкъилабдин гьерекатрикай къерех тушир. Анриз машгьур инкъилабчияр Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбегов мукьвал-мукьвал къвез-хъфиз жедай, абуру бязи чIехи хуьрера гьатта инкьилабчийрин гапIаларни кваз тешкилнай. ИкI, месела, Цмурдал ихьтин гапIалриз Къизибег Акимова, Кьасумхуьрел Абдусемед Мурсалова регьбервал ийизвай.

Дуьньядин гьалариз еке фикир гуз хьайи, кьатIунар авай, савадлу жегьил Зияудина, гьелбетда, инкъилабдин вакъиайрин таъсир кьабулна ва вичини чинебадаказ кIвалахиз эгечIна.

Ада Къ. Акимован, А.Мурсалован тапшуругъар кьилиз акъудзава, Куьре дереда деникинчийрин аксина къарагьай бунтуна иштиракзава.

Граждан дяведин женгера чрай ва лигим хьайи Зияудин Эфендиева Дагьустанда Советрин власть гъалиб хьайидалай гуьгъуьниз вири вичин алакьунар, къуват цIийи уьмуьр туькIуьрунин рекье эцигна. Писателди а вахтар икI рикIел хкизва: «Ибур Дагъустанда Советрин девирдин сифте йисар тир. ЦIийи уьмуьр туькIуьрун асант кIвалах тушир. Сад лагьай Империалист дяведи, кьуд йисан граждан дяведи, къецепатан ва къенепатан душманри авур чапхунчивилери Дагъустан кашни-мекь гьатна михьиз къекъерай акъуднавай, инсанар вахтсуз телеф жезвай».

Зияудин Эфендиева дагьвийрин савадсузвал тергун патал 20-йисарин сифте кьилера муаллимвал ийизва. Гуьгъуьнлай Москвада паргтешкилатчийрин курсар куьтягьна ада Куьре ва Самур округра Советрин идарайра жавабдар везифаяр тамамарзава. Хейлин йисара 3.Эфендиева «ЦIийи дуьнья», «Социализмдин пайдах» газетрин, «Коммунист маариф» журналдин редакторвал авуна.

I949-йисуз СССР-дин писателрин Союздин членвилиз кьабулай Зияудин Эфендиева вичин уьмуьрдин эхирдалди (ам I980- йисан 30-апрелдиз кечмиш хьана) сайивилелди литературада ва республикадин общественный уьмуьрда иштиракна.

Зияудин Эфендиева писателвилин кIвалах журналиствилелай башламишна. 20- 30-йисара «ЦIийи дунья», «Яру Дагъустан», «КутIа» газетриз жегьил журналистди дагълара цIийи уьмуьр туькIуьрзавай зегьметчийрикай макъалаяр, очеркар, репортажар кхьиз хьанай. Гьакъикъат дериндай ачухарунин мураддалди, гьа са вахтунда ада гьикаяярни очеркар яратмишиз эгечIнай.

Писателдин «Социализмдин мукар» (I932-йис) очерк Алибег Фатахован гьикаяйрихъ галаз санал лезги прозадин сифте камарик акатзава. Сиягьатдин къайдада кхьенвай и эсерда писателди лезги хуьрера жезвай социальный дегишвилерикай, колхозар тешкилуникай суьгьбетзава. Ада Агъа Макьарин, Кьасумхуьруьн, Ю.Герейханован тIварунихъ галай совхоздин чпи цIийи уьмуьр туькIуьрзавай зегьметчи инсанрин кIвалах, цIийи школаяр, аялрин бахчаяр, клубар кардик кутун къалурзава. Писателди бязибурун тIварарни кьазва.

Амма къейдун лазим я хьи, дегишвилер са уьмуьрда ваъ, гьакI инсанрин къанажагьда, психологиядани хьанва. Гьайиф хьи, З.Эфендиевавай очеркда инсандин руьгьда физвай дегишвилер тамамдиз къалуриз хьанвач.

Зияудин Эфендиева литературадиз атай сифте йисарилай эхиримжи йисаралди яратмишай эсеррин эвелимжи кьетIенвилерикай сад ам я хьи, ада вичин яратмишунрин сюжетар, абура къалурнавай вакъиаяр, герояр чеб анжах уьмуьрдай къачунвайбур хьун я. Ада гьакъикъатдай къачунвай, вичиз акур ва я кьилел атай крариз, вакъиайриз, адет яз, эсерра шегьре рехъ гузва. «Мумкин я, - рикIел хкидай писателди, - и кьетIенвал зи яратмишунрин зайиф ва я къуватлу тереф я жеди. Гьар гьикI ятIани, завай жуваз такур ксарикай, ван тахьай, гьакъикьатда тахьай крарикай, вакъиайрикай кхьиз жедач. Жуван эсерар тупIалай авурла, абурай заз зи кьилел атай дуьшуьшар, жува иштиракай вакъиаяр чир хъжезва. Гьатта кьериз-цIаруз къалурнавай вакъиаярни кьвед лагьай дережадин герояр - гьабурни гьакъикъатдай къачунвайбур я...»

Ватандин ЧIехи дяве башламишайла, Зияудин Эфендиева Дагъустандин маса халкьарин писателри хьиз вичин къелем мадни хци авуна. Ада дяведин йисара яратмишай очеркар, гьикаяяр, пьесаяр, публицистикадин макъалаяр чи газетриз акъатзавай. I944-йисуз абур «Дагълара» тIвар алаз кьилдин кIватIалда гьатнай. Писателдин сифте ктабдиз акъатай «Гьахъвал гъалиб жеда», «Кьуьзуьдан суьгьбет», «Медаль», «Гуьлистан», «Магъу дере» ва маса гьикаяяр, «Гъалибвилихъ» пьеса советрин халкь чапхунчи немсерин фашистрал гъалиб жедайдахъ инанмишвилин метлебдалди тафаватлу я. Писателдин эсеррин герояр фронтдин далу пата югъ-йиф талгьана кIвалахзавай, зегьметдал рикI алай халисан советрин инсанар я. Чешне яз, «Гьахъвал гъалиб жеда» гьикаядикай кьве гаф лугьун. Ана писателди яшлу дагъви Къадиран образдалди советрин инсанрин уьтквемвал, ватандиз вафалувал къалурнава. Къадира, вичии чIехи яшаризни килиг тавуна, галатун тийижиз, кIвалахзава, жемиятдик руьгь кутазва. Адан рикIел Кьасума вич дяведиз фидайла лагьай: «Куьне фронтдин далу пата гъалибвал къачу, чна женгина къачуда» - гафар хъсандиз алама. Колхозчийри чпин гьакъисагъ зегьметдалди гъалибвал мукьва ийизва.

Писателди гьикаяда гъанвай кьисади эсердин мана ачухаруниз къуллугъзава. ЯхцIур цвег кьена шадвал акатай Перваниди вичи гила пагьливандизни кар кьада лугьуз дамахзава, амма лагълагъчи вич кьил галамачиз амукьзава. Зияудин Эфендиеван фикирдалди, Гитлерни гьа кьиле акьул авачир Перванидиз ухшамиш я, адан эхирни лап мукьва хьанва.

Фронтдин далу пата зегьмет чIугвазвайбуруз писателди са жерге эсерар мадни бахшнай. I943-йисуз яратмишай «Кьуьзуьдан гаф» гьикаядин бинедани гьакъикъи вакъиаяр гьатнава. Яшлу дагъвияр тир Керимани Сефикъулиди танкар акъудунин мураддалди, оборонадин фондуниз манат-манатдал эцигна кIватIай пул язава, дишегьлийри фронтдиз чпи храй гуьлуьтарни элжекар ракъурзава. Дяведин йисара яратмишай бязи эсерриз схематизм хас ятIани, санлай къачурла, Зияудин Эфендиевавай советрин инсанрин къагьриманвал, ватандиз вафалувал къалуриз хьанва.

Яваш-явашдиз З.Эфендиев гьикаяйрилай, очеркрилай повестрал элячIзава. Граждан дяведин вакъиайриз бахшнавай «Гъалибвилин пайдах» (I943-йис) повестда къецепатан ва къенепатан душманрихъ галаз женг тухузвай, яру партизанар тир Къазидин, Муртузан ва Давудан гьерекат къалурнава. Писателди абурун женгинин кIвалахдиз еке фикир ганва, амма, гьайиф, хьи геройрин психология, хсуси уьмуьр тамамдиз къалуриз хьанвач. Гуьгъуьнин йисара яратмишай гьа революциядин темадиз талукь «Ревком», «Зардин къирмаж», «Яру-цIару кIватIар» повестра З.Эфендиева вичин сифте повестда ахъа авур нукьсанар тикрар хьийизвач.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара З.Эфендиева зегьметдин темадихъ галаз алакъалу «Халкьдин руш», «Чилин иеси», «Колхоздин багъда», «Гила зун гьавурда гьатна», «Халис багьманчи» ва маса эсерар яратмишна. Абурун кьилин герояр Ватан абад ийизвай малдарарни багъманчияр, магьсул- дарарни хпехъанар я. «Чилин иеси» гьикаяда писателди дагъви лежбер Мурадакайни адан хва Семедакай суьгьбетзава. Революциядилай вилик кесиб лежбер Мурада югъ-йиф кулак Гьажикъурбаналидиз кIвалахзавай. Адан хва Семедан кьисметни гьахьтинди хьун лазим тир, вучиз лагьайтIа инсанар гьа вахтара «девлетлудан хва девлетлу, батракдин хва батрак жеда» - лугьудай лозунгдал яшамиш жезвай. Амма инкъилабди Семедан ва ам хьтин агъзуррин кьадар-кьисмет дегишарна, абурукай бахтлу уьмуьрдин иесияр авуна.

Писателди гьакI датIана марифатдин, дишегьлийрин кьадар-кьисметдин месэлайрални гуьзчивал ийизвай. ИкI чавай кIелдайбуру шаддиз кьабулай «Гуьлзада», «Халкьдин руш», «Вафалу аялрин диде», «ЯркIижуван руш», «Гьуьлуьн лепеяр», «Зейнабан рехъ», «Назханум гьакь я» эсерар къалуриз жеда.

«Халкьдин руш» гьикаяда 3. Эфендиева дагъви дишегьли Зарбафан образ ганва. Зарбаф вичелай кар алакьдай, дирибаш, жемятдин арада гьуьрмет авай дишегьли я. Хуьруьн агъалийри ам колхоздин председателвиле хкязава. Зарбафан образдалди писателди цIийи девирди бахтлу авунвай ам хьтин агъзуррин кьадар-кьисмет къалурнава. Революциядилай вилик дагъви дишегьли зулум-зиллетдик ва диндин мавгьуматдик квай, цIийи властди дишегьлиярни азадна, абуруз общественный уьмуьрда иштиракдай мумкинвал гана. Им гьикаядин кьилин фикир я.

Зарбафан образни «ЯркIижуван руш» гьикаяда ганвай Айнадин образ сад-садаз мукьва я. И эсердин сюжетни 3. Эфедиева уьмуьрдай къачунва. Гьикая гьикI кхьенайтIа, писателдин рикIел хкунра гьалтзава: «I923-йис тир. За Кьасумхуьруьн окружкомдин пропагандадин отделдин зеведишвиле кIвалахзавай. Са сеферда чи отделдиз жегьил, гуьрчег са руш атана. Руша вич дакIанз-дакIанз девлетлу кьуьзуьдаз гузвайдакай хабар гана ва вичиз куьмек авун тIалабна. Чна ам бедбахтвиликай хкудна, шегьердиз кIелиз ракъурнай».

Дугъриданни гьикаядин кьилин герой тир Айнадиз шегьерда кIелдай мумкинвал хьана ва хуьруьз хтайдалай кьулухъ ада жемиятдин сагъламвал хуьнин рекье вичин чан эцигзава.

3.Эфендиева Айна са сагъламвилин къаравулда ваъ, гьакI рикIе михьи муьгьуьббат авай жегьил руш хьизни къалурнава. Ам вичиз кIани гада Къурбаназ кьисмет жезва. ЯркIи пата арада экуь муьгьуьббат аваз халисан мехъер жезва къейдзава гьикаядин эхирда писателди.

Ашкъидин темадиз 3.Эфендиева «Трактористдин мехъер», «ВиртIедилай ширин», «Санал цан цадани?» гьикаяярни бахшнава. Писателди чеб советрин девирда чIехи хьайи жегьилар тир Лейлидинни Муслиман, Шекеранни Пиралидин, Муртузанни Будахан образар ганва. ЦIийи девирдин марифатдал тербияламиш хьанвай абур чпин бахтунин сагьибар жезва.

Зияудин Эфендиеван эсеррин кьилин игитар чпелай кар алакьдай, куьгьне адетрихъ, чIуру рекьел алай ксарихъ галаз женг тухузвай халисан инсанар я.

Зияудин Эфендиева «Зардин къирмиж» (I965-йис) повестда Граждан дяведин вакъиайрикай, красноармеец Наметанни дагъви руш Женнетан муьгьуьббатдикай суьгьбетзава. Кесиб хьайи бегдин руш Женнет адан дидедиз шариатдин къанунралди девлетлу алверчи Пашадиз гуз кIанзава. ВикIегь руш дидедин меслятдал рази жезвач, ада вичин бахт патал женг чIугвазва ва вичин рикIиз хуш красноармеец Наметакай уьмуьрдин юлдаш кьазва. Женнета Наметахъ галаз санал дагълара цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда чан эцигзава. Женнет вичихъ алакьунар авай, вилик эцигай къастар кьилиз акъудиз алакьдай игит хьиз ганва. Писателди ам гзафни-гзаф вичин гьерекатда къалурнава. Бязи вахтара 3.Эфендиева Женнета вичи-вичик ийизвай фикирарни кIелдайбуруз малумарзава, яни геройдин руьгьдин деринар ачухариз алахъзава.

Женнетан революционный къанажагь арадал атунин карда, гьелбетда, Наметанни Абдулан таъсир зурбади хьана. Повестда ганвай Наметан образни тамамди хьанва. Виликдай батрак, революциядилай гуьгъуьниз красноармеец хьайи Намета пуд йисуз гъиле яракь аваз «батька» Махнодин, Врангелан ва Деникинан аксина женг тухвана.

Вичихъ зурба алакьунар авай, халисан игит Намет инкъилабдин женгера хьиз, гьакI кIвалин къенени къалурнава. Ам Женнет патал вацIуз-цIузни физ гьазур я. Вичин герой гьар патарихъай къалуруналди Зияудин Эфендиева уьмуьрдиз мукьва, реалистический образ арадал гъанва.

Марифатдин темадиз бахшнавай муькуь «Гьуьлуьн лепеяр» тIвар алай повестда 3.Эфендиева муаллим Камил Кулиеван образ яратмишнава. Камил жемятдин ва хзандин арада гьуьрмет авай камалэгьли я. Адахъ гьам кIвалахал, гьам кIвале агалкьунар ава. Амма къуллугъдиз чIехи хьана министерстводиз акъатайла, ада хзан гадарна, вичин секретаршадикай ашна кьазва. Ашна Амина Камилаз вафалу хьанач. Кулиеван кьилел зурба бедбахтвилер къвезва: вичин рикI алай Дишегьли чIуру рекье гьатун, а кар себеб яз ичкидик акатун, сиясатдин рекьяй гьалатIар авун себеб яз дустагьда гьатун ва масабур. Гьихьтин дуьшуьшра гьатнатIани, Камила руьгьдиз ажузвалнач, ам инсанрихъ, гьахъвилихъ инанмиш яз амукьзава. Камил гъалатI хьанач, дустагьдай ам азад хьийизва ва ада вичин рикI алай муаллимвилин кIвалах давамарзава.

60-йисара Зияудин Эфендиева роман гьиле кьазва. Агьед Агъаеван, Къияс Межидован романрин гуьгьуьнал алаз вичикая рахазвай чIалан устаддин «Муькъвел гелер» (I964- йис) тIвар алаз роман акъатна. Историко-революционный темадиз бахшнавай и эсерда тарихдин метлеб авай вакьиаяр, гьерекатар адан кьилин герой Махсудахъ галаз алакъалу яз ганва. Отходник-къураба яз дуьньяда къекъвей дагъви Махсудан кьилел татайди ва адаз такурди амач: кашни мекь, къамчини штраф, зулумарни къурхуяр. Уьмуьрдин залан тарсари Махсуд инсан ва инкъилабчи хьиз лигимарзава. Писателди Махсуд гагь Бакуда инкъилабдин вакъиайра, гагь Куьре дереда партизанрин отряддин кьиле, гагь дагълара цIийи уьмуьр туькIуьрунин гьерекатда къалурнава. Махсуд хайи халкьдиз ва инкъилабдин идеяйриз вафалу я.

Романда Махсудалай гьейри са жерге герояр мадни ава. ИкI Махсуд инкъилабдин рекьел атунин себеб хьайи тежрибалу инкъилабчи Надир, партизанрин отряддин командир Аслан, партизан Къурбан ва масабур къалуриз жеда.

3.Эфендиева куьгьне уьмуьрдин векиларни къалурнава. Абурук хуьруьн старшина Муса, кулакар Чемяк, Верди, Халид акатзава. Къейдун лазим я хьи, куьгьне дуьньядин векилар писателди са рангуналди, яни анжах кIамаяр, ахмакьар хьиз ваъ, амалдар, уьмуьрдин рекьер-хулер чидай фендигар ксар яз къалурнава. Ахьтин душманрихъ галаз женг тухунни регьят кIвалах тушир.

Роман, гьелбетда, тамамди хьанвач. Критикади гъахълуз къейд авурвал, ам композициядин жигьетдай са кьадар зайиф я. Бязи кьилер чеб-чпихъ галаз алакъада авач, виликдай чапдиз акъатай са-са гьикаяяр чпел кIвалах тахвуна, романда кьилер яз ганва. Ихьтин нукьсанри, гьелбетда, эсердин таъсирлувал зайифарзава.

Зияудин Эфендиев драматургиядизни фикир гайи писателрикай сад хьана. ИкI чавай адан «Зейнабан рехъ», «Гуьлзада», «Салих гьахъ я», «А йикъар гила алатнава», «Къазимегьамед» тамашачийриз хъсандиз малум пьесайрин тIварар кьаз жеда.

Тамашайрин арада бажарагълу режиссёр Багъиш Айдаевахъ галаз санал яратмишай «Къазимегьамед» драма чи литературада кьетIен вакъиа хьана. Пешекар революционер, «Фарукь» тIвар алай инкъилабчийрин гапIал тешкилай Къазимегьамед Агъасиеван кьадар-кьисметдикай, ялавлу инкъилабчидин гьерекатдикай Зияудин Эфендиева хейлин йисара хиялар-фикирар авунай. Нетижада I968-йисуз писателдин мурад кьилиз акьатна, драма «Дуствал» альманахдиз акъатна ва лезги театрди ам вичин сегьнедал эцигна.

Драмада Урусатдин халкьар пачагьдин гьукуматдин аксиниз къарагъуникай суьгьбетзава. Пьесадин конфликт инкъилабчияр кьиле авай халкьдинни пачагьдин гъилибанрин акьунар къалуруникай ибарат я.

Эсердин кьилин игит I904-йисалай инкъилабдин женгера авай, вичин чан халкьдин рекье эцигай Къазимегьамед Агъасиев я. Ам писателди чаз гагь митинграл рахаз, гагь листовкаярни прокламацияр чукIуриз, гагь инкъилабдин женгера, гагь чинебан совещанийрал къалурзава. Гьар гьи кар гъиле кьуртIани, гьар гьинал рахайтIани, чи вилик асландин рикI авай, вичи гъиле кьунвай кардихъ инанмиш, вичелай кар алакьдай, са куьнихъайни кичIе тушир игитдин къамат акъваззава. Къазимегьамедахъ чпикай даях кьаз жедай руьгьлу женгинин дустарни ава. Абурук Мамед, Сергей, Тимур, Жевгьерат акатзава.

Драмада пачагьдин гъилибанарни къалурнава. Абурун арадай пулдихъ намус, гъейрат, вар-юх маса гуз гьазур нафтIадин мяденрин иеси Сафтар, ирид чин алай дашнак Муртуз, меньшевик Султан ва масабур къалуриз жеда.

Маса къачунвай къанлуйри чинебадаказ ва хаинвилелди Кьазимегьамед язава, амма инкьилабчидин экуь рехъ адан женгинин дустар тир Мамеда, Сергея, Тимура давамарзава.

«Къазимегьамед» драмадин автордиз республикадин ЦIадаса Гьамзатан тIварунихъ галай премия ганай. Драма хейлин йисара лезги театрдин сегьнедал эцигай ва халкьдиз истеклу тамашайрикай сад хьанай.

Зияудин Эфендиеван яратмишунриз, чIалан устаддиз хьиз, вичиз хас кьет1енвилерни ава. Адан прозадин эсерар автордин патай суьгьбетдин къайдада яратмишнава. Писателди вичин яратмишунра «рассказ рассказда» къайдадикай, геройрин къенепатан монологрикай, диалогрикай, гафаралди шикил чIугуникай (портретдин характеристика), герояр рахазвай тегьердикай, чIалан кьетIенвилер къалуруникай менфят къачузва.

Чпи жуьреба-жуьре везифаяр тамамарзавай тIебиатдин шикилрихъни 3. Эфендиеван прозада кьетIен метлеб ава. Йифен гуьзел тIебиат, инсан гьейранардай баркаван тIебиатдин шикилар, цуькверин атиррив ацIанвай дереяр, багълар - ибур писателдин эсерра гьалтзавай кIелдайбурун фикирар чпел желбдай бязи рангар я. «Я пуд манат» гьикаядай са чешне гьин:

«Колхоздин бустан бегьердиз атанвай. Дагьдин хцIу афнияр фараш тир. Къацу чичIекар къалин тир. Памадурри анжах кIвенкI гъанвай.

Пакамахъ серинвал кумаз, бустандиз яд гайи Шамси кIунтIаллай вичин кумадин вилик хтана. Гъилевай пер чиле акIурна,кьилеллай пач-бармак хтIунна, ада вичин пелек квай гьекь шткана. Ахпа ада, кьил хкажна, дамахдивди бустандин кьуд пата вил экъуьрна. Дагъдин синекай куьрс хьайи пакаман ракъинин нурар алукьай майвайраллай чигедин стIалри къацу-цIару рангар гузвай».

Малум тирвал, халисан художественный прозада гафар тIимил, чIал шикиллу, фикирар дерин хьун лазим я. Гьелбетда, Зияудин Эфендиеван прозадин вири эсерар и тIалабунрив кьазвач. Писателдин яратмишунар ахтармишай Буба Гьажикьулиева дуьз къейднай: «Цанин сифте хвал хьиз, хайи эдебиятда гьеле деб тахьанвай цIийи жуьре тир прозадин эвелимжи чешнеяр яратмишунни регьят кар тушир. Неинки 3. Эфендиеван, гьакI чи амай прозаикрин эсеррани махарик квай хьтин вакъиаяр, кьисаяр ва гьикьван четин крар хьайитIани, регьятдиз гьялиз алакьдай къагьриманар кIани кьадар гьалтда. Гьа са вахтунда а къагьриманар ва абуру гьерекатзавай шартIар кьалурун патал дуьзгуьн пейзаждикай, мана-метлеб тамамвилелди ачухардай диалогрикай, монологрикай, рикIяй физвай хиялар къалуруникай, яни реализмдин жуьреба-жуьре такьатрикай гегьеншдиз менфят къачузва («Коммунист» газет, I983-йис, 9-декабрь).

З.Эфендиев чи уьлкведин стха халкьарин литературайрин алакъаяр мягькемарай чIалан устадрикайни сад хьана. Ада М.Ю.Лермонтован «Бэла», Н.В. Гоголан «Иван Иванович Иван Никифоровичахъ галаз хъел хьуникай повесть», А.Г. Короленкодин «Мез авачиз», Н.А. Островскийдин «Гьайбатлу чкадал», Ф. Шиллеран «Фендигарвал ва муьгьуьббат», Д. Мамедкъулизададин «Почтунин ишикI», Б. Горбатован «МуьтIуьгъ тахьайбур», Н. Хикметан «Туьркерин гьикаяяр», К.М. Симонован «Америкадин сес» ва маса писателрин эсерар лезги чIалаз таржума авуна.

Хци къелемдалди хайи халкьдиз ва багьалу Ватандиз къуллугь авур Зияудин Эфендиеван баркаллу рехъ алай девирдин жегьил несилдин чIалан устадри агалкьунралди давамарзава.

Нурединан аял вахтар гьа и хуьре фенай. Адан бубади ина мискIиндин имамвиле, медресадин муаллимвиле кIвалахзава. Шаирдин сифтегьан биограф алим Къурбан Акимова къейдзавайвал, «тIебиатди бубадин бажарагьдикай хва Нурединазни пай гана: дерин акьул ва кьатIунар авай жегьилди бубадин гъилик кIел-кхьин чирна, жуьреба-жуьре илимрикай сифтегьан чирвилер ва къагьриманвилин тербия къачуна. Жегьил гадади, яргъал Бахчисарай шегьердиз фена, муаллимвилин курсар кIелна ва вичин бубади хьиз муаллимвал ийизва. Аял вахтарилай Нуредин кьетIен хесетрин кас тир: адаз таб, гьилле, гьахъсузвал дакIан тир; кIевевай касдиз куьмек гудай; кесибрин тереф хуьдай; авай гаф чинал лугьудай ва шиирралди рахадай». (Акимов Къ. Халкь патал рикI кайи шаир // Лезги газет. 2002-йис. I7-апрель).

Хзандиз ва мукьва-кьилийриз Нурединакай шаир ва машгьур кас жедайди чидай. Дугъриданни, абур ягъалмиш хьанач. Нуредина хуьре муаллимвални ийизва шиирарни яратмишзава. А вахтара муаллимвал ийиз хзан хуьн четин акъваззавай, гьавиляй Н.Шерифова Бакудин нафтIадин мяденра, Хачмасда, Яламадин балугърин ватагайра фялевиле зегьмет чIугвазва.

Вич савадлу инсан тирвиляй, Н.Шерифов хъсандиз дуьньядин уькIуь-цурудан гъавурда авай. Ада Бакуда ва масанра инсафсуз хозяинрин аксина къарагъзавай фялейрин забастовкайра иштиракзава, абурун арада азадвилин фикирар чукIурзава, махлукь гьа аямдин гьахъсуз общественный алакъайрин гъавурда твазва, зегьметчийриз, тупламиш хьана, чпин бахтлу гележег патал женгиниз эверзава:

Эй, лезги халкьар!

ЧIулав я чи къар.

Кьуна гъиле лаш,

Куьн яваш-яваш

Вилик экъечIа!..¹

Шаирди поэзиядин са хци гафаралди ваъ, гьакI кардални пачагьдиз акси забастовкайра иштиракзава. ИкI, I905- йисан гатфариз Яламадин ватагайрин хозяин Горбачеванни фялейрин арада зурба акьунар хьанай. А гъулгъулада Н. Шерифовани фялейрин патал алаз иштиракнай, адал залан хирерни хьанай. Идалай кьулухъни Н. Шерифова инкъилабдин женгерин вилик жергейра аваз, зегьметчийрин тереф хуьзва.

I9I7-йисан Октябрдин инкъилаб Н.Шерифова шаддиз кьабулна. Ада вичини Граждан дяведин гьерекатра, инкъилабчийрин патал алаз, иштиракна. Азербайжанда Шура гьукумат гъалиб хьайила, ада цIийи уьмуьр туькIуьрунин карда, кьве гьил къакъажна, зегьмет чIугвазва. I920-йисалай уьмуьрдин эхирдалди Н. Шерифова цIийи гьукуматдин жуьреба-жуьре идарайра жавабдар къуллугьрал: КцIар райондин ВКП(б)-дин комитетдин сад лагьай сикретарвиле, Къуба уезддин исполкомдин председателдин заместителвиле, КцIар райондин лезги чIалал акъатиз башламишай «Социализмдин темп» газетдин редакторвиле ва маса кIвалахар ийиз зегьмет чIугвазва.

Н.Шерифов машгьур общественный деятельни тир. Къ. Акимова къейдзавайвал, ада Аз.ССР-дин ва ДАССР-дин партиядинни гьукуматдин идарайрин чIехи мярекатра ва межлисра иштиракна. ИкI, шаирдикай Азербайжандин компартиядин VI-X лагьай съездрин делегат, I927-йисуз Аз.ЦИК-дин член, Закавказьедин Федерациядин коммунистрин вири съездрин делегат, Дагъустандин Сад лагьай орфографический конференциядин иштиракчи хьанай.

Женгчи шаир Нуредин Шерифов I952-йисуз рагьметдиз фена. Ам КцIар шегьердин сурара кучукнава.

Н.Шерифован яратмишунрин ирс кIелдайбурув тамамдиз агакьнавач. Гьелелиг чапдиз акъатнавайди рагьметлу Забит Ризванова туькIуьрай «Чигедин ст1ал» (Баку, 1966) гъвечIи кIватIал я. Ана яхцIуралай артух чIалар гьатнава.

Нуредин Шерифовни, СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир ва Кесиб Абдуллагь хьиз, кьве девир акур (инкъилабдилай вилик ва советрин), кьве девирдикай вичин ялавлу чIалар яратмишай шаир я. Адани, инал тIвар кьур цIийи девирдин шаирри хьиз, Куьре Меликан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин баркаллу рехъ давамарзава. Шаирди гьам вичин краралди ва гьакIни хци чIаларалди сифте камарилай башламишна эхир нефесдалди зегьметчи халкьдиз вафалувална, адан ацукьун-къарагъун, дерди-гьал, хиял-фикир къалурна, ам руьгьламишна, азад ва бахтлу уьмуьр туькIуьрдай рехъ къалурна.

3. Ризванова Н. Шерифован яратмишунар гьахълуз са шумуд девирдиз пайзава. Гьакъикъатдани, шаирди чеб жуьреба-жуьре вакъиайрив ацIанвай XX лагьай асирдин сифте паюнин уьмуьрдихъ галаз санал вичини камар къачузва.

Эгер инкъилабдилай вилик квай йисара яратмишай «Билбил», «Жедат1а», «Авани», «ЭкъечIа» чIалара ада гьа гьахъсуз девирдин къамат гузватIа («Сада неда дулмани аш, Сада чIугваз датIана каш. Агъади лукIраз гуда лаш, Эллер, гьахъ- дуван авани?!»), азадвал патал женгиниз эверзаватIа («Авуна суракь, Жагъура яракь, Девлетлуяр кьаз, Зулумд даях хаз Рекьел экъечIа!»), советрин девирдин сифте йисара туькIуьрай «Лежбердиз», «Чубан», «Бахадиз кьве гаф», «Колхоздиз гьахьа», «Яраб, дагълар» ва маса чIалара жемят цIийи гьукумдин сиясатдин гъавурда твазва, ам нин гьукум ятIа лугьузва ва адал дамахзава.

Н.Шерифова «Лежбердиз» эсерда, чилел чан гьизвай зегьметчи инсандихъ элкъвена, икI лугьузва:

Ачух я гила ваз

Зегьметдин рекъер.

Тушни им мел-мехъер

Ваз, кесиб лежбер?

Алатай асирдин 30-йисара яратмишай эсерра шаирди ин- санпересвилин ва ватанпересвилин, медениятдин ва азад зегьметдин месэлайрикай кхьизва. Чешне яз «Дуст кас Багъираз», «Гьайиф», «Октябрдин майва», «Куьн гьазур яни?», «Яру Аскер», «Цана кIанда», «СтIур», «Самур», «Дидед чIалал кIел-кхьин» ва маса шииррин тIварар кьаз жеда.

Хабар гана ша лагьана

Аскервилиз зазни, диде.

Физ юлдашар гьазур хьана,

Сагърай лугьун вазни, диде.

Ризванова и шиирдикай лагьай гафар, заз чиз, къени къуватда ама. Ингье адан фикир: «Хушбахт уьмуьрдин рекьел экъечIнавай адан руьгьдин наметар михьиз ва назик яз акурла, чун гьейран жезва. Дугъриданни, халкьдиз азад уьмуьр гайи советрин Ватан хуьз аскервиле финиф кьисмет хьун чIехи бахт тирди и шиирдин лирический геройдихъ - азад уьмуьрдин цIийи инсандихъ - галаз санал кIелзавайдани гьисс ийизва». (Ризванов 3. Сифте гаф, къалурай ктаб. 7-8-чинар).

Пехьи немсерин фашистри бейхабардиз чи Ватандал вегьей сифте йикъара шаирди чи бубайрин кьегьалвилер рикIел хкуналди, вуж вуж ятIа чирдай вахт атанвайди «Жегьил патриотриз» эсерда къейдзава:

ВикIегь кьейи бубайри чи

Са тIвар туна рагъ хьиз михьи.

Катран шараг кард хьиз жеда,

Майдан я къе - це имтигъан.
«Яру аскер», «Жегьил патриотриз» шииррихъ галаз Н.Шерифова Ватандин ЧIехи дяведин йисара теснифай «Ша фин, юлдашар», «Азиз Къафкъаз», «Назлу Мелек» чIалар мукьувай алакъалу я. Н. Шерифовани, Хуьруьг Тагьира, СтIал Мусаиба, Абдул Муталибова, Мемей Эфендиева, Балакъардаш Султанова хьиз, вичин гужлу ва ялавлу сес хкажна, советрин халкьдик ватанпересвилин руьгь кутазва, чапхун душман жери кьван фад кукIваруниз эверзава:

Чандилайни азиз диде-Ватан

Буржи я хуьн, ша фин, юлдаш!

КикIиз кIандай буржуй-шайтIан

Динж туш сакIан, ша фин, юлдаш...

Н. Шерифова са вичин хайи халкьдихъ ваъ, гьакI Къафкъаздин вири миллетрихъ элкъвена, «Азиз Къафкъаз» шиирда хайи чилин абур, дишегьлийрин намус, чи халкьарин азадвал хуьниз эверзава:

Бедлам жедалд вахар, свасар,

Хъсан тушни чIулав сурар.

Гъиз женни гъич алчах са тlваp

Агъузна кьил, азиз, Къафкъаз!

Шаир советрин халкь пехьи душмандал гъалиб жедайдахъ кIевелай инанмиш я:
Агъу галай гъуьлягъдин кьил

ШупIда чна, гана кьуьл.

Пехьи фашист ийиз сефил

Авазва чун, азиз Къафкъаз!

Н.Шерифова чи халкьдин къагьриман тарихдиз талукь эсерарни яратмишнава. Ам чпе чи милли тарихдин важиблу месэлаяр къарагьарзавай «Къуба хуьруьн тарихдай», «Чапхунчидин эхир», «Къанал», «ШуьтIруь тегъуьн» поэмайрин авторни я.

Шаирдихъ сифте яз лезгийрин ва Дагъустандин халкьарин тарихдикай ктаб кхьей, чи зурба арифдар ва алим Алкьвадар Гьасаназ бахшнавай «Гьасан-эфендидикай кьве гаф» эсерни ава. Ана ихьтин цIарар гьалтзава:

Агъзур йис гьуьмедик къатканвай тарих,

Акъудна Алкъвадар-эфендиди лит

Ачухна чи халкьдиз, «КIела!» - лагьана.

И кIвалах авурди тушни бес игит?!
Н.Шерифова чаз чун вуж ятIа чир авур, Аранни Къубани Ширван... къалурай, мичIивал, ракъини хьиз, экуь авур «жумарт Куьреви» къагьриман хва яз гьисабзава. Ам инанмиш я:

Рекьидач чи халкъ, чи Лезгистан –

Адахъ Шагьдагъ ава - Алкьвадар Гьасан.
Ватанпересвилин ва къагьриманвилин эсерар хьиз Н.Шерифова муьгьуьббатдикай, тIебиатдикай ва дуьньядикай чIалар яратмишзава. «Дишегьлидин зийнет», «Адахлу», «Рушан къимет» - ашкъидин чIалар ада, лезги эдебиятда тестикь хьанвай къайдайрал ва хайи халкьдин этикадин ва эстетикадин тIалабунрал амал авуна, яратмишнава. Шаирди тарифзавай гуьзелдихъ «жейрандин вилер, чIулав, яцIу, яргьи кифер, гьая, эдеб, ширин мез... бул къуз - шуькуьр, дар къуз сабур» авайди я. Ам кIвачел «зирекди, крарни тамамдиз» ийидайди я. Вучиз лагьайтIа, гуьзелдиз гъвечIи чIавалай дуьз тербия гузва:

Хъсан дидед гъвечIи аял,

Харуз хвена, кьадач кьамал.

НекIед галаз тербет, камал

Къачурдакай итим жез я.

Н.Шерифова муьгьуьббатдин чIалара халкьдин сивин яратмишунрикай, РагьэкъечIдай патан шииратдин тежрибадикай устадвилелди менфят къачузва. Са чешне гъин:

Xyпl чан я вун рикIиз чими,

Гьич са айиб, нукьсан квачир.

Жедач лугьун чилел пери

Буш гаф я кьван пун-къил квачир.

Вун хьиз гуьзел mupmla Лейли,

Са Къейс жечир хьайид дели.

Акьван ава ваз муьштери –

Фена гъиляй зи чан ваз чир.

ТIебиатдиз бахшнавай чIалара шаирди гуьзел дагъларин, йисан вахтарин рикIиз хуш шикилар художественный алатар хьиз ишлемишзава. ИкI, «Яраб дагълар» шиирда ам, хайи дагъларихъ элкъвена, чан алай инсандихъ галаз хьиз агъзур сарин тарихда чи халкьдин кьилел атай сан-гьисаб авачир, четин дуьшуьшрикай рахазва. «Гатфар», «Зул», «Дурнаяр» чIалара чи дагъларин тIебиатдин гуьзелвал, мублагьвал ва инсанрин шад гуьгьуьлар къалуруналди, цIийи ва бахтлу уьмуьрдал дамахзава:

Акъатна векь, тIулар, синер

Къацу хьана гьикьван иер.

Жеда тарал хъуьтуьл пешер

Акьурла гар, зурзаз, гатфар.

Дуьньядикай веревирдзавай чIаларани Н.Шерифова инсан ва дуьнья, инсанпересвал ва ватанпересвал хьтин месэлайрал кIелзавайбурун фикир желбзава. Шаирдин фикирдалди, гьар са касди вичин баркаллу краралди дуьньяда итимвилин тIвар тун лазим я:

Авур касдин баркаллу кар

Пис жергедик акатнач тIвар.

ЧIуриз тахьуи жуван икьрар,

ТахьайтIа ваз къведа нифрет.

Философиядин лирикадик Н.Шерифован веси хьиз тIуькIуьр хьанвай, эхиримжи чIаларикай сад тир «Гележегдин несилриз» эсерни акатзава. Шаирди уьмуьрдин шегьре рекьел акьалтнавай вичин халкьдин бахтлу гележегдихъ кIевелай инанмишвалзава:

Гележегдин несилар, чи балаяр,

Халкъ паталди кIвалах ая дaтlaнa.

Зунни рикIел хкваш, азиз архаяр,

Сурун кьилихъ манияр лагь атана.
Вичин ялавлу уьмуьр зегьметчи халкьдин рекье эцигай Нуредин Шерифован тIвар, адан крар, адан чIалар хайи халкьди рикIелай ракъурнавач. Шаирдин чIалар чи школайра, педколледжра, вузра чирзава, алимри абур ахтармишзава. ЧIехи устаддин эсерри къени, адан вичин аямда хьиз, ванзава.