Лезги эдебиятдин тарих

Лезги эдебиятдин эсерар (А. Саидов, И. Гьуьсейнов Б. Салимов, Жамидин, Р. Гьажи, А. Къардаш ва мсб.) Москвадин ва къецепатан уьлквейрин чапханайра акъатзава. Юкьван несилдин чIалан устадри: А. Саидова, Б. Салимова, И. Гьуьсейнова, 3. Ризванова, Жамидина, Я. Яралиева, М. Гьажиева, Б. Гьажикъулиева, Ханбичеди, А.Алема, К. Мусаева, Д. Абдуллаева, Лезги Нямета, Ш. Юсуфова, М. Алпана, Ш. Тагьирова, Сажидина, П. Фатуллаевади, Абд. Исмаилова, Агъ. Исмаилова, М. Жалилова, 3. Гьасанова, Ф. Нагъиева ва мсб. чпин устадвал хкажуналди девирдин истемишунриз жаваб гузва. Абурун яратмишунар хкажзавай месэлайрин важиблувилелди, эсеррин таъсирлувилелди тафаватлу я. Гьелбетда, винидихъ тIварар кьур ч1алан устадар, яратмишунрин кьетIенвилериз, бажарагьдиз килигайла, вири барабар туш, ятIани абуру гьар сада чи эдебиятдик вичин кьетIен пай кутазва: сада тIимил, сада гзаф. ИкI, Жамидинани Б. Салимова бегьерлудаказ сатирадинни юмордин эсерар теснифзава. А. Саидовани И. Гьуьсейнова, А. Алемани Ханбичеди, П. Фатуллаевадини М. Жалилова цIийи-цIийи художе-ственный алатрихъ галаз санал чи шииратдиз икьван гагьда гьалт тавур жанраяр, уьлчмеяр, к1алубар (эллегия, экспромт, баллада, эпитафия, памфлет, рубаи, сонетрин тажар, сонет, этюд, сюита, эпиграмма, бахшбенд, пародия, садар, кьведар, пудар, муьжуьдар ва икI мад) гъизва. И жуьредин цIийивилерал иллаки А. Алемни А. Къардаш, Абдул-Фетягьни М. Жалилов гзаф алахъзава.

Са кIвалах къейд тавуна жедач. Кар чапзавай ктабрин кьадардал, гьина ва гьи чIалал акъатзаватIа алач. Кьилинди эсеррин ери, вири патарихъай тамамвал, къешенгвал я. Инал А. Саидован «Уьмуьрдин жилет» ва маса балладайрин, Ханбичедин сонетрин тажарин, А. Алеман сад, кьвед, пуд ва муьжуьд цIарцIин эсеррин, А. Къардашан сонетринни гъезелрин тажунин тIварар кьун бес я.

ЦIийи сиясатдин (перестройка) лепедин хураваз шииратдиз атай бажарагълу чIалан устадри: Абдул-Фетягьа, Абд. Исмаилова, М. Бабаханова, Ф. Нагъиева, 3. Къафланова, А. Мирзебекова, А. Къардаша, М. Меликмамедова, С. Керимовади, Ш. Шагьбалаева, X. Элдарова ва масабуру чи поэзиядин мили рангар, къайдаяр чIур тавуна, чпелай вилик хьайи чи руьгьдин хазинадин векилрин ва дуьньядин халкьарин эдебиятдин тежрибадикай даях кьуна, устадвилелди чи шиират девлетлу ийизва, лезги эдебият вилик тухузва.

Уьмуьрда къвезвай дегишвилерихъ галаз санал чи жегьилрин шииратдин тематикани мана-метлеб дегиш жезва. Инсан ва общество, инсан ва дуьнья, ана инсандин чка, везифа, тIебиат, ам хуьн ва маса месэлайриз абуру кьетIен фикир гузва. И умуми месэлайрихъ галаз санал жегьил несил- дин саки вири шаирри кьве патал пайнавай лезги халкьдин кьадар-кьисметдикай, чи къадим миллетдин гележегдикай дерин веревирдер ийизва.

Лезгийрин гьикаятни, уьмуьрда зурба дегишвилер къвезвай девирдин татугайвилеризни килиг тавуна, вилик физва. ЧIехи несилдин рехъ агалкьунралди Гь. Къурбана, Р. Гьажиди, Абд.. Исмаилова, К. Казимова, М. Садикьа, 3. Гьасанова, Абдул-Фетягьа, Ф. Беделова, А. Къардаша, Ж. Гьасановади давамарзава. Гьатта лезги гьикаятда сифте яз Гь. Къурбана яратмишай «Ракъинин муг» роман-трилогия чапдай акъатзава. Чи писателрин эсерар Москвадин журналра ва кьилдин ктабар яз меркездин чапханайра чIехи тиражар аваз басма ийизва. Им чи гьикаятди Россиядин гзаф миллетрин эдебиятда вичин лайихлу чка кьунва лагьай чIал я.

Лезгийрин тамашиятдизни цIийи къуватар къвезва. Абуруни бегьерлудаказ зегьмет чIугвазва. Инал анжах драматургиядин жанрада кIвалахзавай Б. Багьишеван, Э. Наврузбекован; шииратда, гьикаятда ва тамашиятда бегьерлудаказ зегьмет чIугвазвай Б. Салимован, К. Казимован, Абд. Исмаилован, Абдул-Фетягьан, Арбен Къардашан ва мсб. тIварар кьаз жеда.

Чпикай рахазвай йисара лезгийрин литературоведениедини вичел дамах жедай агалкьунар къазанмишна. Эгер вилик квай йисара эдебият ахтармишунал сад-кьве кас машгъул тиртIа, эхиримжи вахтара и рекьяй чи илимдик зурба гьерекат акатзава. А. Агьаева Е. Эминан, С. Су- лейманан, А. Фатахован яратмишунриз бахшнавай кьилдин ктабар, Ф. Вагьабовадин лезгийрин милли эдебият арадал атуниз талукь къиметлу ва дерин ахтармишун, Гь. Гашарован ашукьрин поэзиядинни литературадин алакъаяр ачухарзавай ва лезги эдебиятдин виликан ва цIийи девирриз талукь монографияр, Р. Кельбеханован «Кьве лув» ктаб, М. Ярахмедова ва К. Мусаева лезгийринни азербайжанрин ва лезгийринни урусрин литерагурайрин алакъайрикай кхьей ктабар ва масабур къалуриз жеда.

Илимдин шегьре рекьел акьалтнавай лезгийрин литературоведение алай вахтунда бажарагълу жегьил алимри вилик тухузва. Инал сифте нубатда Къ. Акимован (прозадай) Р. Къадимован (эминовед), Г. Темирхановадин, А. Рашидован, С. Бедирханован, X. Элдарован, 3. Къурбановадин ва масабурун тIварар кьаз жеда.

Россиядин гзаф халкьарин чIаларал яратмишзавай литературадин са гъвечIи хел тир лезги эдебият чи чIалан устадри, алай аямдин истемишунар фикирда кьуна, дерин манадин ва художественный жигьетдай таъсирлу эсерар яратмишуналди вилик тухузва.

I994-йисан сифте кьилера чи республикадив мад са шад хабар агакьна. Агьед Агъаеваз, вичин ахтармишунралди философиядин илимдик кутур пай фикирда кьуна, Джорж Соросан т1варунихь галай Международный премия гана. Бажарагълу писателди, чIехи алимди гьам литературада ва гьакI ни илимда галатун тийижиз кIвалахна.

I924-йисан 22 -мартдиз Ахцегьрин хуьре Къилинжев Гьажимурадан хзанда дидедиз хьайи Агьед Агъаева гьеле школада кIелдайла вичин алакьунар кьалурнай. Классдин цлан газетриз акъатай адан шиирар, гьикаяяр, жегьил гадади чIугур шикилар адахъ галаз санал кIелай юлдашрин рикIел къени алама.

Дяведилай вилик квай йисара азербайжанрин драматург Джафар Джабарлыдин «Севиль» тамаша эцигдайла, А.Агъаева художник-декаратор яз сегьне патал шикилар чIугунай.

Яратмишунрал рикI алай А.Агъаева I94I-йисан гатуз агалкьунралди школа куьтягьнай. Ам Москвадин архитектурадин институтдиз кьабулнай. Амма намуслу жегьил дяве башламишай сифте йикъара гуьгьуьллудаказ армиядиз фенай. Ина ада сифтедай авиашкола, гуьгъуьнлай авиаучилище акьалтIарна ва самолетдин штурвалдихъ ацукьна лётчик-истребитель яз армияда къуллугъна.

Дяве куьтягь хьайидалай кьулухъ Агьед Агъаева авиаиспытательвиле кIвалахзава. I948-йисуз армиядай хтайдалай гуьгъуьниз Агьед Агъаева Ахцегьа ва Махачкъалада гьукуматдин идарайра жуьреба-жуьре кьуллугьар ийизва Гьа йисара ада Саратовдин ва Москвадин партийный школайрин журналиствилин отделенияр куьтягьарна высший образование къачузва.

Гьукуматдин идарайра кIвалахунихъ галаз санал вичихъ зурба бажарагь авай А.Агъаев илимдални машгьул тир. ИкI, ада I963-йисуз филологиядин илимрин кандидатвилин ва I966- йисуз философиядин илимрин докторвилин баркаллу тIварар къачунай.

I967-йисалай I995-йисал къведапди профессор Агьед Агъаева Дагьустандин гьукуматдин университетдин философиядин кафедрадин зеведишвиле кIвалахна. ЧIехи алимдин регьбервилик кваз ругуд касди илимрин докторвилин ва цIерид касди илимрин кандидатвилин диссертацияр хвена. А.Агъаев 2003-йисуз рагьметдиз фена. Алим Магьачкъаладин сурара кучукнава.

Агьед Агъаев писатель ва алим хьун дуьшуьшдин кар туш. Ада вичи рикIел хкизвайвал, гьеле мектебда кIелдайла яратмишунрин кардал рикI алай. И рекьяй жегьилдиз урус чIаланни литературадин муаллим Игорь Степанович Лобанова вичин меслятралди куьмекнай. И.С.Лобанова регьбер- вал ийизвай литературный кружок Агьед Агъаеваз яратмишунрин рекьяй чирвилер къачудай сифтегьан мектеб хьанай.

Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз Агьед Агъаева вичин рикI алай яратмишунрин кIвалах давамарзава. Писателдин архивда гьа йисара яратмишай чеб гилалди чапдиз акъуд тавунвай эсеррин кьадар тIимил туш...

Агьед Агъаеван писателвилин кIвалах, Алибег Фатахован кIвалах хьиз, газетдин макъалайрилай ва очеркрилай башламишнай. Чапдиз акъатай адан сифте эсер Ахцегь райондин багъманчийрикай кхьей «Емишрин багь» («Социализмдин пайдах» газет, I949-йис, № 6) очерк тир. Ана яд авачир ва ам тухуз четин «Шагь элкъвей тIул» тIвар алай дагьдин чкада емиш багъ кутуникай раханва. И очеркдин гуьгъуьналлаз А.Агъаеван «Чаз дяве кIандач» публицистикадин макъала, «Чаз кIелиз кIанда» гьикая ва маса эсерар акъатнай. Журналист ва публицист хьиз майдандиз экьечIай Агьед Агъаева литературадани вичин алакьунар къалурнай, ИкI, Саратовдин партшколада кIелдайла яратмишай, вич школьникрин зегьметдиз талукь «Шеф» («Жегьил сталинчи» газет, I950-йис, 2-июль)тIвар алай гьикая Саратовдин областдин жегьилрин литературадин премиядиз лайихлу хьанай.

Гьикая критикади хъсандиз кьабулуникди шадвал акатай жегьил писателди прозадин чIехи эсерар арадал гъунин кIвалахни гьиле кьунай. I953-йисуз ада дагъвийринни урусрин дуствилин алакъайриз бахшнавай «Умуд» повесть басма авуна. Агьед Агъаева и эсерда чеб халкьдин рекье чанни эцигиз гьазур тир урус чIаланни литературадин муаллим Надежда Михайловна Кондаковадин ва биологиядин муаллим Селим Гьажиеван рикIел аламукьдай суьретар яратмишна. Повестдин гьерекатар дяведилай гуьгъуьнин йисара дагъви хуьре кьиле физва. Гьелбетда, Н.М.Кондаковадин, С.Гьажиеван вилик са жерге четинвилер акьвазнава,амма абуру ажузвал хиве кьазвач, вири четинвилерай камаллудаказ экъечIзава. Писателди игитар чпин гьерекатра, гьакъикъи шартIара гьакъикъи рангаралди ачухарнава.

«Умуд» повестдиз Ражидин Гьайдарова кхьей рецензияда ихьтин гафар гьалтзава: «А.Агъаев дуьз рекье ава. И рехъ кьве рикIин тахьана, мягькем камаралди давамаруник кIелдайбуру умуд кутун ада, шаксуз, къазанмишнава» (альманах «Дуствал», I953, № 7, I60-чин). И гафарилай алава рецензентдиз Алибег Фатахован прозадилай гуьгъуьниз А.Агъаеван повесть цIийивал хьиз аквазва. Р.Гьайдаров ягъалмиш хьаначир. Са шумуд йисалай писателди чIехи эпический эсер роман-эпопея кхьин гьиле кьуна. Адазни А. Агъаева хайи халкьдин гьуьрметдай «Лезгияр» лагьай тIвар гана.

Писателди вичин халкьдин кьадар-кьисметдикай, ам фейи четин рекьерикай, адан кьилел атай хата-балайрикай, адахъ хьайи кьегьал рухвайрикай гзаф йисара фикирар-хиялар авунай. Нетижада 50-йисара «Дуствал» ва «Дагъустан» альманахриз лезги ва урус чIаларалди романдин кьилер акъатиз башламишна. К1елдайбурун рикIел «Ашукь», «Фекьидин гве- на», «Къубудиз яд къвезва» ва романдин маса кьилер алама жеди. Абура А.Агъаева XIX лагьай асирдин эхирда ва XX лагьай асирдин сифте кьилера чи халкьдин залан уьмуьр, агъзурралди лезгияр къурабавилиз фин, чи халкьдин кьегьал рухвайри инкъилабдин женгера иштиракун къалурнава. Писателди еке гьуьрметдивди ялавлу инкъилабчи Къазимегьамед Агъасиеван, адан куьмекчияр тир Илья Серебрякован, Есир Искендеран къаматар ганва. Абуру чпин жегьил чанар халкьдин рекье эцигнай. Абуруз къарши яз А.Агъаева пачагьдин гъилибанар-истисмарчияр тир Самур округдин сагьиб Брусилован, чкадин гьаким Малла Мегьамедан гьере- катарни ачухарнава.

Писателди, гьелбетда, кьетIен фикир Къ.Агъасиеван къаматдиз ганва. Бакуда фяле яз уьмуьрдин вири тарсарай акъатай Къазимегьамедакай пешекар инкьилабчи жезва. Ада вичин вири къуватар-алакьунар, жегьил чан зегьметчийрин рекье эцигзава. И кар адан гьерекатрай, ада тухузвай кIвалахрай хъсандиз аквазва. ИкI, Къазимегьамед Самур округдиз хтана, вичин дустарин куьмекдалди жемят пачагьдин аксиниз къарагъар авур вакъиа таъсирлуди хьанва. Ялавлу инкъилабчи жасусвал себеб яз пачагьдин гьилибанри кьунатIани, вичиз гайи тапшуругъ ада кьегьалди хьиз тама- марнай.

Къазимегьамедан женгинин дуст Есир Искендеран къаматни чешнелуди хьанва. Ам халисан инкьилабчи я. Вичин викIегьвал Искендера жуьреба-жуьре дуьшуьшра къалурнай. Са сеферда ада вичин чандилайни гъил къачуна, Къазимегьамед пачагьдин жаллатIрин гъиляй азаднай ва вичин дустуниз катдай мумкинвал ганай. И кардик вич дустагъда гъатай Искендераз пачагьдин жаллатIри гьикьван зулумар авунатIани, ада женгинин дустар маса ганачир.

Роман-эпопеядин сифте кьве ктаб куьтягь тавунмаз (а кардихъ вичин себебар авай), эсердин пуд лагьай ктаб «Лезгияр. Инсанар ва кьисметар» (I96I-йис) басма авунай. Критикади лезгийрин сад лагьай роман чи милли литературадин еке агалкьун тирди къейднай. Бажарагълу литератор Алирза Саидова романдиз кхьей рецензияда кьейднай: «Агъаширинов Агъакиши, Шахмарданов Шихшамил, Агьмедов Къияс - кьилин игитар гьабур я. Абур уьмуьрдай романдиз фейи къайдада романдай уьмуьрдизни хквезва». Идалди критикдиз романдин бинеда гьакьикьи уьмуьрдай кьачунвай вакъиаяр эцигнавайди къейдиз кIанзава.

Романдин гьерекат 50-йисарин кьвед лагьай паюна кьиле физва, амма рикIел хкунрин къайдада 30-40-йисарикайни раханва. Писателди романда хуьруьн майишатдикай, медениятдикай, советрин инсанрин ацукьун-къарагьунрикай, кьадар- кьисметрикай, дявекарвиликайни ислягьвиликай суьгьбетзава. ИкI, А.Агъаева эсерда са жерге жанлу суьретар яратмишнава. Абурун арада кIелдайбурал къуллугъчияр, колхозчияр, жегьилар, кьуьзуьбур, итимар, дишегьлияр гьалтзава.

Кьилин игитар Шихшамил Шахмардановни Алимурад Мусаев я. Абур романдин сифте кьилелай эхирдал кьван сад садаз къарши яз ганва.

Ш.Шахмарданов жемятдин къайгъуда авай, рикI ва гъил михьи, халисан инсан хьиз къалурнава. Ватандин ЧIехи дяведин йисара ада фронтдиз фена кьегьалди хьиз къати женгера иштиракзава. Дяведилай гуьгъуьниз республикадин меркезда жавабдар къуллугъдал кIвалахзава.

Райондин партконференциядиз республикадин векил яз ракъурай Ш.Шахмарданов агъсакъал Агъакишидин теклифдалди райондин сагьибвиле хкяна. Агъакиши гъалатI хьаначир. Ш.Шахмарданова райондин майишат гуьнгуьна тваз, меденият виниз хкажиз алахъзава. Ада райондин жавабдар къуллугьрал эцигзавай ксаривай бегьем кIвалахар тIалабзава, вич лагьайтIа, датIана жемятдин арада аваз аквазва: гагь колхоздин багълара, гагь фермайрал, гагь гвенар гуьзвай чуьлда ва икI мад. Ш.Шахмарданов халкьдик акахьдай къилих авай кас я.

Писатель вичин игит гьар патарихъай къалуриз алахъзава: гьам райондин сагьиб хьиз, гьам буба хьиз, гьам юлдашрин арада, гьам рикIе ашкъидин гьиссер авай итим хьиз. Шихшамилан чешнедалди А.Агъаева халисан инсан ва иллаки райондин регьбер гьихьтин кас хьун лазим ятIа къалурнава.

Алимурад Мусаев Шихшамил Шахмардановаз акси яз анжах вичин къайгъуда авай, жемятдикай къерех, къалп тIебятдин инсан я. А.Мусаевакай райондин чIехиди хьанатIани, ада вичин хиве авай жавабдарвал гьич са жуь- редани кьатIузвач. Са шумуд сеферда яшар туькIуьр хъувуна дяведикай кьил къакъудай Алимурадаз регъуьвал чидайди туш. Вичихъ намус, гьая, ягь авачир Мусаев жемятдин виляй фад аватна, виридаз ам негь хьана.

Романда са жерге игитар мадни ава. И жергедай яз инкъилабдин вакъиайра иштиракай агъсакъал Агьакишидин, адан хва Мегьамедсалигьан, колхоздин седри Къияс Агьмедован ва масабурун тIварар кьаз жеда. Абурухъ гьардахъ вичиз хас кьетIен къилих, акунар, рахадай тегьер, кьадар-кьисмет ава.

Романда ганвай дишегьлияр: Айисат, Нигер, Шапери сад садаз ухшамишбур туш. Къал-къив гвай Нигераз милаим ва гуьзел Айисат къарши яз ганва. Шапериди лагьайтIа, романда кьетIен чка кьунва. Адан уьмуьр дяве себеб яз бахтсузди хьанатIани (мехъер хьайи йикъуз адан итим фронтдиз тух- ванай ва ам анай хтаначир), Шапери рикI михьи малайик хьтин инсан яз амукьзава. И кар кIелдайбуруз Шаперидинни чпин диде вахтсуз кечмиш хьайи Шихшамилан гъвечIи рушарин алакъайрай хъсандиз аквазва. Инсандин руьгьдин жигьетдайни писателдивай Шаперидин кьамат инанмиш жедай рангаралди ва таъсирлудаказ ачухариз хьанва.

Агьед Агъаева романда къарагъарнавай уьмуьрдин важиблу месэлаяр игитрин чпин яшайишдин, зегьметдин месэлайрихъ галаз сих алакъада аваз ачухарнава. Адахъ игитрин къилихар дериндай къалурдай, абур гьар сад кьетIендиз ачухардай, прозадиз хас такьатрикай (художественный деталь, рахунрин тегьер, игитрин суьретар-портретар, тIебиатдин шикилар, игитрин акьунар-зидвилер) устадвилелди менфят кьачудай алакьунар ава.

Романдин са кьетIенвал мадни къейд тавуна жедач. А.Агъаев вич лезги чIалан ахцегь нугъатдин векил ятIани, ада роман литературадин чIалан (лексикадин, морфологиядин ва синтаксисдин) вири истемишунар фикирда кьуна яратмишнава.

Писателди романда чи халкь вилик финин карда манийвал гузвай жуьреба-жуьре къуватрихъ галаз женг тухуниз эверзава. Ада мердвал, инсанпересвал тестикьарзава.

И романдилай гуьгъуьнизни Агьед Агъаев философиядин, культурологиядин, политологиядин месэлайрал машгъул тиртIани, ада датIана, критикди ва литературоведди хьиз, чи эдебиятдиз фикир гузвай. Ада СтIал Сулейманакай цIийи ахтармишунар кхьенвай, чIехи шаирдин эсеррин тамам кIватIалар туькIуьрна чапнай. Чи уьлкве «цIийикIа туькIуьр хъийиз» башламишай 80-йисарин кьвед лагьай паюна вичихь уьмуьрдин ва яратмишунрин тежриба авай Агьед Агъаева гьа аямдин важиблу месэладиз талукь «Пад хьайи рагъ» роман «Дагъустандин литература» (I987-йис, № 4 ва I989- йис,№ I,2.)журналдин чинриз акъудна. I993-йисуз эсер кьилдин ктаб хьизни басма авунай.

И роман писателдин вичин яратмишунра ва вири лезги литературада зурба агалкьун я. Ана А.Агъаева Ракъинин суьретдиз эсердин сифте кьилелай башламишна эхирдал кьван кьетIен фикир гузва. Рагъ мукьвал-мукьвал кIелдайбурун вилик пайда жезва. Гьелбетда, им дуьшуьшдин кар туш. Рагъ романда уьмуьрдин символ я. Писателдиз вичиз гаф гун: «Ракъинин нурара къугъваз, буьтуьн дуьньяда чан алай вуч аватIа, вирида рагъ незва, хъвазва, ам чпин якIуз, кIарабдиз, кIарасдиз элкъуьрзава. Иллаки инсанди! Адан гьар са кIараб, гьар са дам, адан вилерин ишигъни, кIвачерин звер, гьатта кьиле ргазвай фикирар - бес ибур вири гьа ракъинин гьайбат тушни?!» Ракъинин суьретдин метлебни писателди эсердин кьвед лагьай паюна ачухарзава: Мифтягьа цававай рагъ кьуна кIвараз гадарзава, адаз кьуьл гузва, ам батмишариз алахъзава, амма тIем акакьзавач, Ракъини кьуд патахъ вичин ишигъ гун давамарзава.

«Пад хьайи рагъ» эсерда эцигнавай кьилин месэла гьахъвални гьахъсузвал, мердвални намердвал къалурун я. Дуьньядин халкьарин эдебиятда и месэладиз бахшнавай эсеррин кьадар тIимил туш. ЯтIани Агьед Агъаева и гьамишан месэла кьетIен куьлегдалди, анжах вичиз хас къайдада ачухарзава. Романдин гьерекат дагьда авай КIуьд Стхадин Вилаятда кьиле физва. Гьа вилаятда авай Ракъар тIвар алай шегьердин патав гвай кьакьан дагълара кIуьд хуьр ава ва гьар са хуьре вичин кьетIен чIал, меденият ва адетар авай халкь яшамиш жезва.

Эсердин сифте кьилера Асмини Лисамакай ганвай риваятдай малум жезвайвал, медениятдиз, чIалаз ва къилихриз чеб-чпиз мукьва и кIуьд халкь къадим заманайра хьайи кIуьд стхадин невеяр я. Ракъар шегьерни гьа КIуьд стхадихъ (кIуьд халкьдихъ) галаз алакъалу яз арадал атана. Романда ганвай ракъинин, экуьнин суьретар кIуьд стхадин садвилихъ галаз алакъада аваз ачухарнава. Писателди тестикьарзавайвал, садвал авай чкада абадвални жеда.

Романдин кьилин игитар Бегов Бегни (адан тамам тIвар Пайгьамбарбегов Султанбег Къазибегович я) Къилинж Салих я. Амай игитрин кьадар-кьисмет гьа кьилинбурухъ галаз алакъалу я. Садбур (Мифтягь, Нямет, Челеб) Бегов Беган, муькуьбур (Гьамид, Масан) Къилинж Салихан патал ала. И кьве дестедин игитрин акьунри романдин конфликт ва сюжетдин гьерекат арадал гъизва. Писателди вичин патай ва игитрин рикIел хкунар хьиз ганвай вакъиайрини эсерда эцигнавай месэлаяр тамамдиз ачухариз куьмекзава.

Писателди къейдзавайвал, руьгьдин михьивал, марифатлувал, бубайрин адетриз вафалувал - ибур я инсандикай халисан инсан ийизвайди ва ам гьахълу рекьел гъизвайди. Ихьтин къилих хас романдин кьилин геройрикай сад Къилинж Салих я. Тарихдин профессор Къилинж Салихани емишринни майвайрин трестдин управляющий Бегов Бега са классда кIелайди, а чIавуз абур чеб-чпихь галаз гьуьрметлу тирди чаз эсер кIелайла чир жезва. Амма гуьгъуьнин йисара абурун рекьер-хулер чара жезва.

Ватандин ЧIехи дяве башламишай сифте йикьара Къилинж Салих гуьгьуьллудаказ фронтдиз физва, Ватан азад авун патал къати женгера кьегьалди хьиз иштиракзава, вичел залан хирер жезва. Дяведай хтайдалай гуьгъуьниз вичиз инсанрин язух къведай, анихъ галай касдин рикIикай хабар кьадай Къилинж Салиха гьахъвилиз къуллугъзава, гьарамзадайрихь, гьеллебазрихъ галаз женг тухузва.

Къилинж Салихаз эвелни-эвел «хипен хам алай жанавур» Бегов Бег гьакъикъатда вуч кас ятIа малумариз кIанзава. Адаз Бегов Беган бубади инкъилабдиз акси яз тунвай к1валахдиз талукь хейлин шагьадатнамаяр жагъизва. Абурай малум жезвайвал, Беган буба Къазибега «ЧIулав лекь» тIвар алай инкъилабдиз акси тешкилат арадал гъанай. Алимди Къазибег гьакъикъатда вуч кас хьанатIа къалурзавай макъала чапдиз акъудун патал гьазурнай. Бегов Бег гьикьван алахънатIани а макъаладиз рехъ гун тавун патал (ада сифтедай Къилинж Салихаз аман-минет ийизва, гуьгъуьнлай ам маса къачуз алахъзава ва эхирни къурхуяр гузва) адавай алим чIалал гьиз хьанач.

Къилинж Салих намуслу, гъейрат, ягь авай, лагьай гафунин иеси, халисан дагъви я. Алимдин фикирдалди, жуван халкьдин тарих, кьегьал рухваяр, баркаллу адетар чин тийидай касдикай бажагьат халисан инсан жеда.

Къилинж Салихаз къарши яз романда Бегов Беган суьрет ганва. Школа акьалтIарай чIавуз ада гьар жуьре амалралди дяведикай кьил къакъуднай ва меркездин вуздиз гьахьнай. Ада ришветар гуз, инсанар маса кьачуз, дасмалчивал ийиз вичиз уьмуьрдин рехъ ачухна, гьатта чIехи трестдин кьилиз кьван хкаж хьана.

Бегов Бегаз инсанрихъ галаз рахадай, вичи вич хъсан къалурдай амалар чида. Иллаки чIехи къуллугърал алайбуруз ада зурбаз икрамдай. Вичел кьве чин алай Бегов Бег, лезги мисалда лагьанвайвал, тIурунал нез тумунал вил акъуддайбурукай я. Гьеле студент тирла, ада са жегьил руш алдатмишна, ам кIвачел залан хьайи чIавуз вичин кьил къакъудна. Са хаинвал Бега мадни авунай. Ам чеб-чпел ашукь Салиханни Назлудин арадиз гьахьна. Салиха фронтдай Назлудиз рахкъурай кагъазар чуьнуьхиз абурун муьгьуьббатдиз кьуьл гана, фендигарвилелди вич Назлудал эвленмиш хьана. Марифатсуз касдай акъат тийидай кар авач, лугьуз кI анзава писателдиз.

Агьед Агъаева устадвилелди Беган шикилни ганва: «Ам еке жендек авай итим тир. К1ваче-гъиле звар авай. Нерин кIвенкIвелай айнаяр алудайла, уьтквем, хци нурар авай, чебни гьакьикьар хьтин чIулав вилер малум хьана. Абурун арада шуькIуь, юкь са кIус хкиснавай хьтин, кьакьанвал квай нер дамах гваз акъвазнавай. Спелрикай мад рахун тийин. Спеларни жеда кьван! Сад лагьайди, абур загъ кьван чIулав тир, кьвед лагьайди, уьткемдиз кьве патахъ чкIанвай, пуд лагьайди, кIвенкIвер звар кваз хкис хьанвай...»

Вичин гъилик квай совхозрин директорривай Бегов Бега гьар вацран эхирда «дегьакар» кьачудай ва вичин кьилел алайбуруз багьа савкьватар пишкешдай. Министрдин паб Соломея лагьайтIа, ада багьа пишкешар мукьвал-мукьвал кьабулиз вердишарнавай.

Бегов Бега вичин чIалал татай гьар са кас жазаламишдай.Инсаф, виждан, намус адаз чидай затIар туш. ИкI, ада вичиз табий тахьай, вахт-вахтунда вичив «гьакь» агакьар тийизвай совхоздин директор Гьамидак гьич са жуьре рехнени кутаз тахьайла, адан гуьгъуьна Мифтягь твазва. Беган гъилибан Мифтягь Гьамидан уьмуьрдин юлдаш Селванадин кьилел беябурчивал гъиз алахъзава. «Белки чIуру тIвар акъатайла Гьамид инрай катин» - фикирзава Бега. Идалдини бес тахьана, Бегов Бега райондин газетдиз Гьамидаз акси макъала тешкилзава. Макъалада инкъилабчи Асали Гъалибан имаратханадиз цIай ягъун са тахсирни квачир Гьамидан хиве тунвай.

Гьамид хьиз Бегов Бегаз Къилинж Салихан аквадай вилер авачир. Ам Салихакайни татугай тIварар акъудиз алахънай. Амма жемятдиз вуж вуж ятIа хъсандиз чизвай.

Бегов Бега тарихдин муаллим Масанан гуьгъуьнани къучияр твазва. Адаз Масан душман хьиз дакIан тир. Вучиз лагьайт1а Къилинж Салихаз Къазибегакай шагьидвилер гайиди Масан тир. Вичел залан хирер хьайи Масан къучийрин гъиляй са гуж баладалди акъатнай.

Бегов Бег кьадарсуз къаних, вил ацIун тийидай дажал я. Писателди игитдин къилихдин и тереф икI ачухарзава: «Чан пул! Вун туьретмишай касдиз аферин! Яраб пулдилай къуватлу шей дуьньяда аватIа? Гьич жеч. Ада инсандик еке къуватни, къудратни такьат кутада. Эгер жибинда кьуд агъзур манат хьайитIа, жува жув итим хьиз гьисс ийида. Къанни цIуругуд агъзур хьайила, кIвачери мадни еке гьерекат къачуда, рикI гегьенш жеда...

Са-садбуру лугьуда хьи, пулдихъ вири маса кьачуз жеда. Къулугъарни, тIварарни. КIвалер-йикъарни. Гуя анжах сагъвал маса къачуз жедач. Жеда, жеда. Пул гайи вахтунда вун лап ариф жерягьрин гъиле жеда, абуру мейитдални чан хкида...»

Бегов Бега мукьвал-мукьвал вич беглеркай тирди рикIел хкизва ва и кардал дамахзава. Гагь-гагь ада амачир бубадин хъендихъ галаз суьгьбетзава. Бега вичи вичик ийизвай хиялар гуналди, писателди адан намердвал, марифатсузвал къалурзава.

Романдин лап къуватлу шикилрикай сад, зи фикирдалди, Къилинж Салиха Бегаз абурун кIвалерин кIаник квай мичIи зирзимида къизилар авай чкадин схема малумарун ва Бега девлет жагъурун я. КIвале кас-мас авачир вахт гуьзетна, Бегов зирзимидиз эвич1зава: «Мад муьрхъуь кьунвай яракьар кьулухъ чIугуна, гетIедин къвалав фидай рехъ туькIуьрна, эхирни чирагъдин экв фуравай гет1един сивел аватна. Ам ахъа тир. Бегди, нефес-нефесдихь текъвез, гетIедив лап мукьва хьана, чирагъ адан къенез туьшарна. Азад гъил адан къенез чуькьуьз кIанзавай - гетIедик юзун акатна, адан къеняй сад- садан кьилел акьахиз, цIирив-цIирив къачуна, рагъул, къанлу вилери мурдар цIарапIар ийизвай, капашар хьтин кьифер акъатна. Эврегьар кьадай ни пайда хьана. Кьифер чирагъдин экуьникай катна, амма гзаф вахт арадай фенач - кьифер гьар патахъай юзана. Ада тадиз метIерилай, ютуррилай кIвачер гатана. Кьифер вишералди къалхмиш хьана. Абур Бегован жендекдал алтIушна. Садлагьана кьилиз кьифери вич тIуьна куьтягьунихъай кичI янаваз, Бегов кIвачералди кIевиз чил гатаз, шалвар, кIурт гатаз, вичел кIватI жезвай кьифер гъилив ягъиз алудиз, гуж-баладалди тIеквендай къецел экъечIна. Чилин мичIерай экуь дуьньядал ахкъатзамазди ам цавукай куьрс хьанвай ракъинин нурара гьатна. КилигайтIа, эйбежер гьал ала. Пек-парталди, гетIедин къеняй гьат хъувур къизилрин шейэрни, абур кьунвай гъилерни ивидайни, нежесдайни, муьхъверай кьацIанвай...»

Вичикай рахазвай эсерда чпиз тешпигь авачир са жерге дишегьлийрин суьретарни ганва. ИкI, гьар сад вичиз хас къилихрин Назлудин, Марваран, Нурланадин тIварар кьаз жеда. Гьамидан уьмуьрдин юлдаш Селванадин къамат лагьайтIа, лап кьетIенди хьанва. Селвана Гьамидаз вафалу паб, диде- диз вичихъ рикI кудай руш, амайбурузни милаим, дугъри, чандал чка ийидай инсан я. Селванадин дугъривили, ам Мифтягьа гекъигай ракьара гьатзава. А. Агъаева халисан устадди хьиз Селванадин кьилед атай дуьшуьшар, адан рикIе авай азабрин, ахъайиз тежедай дердерин тIал жуьреба-жуьре прием- рин куьмекдалди (хиялди тухун, ахвар акун ва мсб.) ачухарнава. Романдин а чинар рикIик кьетIен гъалаба квачиз кIелиз хьун мумкин туш.

Къейдун лазим я хьи, чи уьлкведа ХХ лагьай асирдин эхирра кьиле фейи дегишвилер А. Агъаева адалай ирид-муьжуьд йис вилик яратмишай «Падхьайи рагъ» тIвар алай романда малумарнай.

Эсерда ганвай кIуьд стхадикай риваят, Ракъинин суьрет, тIебиатдин гуьзел шикилар ана эцигнавай важиблу месэлайрихъ галаз алакъада ава. Рагъ дуьньядин гьи чкадилай килигайтIани аквада, ада чил ва чилел алай кьван затIар (чан алай ва алачир) ишигълаван ийизва. Ракъинин ишигъ низ туь- хуьриз кIан хьайитIани ва гьикьван алахъайтIани, ам кьилиз акъатдай кIвалах туш. РикIел хкин Селванадиз акур залан ахвар (Мифтягьа Ракъинал гъайи дуьшуьшар!). АкI хьайила романдин кьилин фикир - гьахъвал гьахъсузвилел гъалиб хьун, - шаксуз, Ракъинин суьретдихъ галаз алакъалу я.

Эсерда тарих рикIелай ракъурунин, чи несил гележегдин несилдин вилик жавабдарвилин ва маса важиблу месэлаярни эцигнава.

А.Агъаеван романдиз и цIарарин автордин («А солнце не раскололось» Сб.: «Литература Дагестана и жизнь». Махачкала. I992) ва Пакизат Фатуллаевадин («Амма рагъ я даимди». Журнал «Лезгистан». Махачкала, I994-I995. №5,6) рецензияр акъатнай. Эхиримжидай кьве цIар гъин: « «А.Агъаеван проза, уьмуьр вич хьиз, яру-цIаруди, чими-къайиди я. Са сеферда кIел авурдан рикIелай романдин игитар алатдач, абурун чан алай къаматар адан вилерикай геждалди карагиз жеда. Халис дагьвийрин къилихар, кIалубар, яшайиш, адетар, рахунар, гьерекатар; багълар, куьчеяр, тавханаяр, идараяр... Налугьуди, кIелзавайда вичи ана, игитрин юкьва, сагъ са уьмуьр кечирмишна». И гафарал эсер кIелай гьар са касди къул чIугвада.

А.Агъаеван «Пад хьайи рагъ» роман са лезгийрин ваъ, вири Дагъустандин литературадин зурба агалкьун я. Писателди художественный литература арадал гъун патал ишлемишзавай вири жуьредин алатар ч1алан магьир устадди хьиз ишлемишзава. ИкI, романда гьалтзавай диалогарни монологар, игитрин хияларни фикирар, абурун акунарни къилихар, лирикадинни публицистикадин отступленияр, художественный деталарни игитрин гьерекатар къалуриз жеда.

Эсер яратмишнавай чIални михьиди ва къешенгди я. Писателди рикIелай ракъурнавай гафар ишлемишзава, бязи вахтара вичини цIийи гафар туькIуьрзава. Им А.Агъаев дуьз рекьел ала лагьай чIал я. Малум тирвал, чIал, халкьдин девлетдикай даях кьуна, писателри, шаирри арадал гьизвайди я. Писателдиз, гьелбетда, дидед чIала авачир гафар маса чIаларай къачун регьят тир. Амма А.Агъаев и асант рекьяй физвач, ада четин улам хкязава: чи чIала гафар арадал гъизвай къанунрал амал ийиз, цIийи гафар туькIуьрзава.

Инсанпересвал ва инсанвал тестикьарзавай А.Агъаеван романди кIелзавайбур фикирдик кутазва, алай аямдикай чи чирвилер гегьеншарзава, марифатлувал хуьдай ва гележегдиз фидай рекьер-хулер къалурзава.

А. Агъаев еке гьевесдалди мад са роман кхьинал машгъул тир. И сеферда адан фикир лезги халкьдин кьегьал хва, ялавлу инкъилабчи Нажмудин Самурскийдин къаматди вичел желбна.Романдин тIварни «Ирид цаварик Самурдин ван» я.Гьайиф хьи, залан азар себеб яз писателдивай роман куьтягьариз хьанач. Эсердин сифте кьилер «Самур» журналдиз акъатнай(I99I-йис; 5,6-нумраяр).

Агьед Агъаев, писатель хьиз, литературадиз датIана фикир гайи критик ва литературоведни я. Адан къелемдикай лезгийрин ва маса дагъви халкьарин литературайриз талукь, чпихъ еке метлеб авай ктабар, гзаф кьадар макъалаяр хкатнай. Алимди Кьуьчхуьр Саидан ва Етим Эминан, СтIал Су- лейманан ва Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран ва маса лезги шаиррин уьмуьр ва яратмишунар илимдин бинедаллаз ахтармишна.

Алимди гьакI виликан девирдин медениятдин ирс кIватI хъувуниз, чи поэзиядин классикрин кIватIалар, антологияр туькIуьрунизни фикир гузвай. Ада бунтчи шаир Кьуьчхуьр Саидакай кхьей очеркда (килиг: А.Агъаев. Лезгийрин литература . Махачкала, I959) сифте яз чIехи шаирдин уьмуьр- дикай ва яратмишунрикай тамам суьгьбетнава, адан чIаларин метлеблувал ва халкьдин уьмуьрдихъ галаз алакъалувал ачухарнава.

Кьилдин ктаб яз акъатай «Етим Эмин. Уьмуьрдикай ва яратмишунрикай ихтилат» (I958) очеркда А.Агъаева халкь-дин сивера авай малуматрал, вичи шаирдин невейривай кIватIай делилрал ва цIийиз жагъурай чIаларал бинеламиш хьана, сифте яз лезгийрин рикI алай шаирдин уьмуьрдин рекьин ва яратмишунрин тамам шикил ганва. Ктабда чIехи шаирдин яратмишунрин тематикадин гегьеншвал, манадин деринвал, чIалан гуьзелвал ва, эхирни, устадвилиз талукь месэлаяр ачухарнава. Етим Эминан яратмишунар ахтармишунин карда Гьажибег Гьажибегован баркаллу рехь давамарай Агьед Агъаева чIехи шаир дугьриданни чи «литературадин буба» тирди къалурнава.

Алим Е.Эминан малум тушир эсерар жагъур хъувунал, адан кIватIалар печатдиз гьазурунал хейлин йисара алахънай. Нетижада критикди туькIуьрай урус чIалалди Москвада (I959), лезги чIалалди Махачкъалада (I960) акъатай кIватIалар къени куьгьне хьанвач. Абуруз кхьенвай сифте гафари, ганвай баянри Эминан яратмишунар ахтармишзавай илимда лайихлу чка кьунва.

«XX лагьай асирдин Гомер» (М.Горький) (Ст1ал Сулейманан уьмуьр ва яратмишунар ахтармишуник Агьед Агъаева кутур пай иллаки екеди я.Ч1ехи шаирдикай алимди пуд ктаб, меркездин ва чи республикадин газетра, журналра акъатай гзаф кьадар макъалаяр кхьена.Сифте ктаб «СтIал Сулейман» (I955) дидед чIалалди акъатнай. Къейдун лазим я хьи, Гьажибег Гьажибеговалай гуьгьуьниз сифте яз Агьед Агъаева чIехи шаирди лезги чIалал яратмишнавай эсеррал бинеламиш хьана, илимдин т1алабунрив кьадай халисан ахтармишун кхьенва. В.М. Седельникова, К.Д. Султанова, Г.М. Корабельникова ва масабуру СтIал Сулейманакай кхьей ктабар ва макъалаяр урус таржумайрал бинеламиш хьанвайбур я. Таржумайрин ери лагьайтIа, агъа дережадинбур, чебни тахминанбур тирдал къе са шакни алач.

Агьед Агъаева гуьгъуьнин йисарани СтIал Сулейманан яратмишунар ахтармишунин кIвалах давамарзава. ИкI,I963- йисуз чIехи шаирдикай урус чIалалди адан ктаб акъатзава. Алимди вичин суьгьбет Максим Горькийди лезги шаирдиз Москвада кьиле фейи Вирисоюздин писателрин сад лагьай съезддал гайи чIехи къиметдин дерин мана ачухарунилай ва С. Сулейманакай кхьенвай критический литературадиз анализ гунилай башламишнава. Адалай гуьгъуьниз алимди С.Сулейманан халкьлувал, адан эсеррин художественный кьетIенвилер, эстетикадин ва шиирар яратмишунин жигьетдай устаддин фикирар ачухарзава.

Ктабда С.Сулейманан яратмишунринни фольклордин эсеррин алакъайриз ва бажарагълу шаирди Дагъустандин литературада кьунвай чка къалуруниз фикир ганва. Критикди СтIал Сулейман «фольклордин векил яз гьисабзавай», гьакъикъатдикай яргьа фикирар шаирдин вичин эсеррал, шагьадатнамайрал ва Гьажибег Гьажибегован, Эффенди Капиеван ахтармишунрал бинеламиш хьана инкар авунва. Ада гьакI чи аямдани СтIал Сулеманан ватанпересвилин лирикадин къуватлувиликай, урус чIалаз тар- жума авунвай адан шииррик квай нукьсанрикай ва абур цIийиз таржума хъувуникай ва маса месэлаяр къарагъарнава. Дугъриданни и ктабда чIехи устаддин яратмишунар лап цIийи къайдада ва цIийи терефрихъай ахтармишнава.И кьетIенвал чи критикадини къейд тавуна туначир. ИкI Москвада акъатай В. Португалованни В. Тельпугован рецензияда алимди СтIал Сулейманакай урус чIалал кхьей ктабдиз (I963-йис) ихьтин гьахълу къимет ганва: «А.Агъаеван ктаб кIелайла, чаз бажарагълу чIалан устаддин яратмишунар метлебдин ва тематикадин жигьетдай жуьреба-жуьре тирди аквазва. Са низ ятIани чIехи шаирдин ирс анжах лап гуьтIуь рекье (ихтилат сиясатдин рекьикай физва. - Гь.Г.) тваз кIанзавай. Чун СтIал Сулейманан гуь- зел сатирадихъ, чеб зегьметчи инсандин уьмуьрдиз талукь, дерин ва акьуллу фикирар хас философиядин чIаларихъ галаз та ниш хьана.

Алимдин ктабдай чи вилик вичи халкьдиз къуллугъ авур халисан шаирдин чешнелу къамат акъваззава («Литературная Россия» газет, I964-йис,I-май).

Агьед Агъаева СтIал Судейманакай макъалаярни гзаф кхьенва. Абурукай садакай кьванни кьве гаф лугьун. Урус писатель В.Тельпуговахъ галаз санал кхьей макъала «Ракъиник квай девлет» меркездин «Литература ва уьмуьр» (I962) газетдиз акъатнай. Макъаладин кьилин къиметлувал ам я хьи, критикди идалай къанни цIуд йис вилик СтIал Сулейманан яратмишунар кIелдайбуруз тамамдиз чин тийизвайди къейднай. Абуруз Сулейман анжах сиясатчи шаир хьиз машгьур тир. ЧIехи шаирдин муьгьуьббатдин, философиядин, сатирадин чIаларни таржума авун чарасуз тирди къейднай. Гьа макъалада (Ст1ал Сулейман айсбергдив гекъигунни дуьшуьшдин кар тушир.

Агьед Агъаева сифте гаф ва къейдер галаз туькIуьрай СтIал Сулейманан эсеррин кIватIалар лезги ва урус чIаларалди I958-йисалай I995-йисал къведалди са шумуд сеферда басма авунай. Лезги чIалалди I994-йисуз акъатай «Эсерар» (Махачкала, ДКИ ), I995-йисуз урус чIалал чап авур «Свет мудрости» (Махачкала,Даггиз) ктабар, абуруз кхьенвай сифте гафар, къейдер кьетIендиз чпикай рахуниз лайихлу я. И кIватIалра сифте яз чIехи шаирдин илагьияр (аллагьдикай, эхиратдикай), философиядин чIалар ганва. Алимди шаирдин гьакъикъи ирс ва алай аям фикирда кьуна, СтIал Сулейманан яратмишунриз идеологиядихъ галаз алакъалу тушир къимет гузва. Маса гафаралди, чи вилик СтIал Сулейманан халисан къамат акъваззава.

А.Агъаева туькIуьрай СтIал Сулейманан чIаларин кIватIалри алай аямдин литература ахтармишдай илимдин, текстологиядин тIалабунриз жаваб гузва. Гьавиляй алимди туькIуьрай чIехи шаирдин кIватIалрин къиметлувал йис-сандавай артух жезва.

Алимди лезгийрин бажарагълу писатель ва шаир Алибег Фагаховакайни I956-йисуз кьилдин ктаб акъуднай. Ам лап жегьил яз кечмиш хьайи чIалан устаддин яратмишунар ахтармишунин карда сифте тежриба хьана. Вич кьуд паюникай ибарат очеркда Агьед Агъаева СтIал Сулейманахъ галаз санал чи литература шегьре рекьел гьайи, вичи дуьньядин халкьарин эдебиятдин тежрибадикай гегьеншдиз менфят кьачур Алибег Фатахова чи литературадиз гъайи цIийивилер къалурнава. Критикади гьахълуз къейд авурвал, «А.Агъаеван ктаб Алибег Фатахован сурал эцигай цуькверин сифте кIунчI хьанай».

Бажарагълу алимди лезги эдебиятдиз хьиз, амай дагъви халкьарин литературайризни фикир ганай. К1елдайбуруз адан Омарла Батыраякай, Кахаб-Росодай тир Магьмудакай, ЦIадаса Гьамзатакай, Расул Гьамзатовакай кхьенвай макъалаяр хъсандиз малум я.

Алимди гьакI литературайрин алакъайризни датIана фикир гана. Урус ва дагьви культурайрин алакъайриз талукь макъалайра (абурун кьадар гзаф я) Агьед Агъаева инкъилабдилай вилик Дагъустан Россиядик акатайдалай гуьгъуьниз декабристринни революционный демократрин, А.Пушкинанни М.Лермонтован Россияди дагъви халкьариз гьикI таъсирнатIа ва адалай кьулухъни, урус халкьдин инкъилабдин гьерекат себеб яз, Къ.Агъасиеван, С.Габиеван, Г.Саидован, 3. Батырмурзаеван яратмишунра инкъилабдин фикирар гьикI арадал атанатIа, ачухарнава.

Алимди урус литературадин классикар тир М.Ю.Лермонтовакай, М. А. Горькийдикай, В.В. Маяковскийдикай вичин гаф лагьанай. Агьед Агъаева гьар гьи месэладикай кхьейтIани, адан макъалайриз, ктабриз цIийи фикирар, кьетIен шикиллу чIал, бажарагълувал ва илимдин жигьетдай важиблувал хас я. Чешне яз алимди кхьенвай гзаф кьадар макъалайрикай садал кьванни акьвазин. Макъаладин тIварни «Дагъустандин халкьарин медениятдин тарихдин важиблу месэлаяр» я. Ам «Дагъустандин правда» (I959-йис, I-июль) газетдиз акъатнай.

А.Агъаева тестикьарзавай кьилин фикир ам тир хьи, дагъви халкьарихъ I9I7-йисал къведалди чпин меденият ва эдебият авай. Вичин гафар алимди XIX лагьай асирда яшамиш хьайи, вичи Дагъустандин халкьарин чIалар ахтармишай зурба арифдар П.К .Усларан макъалайрал ва гьакъаикъатдай къачунвай фактарал бинеламишзава. А.Агъаева тестикьарзавайвал, чна чи виликан эдебият ва меденият кьасухдай рикIелай ракъурнава. «Чун,- давамарзава ада,- виликан вахтар лап тамамдиз критика ийидай зурба уста- дар я, амма чаз виликан вахтарин медениятдиз къимет гуз, ам хуьз  къени чир

хьанвач». Алимди рикIик къалабулух кваз гилалди тамамдиз дагъви халкьарин риваятар, махар, манияр, эдебиятдин классикар тир О.Батыраян, Е.Эминан, Магьмудан ирс къени кIватI хъувун тавунвайди, Алкьвадар Гьасанан, Зульфукъаров Къазанфаран тIварар рикIелай ракъурнавайди къейдзава. Гьелбетда, а вахтара ихьтин месэлаяр къарагъардай жуьрэт авур Агьед Агъаеваз гьукуматдин ва партиядин чIехи идарайра авай къуллугъчийри бегьем туьнбуьгьар авунай. Амма алим вичин фикиррилай элячIначир. Ихьтин чешнеяр Агьед Агъаеван уьмуьрдай гзаф гъиз жеда.

Агьед Агъаев чи милли школадихъ галазни алакъалу я. Ада Дагъустандин литературадай А.Ф. Назаревичахъ галаз санал туькIуьрай программадай, вичи кхьей «Дагъустандин литература» (учебное пособие) ктабдай I972-йисалай инихъ школада кIелзавай дагъви аялри халкьдин си- вин яратмишунар ва эдебият чирзава. Агьед Агъаева «Дагестанская правда» газетдиз ва «Литература Дагестана и жизнь» кIватIалдиз I987-I99I-йисара акъатай макъалайра Дагъустандиз «цIаяр аватай» I937-йисуз репрессияр себеб яз кьур ва суьргуьнда пуч хьайи машгьур литераторар тир Гьажибег Гьажибеговакай, Багьадин Астемировакай, Муьгьуьдин Чариновакай, Абдулагь Вагьабовакай ва маса дагъви кьегьал рухвайрикай къиметлу малу- матар гана, абурун яратмишунрин ирс халкьдив ахгакьарна.

А.Агъаева чи медениятдик кутунвай паюникай рахадайла мад са кар къейд тавуна жедач.Алимди, архиврин гзаф кьадар материалрал бинеламиш хьана, Нажмудин Самурскийдикайни (Эфендиев) Ярагъ Мегьамед-эфендидикай къиметлу ктабар - ахтармишунар кхьена, абурун баркаллу тIварар чи медениятдиз хкана. Сифтеда - «Нажмудин Самурский. Политический портрет» (Махачкала. I990)-20-30- йисара Дагъустандин регьбер хьайи, вич са тахсирни квачиз I937-йисан репрессийрин цIаярик акатна пуч хьайи Н.Самурскийдин баркаллу тIвар бугьтенрикайни тешендай- рикай азадна.

Кьвед лагьайда - «Магомед Ярагский. Мусульманский философ. Поборник веры, свободы, нравственности» («Махачкала. I996) - вич Вири Россияда ва Къафкъазда машгьур, зурба камалэгьли ва ватанперес, муьридизм арадал гьайи, Дагъустандин сифте имамар хьайи Къази Мегьамедазни Шамилаз тарсар гайи, чIехи философ, дагъвийрин руьгьдин регьбер Ярагъ Мегьамедан жанлу къамат ганва.

Хайи халкьдин руьгьдин хазина датIана девлетлу авур Агьед Агъаеван тIвар, зурба агалкьунар лезги миллетдин тарихда садрани пузмиш тежедайбур я.