Лезги эдебиятдин тарих

Хайи хуьруьн юкьван школа акьалтIарайдалай гуьгъуьниз ада Къубадин педучилищеда кIелна. Ам акьалт1арайдалай кьулухъ са кьадар йисара жегьил пешекарди муаллимвиле кIвалахна.

I944-I946-йисара 3. Ризванова Советрин армиядин жергейра къуллугъна. Ада азербайжан чIалал акъатзавай «Къизил аскер» дивизиядин ва урус чIалал чапзавай «Яру пайдах» военный округдин газетрин мухбирвал авунай.

Ватандин вилик вичин буржи тамамарна армиядай хтай 3. Ризванова колхоздин седривиле кIвалахзава. Гуьгъуьнин йисара ада Бакудин партшколада кIелзава, КцIар райондин халкьдин яратмишунрин кIвалин директорвилин везифа тамамарзава.

50-йисарин эхирра 3. Ризванован регьбервилик кваз И. Шерифова, Я. Шайдаева, Б. Салимова КцIар райондин лезги чIалал кхьизвай шаирарни прозаикар санал кIватIна «РикIин гаф» кIватIал тешкилна. Йис-сандавай кIватIалдин кIвалахда иштиракзавай литераторрин кьадар артух жезвай. Яваш-явашдиз кIватIалдин кIвалахда иштиракзавай ксарин къелемдикай хкатзавай эсеррин ктабар 60-80-йисара Бакуда ва Магьачкъалада чапдай акъатзава. И карди, гьелбетда, Л. Нямет, А. Алиханов, Н. Пашаев, Я. Шайдаев, Э. Лачинов, Гь. Къафланов, А. Мегьман ва масабур руьгьламишнай, абуру яратмишунрин кIвалах мадни еке гьевесдалди давамарзава.

3. Ризванован регьбервилик кваз кIвалахай кIватIалдин членрикай гзафбурукай машгьур шаирар ва прозаикар хкатнай. Абуру XX лагьай асирдин лезги эдебият вилик тухуник чпин пайни кутунай.

Къ. Акимова къейдзавайвал, «гьа са вахтунда ам (3. Ризванов-Гь.Г.) лезги халкьдин важиблу месэлаяр гьялунални машгъул тир. И кардиз акси «агъайри» зари вири къуллугърикай хкудна, яргъалди бейкар авуна, «тахсиркардин» ва «душмандин» чкадал эцигна. Амма къагьриманди я рей ганач, я ам ватандай масаниз катнач. Сас сарал илисна, каш-мекьни эхна, вичи хкянавай рехъ давамарна» (Акимов Къ. Лезги халкьдин къагьриман зари. Лезги газет. I996,26- январь).

Шаирди вичин кьадар-кьисметдикай, кьилел атай дуьшуьшрикай икI лугьузва:

Зун гъамарин, хажалатрин шеле гваз

Угь тавуна вилик фейи итим я...

Б. Салимова вичин сидкьи дуст, къелемдин юлдаш, макьсаддин ва метлебрин сирдаш 3. Ризвановакай икI кхьизва: «Шаирдин рикIин илгьам вацран нурар хьиз экуь, гуьрчег, гурлу, метлеблу фикирри къвердавай гужлу авуна. Ада вичин поэзиядин пайдах хайи халкьдихъ галаз санал хкаж же- дайди дериндай кьатIана. Зариди сифте нубатда хайи халкь машгьур авун, адан руьгьдин инжияр кIватIна майдандал акъудун Кьиблепатан лезги халкьдин чIал, литература, искусство, тарих вилик тухун патал дериндай веревирдер авуна» (Салимов Б. Илгьамдикай куькIуьрнавай рикI. «Комму-нист». I990,29-ноябрь).

Вири вичин уьмуьр халкьдин рекье эцигай шаир я чIехи къуллугърихъ, я пуларихъ галтугай кас туш. Адани, лезгийрин вилик девиррин кьегьал рухваяр хьайи К. Мелика, Кь. Саида, Е. Эмина, Я. Мегьамеда, С. Сулеймана хьиз, хайи халкьдиз къуллугъна, адан азабар ва умудар къалурна.

3. Ризванов зурба, галатун тийижир тешкилатчини тир. КцIара гьевескар Лезги театр арадал гъун (гележегда адакай Гьукуматдин театр хьанай), вад агъзурдалай артух имаратар кIватIна, Тарихдин музей кардик кутун, Лезгийрин кьуьлердай ансамбль тешкилун - ибур вири 3. Ризванован тIварунихъ галаз алакъалу к1валахар я.

3. Ризванова лезги халкьдин руьгьдин хазина (сивин яратмишунрин ва эдебиятдин ирс) кIватI хъувуникни зурба пай кутуна. Ада Б. Салимовахъ галаз санал «Шарвили» эпос кIватI хъувуна, ам къайдада хтуна, чапдиз гьазурна. И кардал абур яхцIур йисалай артух алахъна. Нетижада лезги (Магьачкъала. I999) ва урус (I-пай. Махачкала. 2000) чIаларал кьилдин ктабар яз «Шарвили» эпос чапдай акъатна. Им чи халкьдин тарихда лишанлу, шад ва зурба вакъиа хьана. Эгер 3. Ризванова мад са кIвалахни тавуна анжах лезги эпос арадал хканайтIани, адан тIвар гьамишалугъ чи тарихда амукьдай.

И баркаллу кардилай алава 3. Ризванова са шумуд том махар, манияр, мисалар, къаравилияр кIватI хъувуна чапдиз акъудиз гьазурнава. Абурукай гьелелиг са том «Кьиблепатан лезгийрин манияр» (Магьачкъала.2003) акъатнава.

3. Ризванова К. Абдуллагьан, Э. Гъанидинан, Э. Эмиралидин, Н. Шерифован шииратдин ирс кIватI хъувуна, абурун кьилдин ктабар акъудна, чIалан устадрин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай вичин гафни лагьана.

Арифдар шаир жуьреба-жуьре илимрални машгъул тир. Ада лезги ч1алакай, тарихдикай, этнографиядикай, топонимикадикай, эпиграфикадикай ахтармишунар кхьенай. Абурукай бязибур, месела, «Лезгийрин тарих» ктабдизни акъатнай.

И вири кIвалахар 3. Ризванова къерехдай гьич са куьмекни авачиз, анжах вичин зегьметдалди кьилиз акъуднавайди я. Бес им хайи халкьдин вилик кьегьалвал тушни мегер?! Вични шаир яшамиш хьайи къулайсуз шартIара.

Женгчи-шаир ва писатель 3. Ризванова художественный эсеррин ирсни туна. Адан шиирар, поэмаяр, гьикаяяр, повестар, романар авай ктабар: «Дадашан дустар» (I959) Магьачкъалада, «Шагьнабатдин сес» (I964), «Гар чуьлда жеда» (I966), «Илгьамдин пери» (I972), «Кьелни фу» (I984) Бакуда, «Гар чуьлда жеда» урус чIалал Москвада акъатна.

Яратмишунрин кIвалах 3. Ризванова шииратдилай башламишнай. Адан сифте чIалар I940-йисуз «Социализмдин темп» (КцIар шегьер) газетдиз акъатнай. Шаирди лезги ва азербайжан чIаларал эсерар яратмишзавай. Азербайжан чIалал теснифай эсерар республикадин газетриз, журналриз, альманахриз, антологийриз, учебникриз акъатзава. I950-йисалай ам дидед чIалал элячIзава. Акунрай, Гьажибег Гьажибегова лагьай - «лезги чIалал ачух тежедай гьич са фикирни авач» - гафари жегьил шаирдиз еке таъсирнай.

Уьмуьрда хьиз шииратдин яратмишунрани 3. Ризванов женгчи я. Ада «Поэзия» шиирда чIалан устаддин везифадикай икI лугьузва:

Гьар са чIавуз женг къизгъин тир

Поэзия майдан я.

Адан юкъваз къвез жедайди

Гьунарлу тир инсан я!

Шаирдизни,

Шиирдизни

Чеб рикIера туна чими,

Виш йисарив агакьардай

Эл кIанда,

Эл!

Гзаф чIалара ада къагьриманвал, игитвал тестикьарзава, руьгьсузвал, ажузвал негьзава:

Са чIавузни уьмуьрдикай хъелиз тахьуй.

Хажалатни, шадвилерни яхъ масандиз

Ажузвална, вилин накъвар селиз тахьуй.

«Уьмуьр иер я» шиирдай

Гьа са вахтунда 3. Ризванова вичин халкьдин саламатвал хуьн патал, адан бахтлу гележегдин рехъ-хвални къалурзава:

Илимлу хьухь, женгчивала эл паталди

Са жув патал алахъна, жув зайиз тахьуй.

Тедбирлу хьухь, алахъмир са гел паталди,

Хазинаяр гьакI метлебдиз пайиз тахьуй.

Сад чаравал, садни кьиникь

ХьаначиртIа хупI хъсан тир...

...И дуьньядал пехил рикIер

АмачиртIа xynl хъсан тир.

«Хъсан тир» шиирдай

3. Ризванова вичин шииратда уьмуьрдин важиблу са месэлани авач хкаж тавунвай. Шаирдихъ муьгьуьббатдикайни тIимил чIалар авач. ЯтIани, шаирди, ярдихъ элкъвена, адан хатур къачузвайда хьиз, «Бейкеф жемир» эсерда икI лугьузва:

Муьгьуьббатдин ялавдикай

Рахадач зун, кIани яр.

Игитрикай лугьуда за

Жуван рикIин манияр.
Ада и кардин себебдикайни хабар гузва:

Гьа ксар я хайи Ватан

Душманрикай хвейибур.

Намус-гъейрат хвена михьиз

Гур женгера кьейибур..
Гьахьтин «гур женгера» Ватан патал чан гайибурун жергедик, гьелбетда, вич XVIII лагьай асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи, лезги халкьдин къагьриман хва Гьажи Давуд, I837-I838-йисара урус пачагьдин аксина къарагъай Къуба патан лезгийрин кьиле акъвазна, азадвилин женгера иштиракай Гьажи Мегьамед, Ярагь Мегьамед-эфенди ва масабур акатзава. И кьегьал рухвайрикай 3. Ризванова романар ва повестар кхьенва.

«Гьажи Давуд» роман «Самур» журналдин I993-йисан 3-6 ва I994-йисан I-2-нумрайриз акъатнай. Ана иранлуйрин ва туьркверин чапхунчийрихъ галаз Ватандин азадвал патал хьайи женгера лезгийрин кьиле акъвазнавай Муьшкуьрви Гьажи Давудан къамат ганва.

Романдин бинеда гьакъикъатда хьайи вакъиаяр эцигнава, тарихда хьайи ксарикай раханва. Писателдивай кьилдин ксарин образар (Гь. Давуд, Сурхай хан, Петр Первый) ва тарихдин вакъиаяр чеб-чпихъ галаз алакъада аваз къалуриз хьанва. Эсердин гьерекатар Къубада, Дербентда, Худата, Таркида, Къумуха кьиле физва.

3. Ризвановавай Гьажи Давудан жанлу образ арадал гъиз хьанва. Вич лежбердин хзанда Муьшкуьр вилаятдин Дедал хуьруьн машгьур тухумда дидедиз хьайи Гь. Давуда медресада чирвилер къачуна. Ам вичин девирдин арифдар ксарикай сад хьана. Гь. Давуд, гьар са халисан мусурман хьиз, гьяждал Меккедиз фена, «Гьажи» лугьур тIварни къачуна.

Хайи халкь авай гьал аквазвай Гьажи Давудавай секиндиз ксузни жезвач. Ада халкь къецепатан чапхунчийрикай азад ийидай рекьер-хуьлер жагъуруникай датIана фикирзава. Адан ният - лезгийриз садалайни аслу тушир гьукумат арадал гъун тир.

Писателди кьилди-кьилдин чешнейралди Гь. Давудан акьуллувал, халкьдиз вафалувал, тарихдин четин шарт1ара дуьз рехъ, жуван халкьдин тереф хуьдай сиясат хкязаватIа къалурнава. Гьайиф хьи, рикI михьи, вич лагьай гафуниз вафалу Гь. Давуд ва адан хзан Сурхай хандин ва туьркверин султандин хаинвал ва чинеба фитнеяр себеб яз бедбахт жезва...

Лезгийрин гьикаят арадал атун ахтармишай алим Къ. Акимова вичикай рахазвай романдиз ихьтин къимет гузва: «Гьажи Давуд» роман - тарихдин гзаф терефрин, дерин ва жанлу эсер я. Зариди тарихдин зурба тема - халкьдин милли акьул-камал арадал атун, халкьдиз вичин гьукумат теш- килиз кIан хьун, ам ихьтин гьерекатар кьиле тухун патал дигмиш хьун къарагьарнава, тIупIалай ийизва ва тарихдин шикилриз, гьерекатриз, къаматриз элкъуьрзава...

Роман кIелайла, малум жезва: романдин автордиз Къафкъаздин тарих, география, этнография дериндай чида... Эсер жанлу, таъсирлу чIалалди кхьенва, авторди лазим авай чкайрал рангар ядай гафар, гекъигунар, мисалар ва камаллу гафар ишлемишнава...» Вич гьикаятчи тир алимди романдиз ганвай къимет гьахълуди я.Къейдун лазим я хьи, романдин мана-метлебди, ана эцигнавай месэлайри кьве патал пайнавай чи халкьдиз къенин юкъузни къуллугъзава, адав вичин кьадар-кьисметдикай фикириз тазва.

И вичикай рахай романдилай гъейри писателди «РикIер кудайла», «Къачагъдин хва къачагь» ва «Файтунчи» - тарихдин повестар, «Пайгъамбардин къацу пайдах», «Самур вацIун кьибле пата» романар кхьенай.

3. Ризванован кIеви дуст Б. Салимова къейдзавайвал, агъадихъ гузвай шаирдин эсердай цIарар адан рикI алайбур тир:

Дуьньядивай тIалабдачир маса затI,

КьисметнайтIа яшайишдин бахтар заз.

А бахтара женгер хьурай датIана

Хайи халкьдин кар паталди къизгъин тир,

Игитбуруз мурад-метлеб якъин тир.

А вахтунда зун шехьдачир, хъуьредай,

Зун бахтлу я, зун бахтлу я! - лагьана.

3. Ризванов вич яшамиш хьайи девир вири патарихъай ва дериндай аквазвай шаир хьана. Адаз уьмуьрдин, гьакъикъатдин хъсан терефарни аквазвай, нукьсанарни. Ам са кьуру тарифунрални акъвазнавачир. Вич яшамиш хьайи девирдикай ада икI лугьузва:

«Дуьзенбурун девир туш им зеррени, Замана я жанавуррин, сикIерин. Агъавалда пеленграл лап къуьрени, Сагьибар яз багъларинни никIерин».

Идалайни башкъа, шаирди вичин фикирар ачухдиз малумарзава, инсанрин вилерал алай перде алудзава:

Пудкъад йис я - руфуна фу,

Тандал бегьем пек тежез.

Кьилел туьгьмет, чинал тфу

Алаз, гъамар эх тежез!

Уьмуьр затIни туш лугъуз.

Коммунизма гузва чазни

Гележегдин къуш лугьуз.

«Заз ахварай уьмуьр аквазва» шиирдай
3. Ризвановаз вичин яратмишунри хайи халкьдин вилер ачухарзавайди, адаз гьахълувилин рекьел къвез куьмекзавайди ашкара тир.

Дуьнья тирвал фикирар зи

Къекъвез ава къваз тавуна

РикIин кIусар - шиирар зи

Къвезва са-сад наз тавуна.
Абурукай манияр жез,

Хуьрерилай алахьзава.

Мелерални мехъеррал къвез,

Лежберди хьиз кIвалахзава.

3. Ризванов халкьарин эдебиятрин алакъаяр мягькемарай шаирни хьанай. Ада азербайжанрин машгьур чIалан устадар хьайи С. Вургъунан, М. Ибрагьимован, С. Рагьимован ва масабурун эсерар лезги чIалаз таржума авунай.

Шаирдин къадалай артух чIалар, композиторри авазар туькIуьрна, халкьдин рикI алай манийриз элкъвенва. Абур мел-мехъеррик, межлисра еке гьевесдалди къени лугьузва.

3. Ризванова къвезвай несилрихъ элкъуьрнавай дерин фикирар квай шиирарни тунва. Абурукай «Дуьз акьукь зи гъавурда» эсерда шаирдин веси хьиз кьабул жедай цIарар ава:

Эй жегьилар, сел хьиз кверез алахъа.

Кьве гаф рахух, сав авач хьи сиве куь.

Чи девирда чавай тахьай кIвалахар,

Гъатзавайди я, гьелбетда, хиве куь!..

Йикъахъ галаз бягьс авурай йифе куь.

Багъиша заз, за асивал aвypmla,

Амма зурба крар ава хиве куь!

Вичин ялавлу уьмуьр халкьдин рекье эцигай, чи медениятдик кьетIен пай кутур къагьриман хва Забит Ризванован тIвар ва адан баркаллу крар гьар са намуслу лезгиди эбеди яз рикIе хуьда.

Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимов (Салимов Байрам Наврузбегович) I929-йисан 5-майдиз Азербайжан ССР-дин Къусар райондин СтIуррин хуьре гъуьрчехъан Наврузбеган хзанда дидедиз хьана. Ам цIипуд лагьай аял тир. СтIуррин хуьр Шагь-дагъдин кIане, Къурушрин хуьрелай чапла пата авай дагъдин гегьенш тIулал экIя хьанва.

Гьа хайи хуьре ада 7-класс акьалтIарна. Абур Ватандин ЧIехи дяведин йисар тир. Салимоврин чIехи хзандай са шумуд кас фронтдиз фенай. Дяведин майданра, душмандихъ галаз хьайи женгера, кьулан стхади, игитди хьиз, вичин чан Ватандин азадвал патал къурбандна. Амайбур, залан хирер хьана, хтанай.

Дяведин четин йисара жегьил гада Байрама сифте чатун устIардин куьмекчивиле, гуьгъуьнлай фермадин учетчиквиле ва почтальонвиле кIвалахна. Ватандиз вичивай жедайвал къуллугъна. Стха дяведа кьена, ажугъда гьатай гада, са юкъуз вич душмандихъ галаз женг чIугун патал фронтдиз ракъура лугьуз, военкоматдиз фенай. Амма яшар тIимил хьуниз килигна адан тIалабун кьилиз акъатначир.

К1елунал рик1 алай жегьил гада Дербентдин педучилищедиз гьахьна, I947-йисуз анаг куьтягьна. Яшар тамам хьанвай жегьил анжах гила армиядиз къуллугъ ийиз физва. Ам Высший военно-воздушно-десантный училищедиз гьахьзава. I957-йисуз гьа училище акьалтIарай ва лейтенантвилин чин къачур офицер къуллугъ ийиз Украинадиз ракъурзава.

Армиядай хтайдалай кьулухъ (I95 8-65-йисара) Б.Салимова сифте газетдин ва гуьгъуьнлай журналдин редакцийра отделдин зеведишвиле ва жавабдар секретарь яз кIвалахна.

Б. Салимован сифте шиирар I947-48-йисара лезги газетда, I952-йисалай «Дуствал» альманахда чапзава. Амма адан яратмишунрин сифте камар армияда къуллугъай йисарал гьалтзава. Шаирди гъвечIи эсеррихъ галаз санал поэмаярни гъиле кьазва. ИкI, Б. Салимован ваганпересвилин темадиз бахшнавай, хрестоматийра гьатнавай «Портсигар» поэма пайда жезва. Шаирди жегьил офицердиз вичин Ватан кIан хьуникай, ам паталди чанни гуз гьазур хьуникай суьгьбетзава. Гьа са вахтунда ада поэмада жуьреба-жуьре миллетрин аскеррин дуствал, абурун кьегьалвилер устадвилелди къа- лурнава. И поэма лезги шииратда аскеррин уьмуьрдикай яратмишнавай сифте эсеррикай сад я. Адан мана къени куьгьне хьанвач.

КIелдайбуру ва критикади сифте эсерар хушдиз кьабулна шадвал акатай Б. Салимова мадни еке гьевесдалди кIвалахзава. I959-йисуз адан сифте ктаб «Женгинин рекье» чапдай акъатзава. Гьа йисалай алай аямдал къведалди шаирдин къадалай артух шииррин ва поэмайрин, балладайрин ва сатирадин кIватIалар акъатнава. Бязибурун тIварар кьан: «Лувар», «Инсанар, багъишламиша», «Вучиз Кавказда аслан авач», «Мани хуьруьз хтана», «ЧIижрен рехъ», «Амадагар», «Къветрен муг» ва масабур. Шаирдин эсерар урус, испан, азербайжан, къазах, уйгур, эстон, Дагьустандин халкьарин чIаларални Москвада, Бакуда, Магьачкъалада, Алма- Атада акъатнава.

Б. Салимова Е. Эминан, А. Гьажидин, СтIал Сулейманан, А. Фатахован, X. Тагьиран, Ш.-Э. Мурадован рехъ давамарзава, А. Саидовахъ ва И. Гьуьсейновахъ галаз къад лагьай асирдин кьвед лагьай паюнин лезги шиират вилик тухуник вичин пайни кутазва.

Шииратда вичин сифте камарилай башламишна, Б. Салимова хайи хуьруьн, хайи чилин, хайи халкьдин месэлайриз кьетIен фикир гуз хьанай. И месэлаяр адан яратмишунрин кьилин темайриз элкъвезва. Вичин гъвечIи хуьр, бубайрин юрдар, лезги чил гьамиша рикIе хвейи шаирди, «гьикьван уьмуьр захъ хьайитIан, зун квез буржлу яз амукьда» лугьузва:

Зун фенвай вун машгьур ийиз виринра,

Рагаралай вун къалуриз, шегьер хьиз.

Вакай чIалар куькIвена зи хуруда,

Къванер падна экъеч1авай цуьквер хьиз.

Б. Салимован шииратдай аквазвайвал, ам датIана гьерекатда ава, цIийи художественный алатрихъ (образрихъ), таъсирлу ибарайрихъ (гекъигунар, эпитетар, метафораяр ва мсб.) къекъвезва. Нетижада гьам манадин ва гьам формадин жигьетдай къешенг чIалар яратмишзава.

Шаирдин рикIе, 3. Ризванован чанда хьиз, кьве патал пайнавай хайи халкьдин тIал йис-сандивай артух жезва ва иллаки Советрин гьукумат чукIурна, лезгийринни лезгийрин арада «сергьятар» чIугурдалай къулухъ:

Сад ийидай Къуба, Куьре – Ватан зи

Къутармишдай азабдикай вахтунин...

Им я мурад хкажзавай виждан зи,

Ахъайзавай рехъ лезгийриз бахтунин...
Чун, инсанар, спичкадин кьалар туш,

КIан хьайила, пайдай кьвед-пуд чкадал..

Са тIуьн патал яшамиш жез, малар туш,

Ша икI тежен чун чи хайи накьвадал...

Ашкъидин тема шииратда куьтягь тежедай тема я.

Виликан девиррин лезги эдебиятда и месэладай вичин ялавлу гаф талгьай шаир бажагьат жагъида. Б. Салимовни и темадикай къерех хьаначир. Адаз муьгьуьббатдиз бахшнавай гзаф чIалар ава. Са чешне гъин:

Вакай цIай хьана са масад патал,

Зал гъалтайла руьхъ хьана тек са гъаб,

Ни ятIани чим акъудна ви цIал,

За ви руьхъведа чIугвазва азаб...

Б. Салимован кIеви дуст рагьметлу Жамидина къелемдин юлдашдин 70 йисан юбилейдиз талукь гафуна шаирдин ашкъидин чIаларикай икI лугьузва: «К1анивиликай гьикьван бажарагъ аваз кхьизвай шаир хьайитIани эхирдал кьван муьгьуьббатдикай мани лагьана куьтягьиз жезвач. Са маса девирда ашкъидикай садани икьван чIавалди лугьуз тахьай тегьерда мани лугьун хъийида».

Ашкъидин ялавдин цIелхемри Б. Салимован рикIни канвай, адав секинвал вугун тавунвайди чаз шаирдин агъадихъ галай цIарарай аквазва:

За цуьк цана вун паталди бахчада,

Адав вун кIур гуз, зун яд гуз эгечIна.

А цуьк гатуз вун захъ галаз экъечIнач,

Амма хъуьтIуьз вун галачиз экъечIна.

Ватанпересвилин, къагьриманвилин, дуствилин, ашкъидин месэлайриз хьиз, шаирди уьмуьрда гьалтзавай татугайвилериз, яни сатирадиз еке фикир гузва. Шаир ва публицист М. Жалилова Б. Салимован сатирадикай икI лугьузва: «Шаир датIана хъуьрезва. Хъуьтуьлдиз, зарафат, айгьам кваз, рикIиз тIал акъат тийидайвал хъуьрезва. Чи рехнейрал, татугайвилерал, чак квай тахсиррал айгьамар гьалчзава. И хъуьруьни шаир вични сагъарзава, шиирар кIелзавай ксарни. РикIер уьмуьрдин туькьуьлвилерикай михьзава» (Жалилов М. Б. Салимован сатира. Лезги газет. I999, 29-апрель.).

Гьакъикъатдани XX лагьай асирдин 70-80-йисарилай эгечIна сатирадин ва юмордин чIалар, чи республикада хьиз, Москвада «Крокодил» журналда, «Литературная газета», «Литературная Россия» газетра акъатзавай Байрам Салимован тIвар Вирисоюздин кIелдайбуруз шаир-сатирик хьиз машгьур хьана. Урус чIалал меркездин чапханадай адан цIуд ктаб акъатнай. «Правда» чапханади Б. Салимован «ГьикI пис хьун хъсан я?» тIвар алай ктабни акъуднай. А чапханади анжах лап машгьур чIалан устадрин эсерар акъудзавайди тир.

Б. Салимоваз I982-йисуз ада сатирадикни юмордик кутур пай фикирда кьуна, зурба агалкьунрин лишан яз «Къизилдин дана» тIвар алай премияни ганай. Дагьустанда и премиядиз лайихпу хьайибурукай Б. Салимов кьвед лагьай кас я.

Б. Салимован сатирадин ва юмордин чIалара къалурзавай вакъиаяр, Жамидинан эсера хьиз, уьмуьрдай къачунвайбур я. Чебни обществода «базардин алакъаяр» тестикь жезвай, татугайвилер мадни aтуx жезвай вахтарихъ галаз алакъалубур я. Шаирдиз чуьнуьх, тараш-талан къайдадиз элкъвенвайди аквазва. И гьахъсузвилери зегьемлу рикI авай шаир секиндиз тазвач. Ада «Кутугай жаваб», «Кооператив», «Фу маса гузвайди» ва маса чIалара цIийиз арадал атанвай «алверчийриз» вичин къимет гузва. Чешне яз, ганвай сиягъдин эхиримжи эсердал акъвазин. Инсанрин хам алажиз алахъзавай савдагардиз шаирди икI лугьузва:

- Я вах,

Вуна маса гузвай

Фу, валлагь, къе тини я.

Мад са кIвалах:

Буханкадкай

Са виш грамм кими я.

-Аку гьихьтин итим ятIа

Виш граммар гьисабдай.

Эгер и фу

Тини тupтla,

За ви чинал алтаддай.
Диалогди вичин таъсирлувал артухарзавай и чIал, шаксуз, уьмуьрдин сегьнедай къачунвайди я.

Шаирди, савдагарар хьиз, ичкибазарни, «сивин пад квачир» нагьакъ ксарни хъуьруьнрал вегьезва, негьзава. Инал суьгьбет бегьем хъвана, чеб-чпел аламачир, «кьацIай хула ярх хьанвай» Алидикайни Велидикай физва:

«Гьа хулал са кицI атана, Ампна чIехи кьве итимдиз, Сад экъеч1на катна анай, Яргъи хьанвай сад секиндиз...»
Акур кардикай шаирди вичи нетижани хкудзава:

Мад рахана вуч хъийида:

Беябурна са хуьр чIехи,

Инсанрикай рахазвач чун,

КицIер жедач икьван пехъи!

Шаир чеб-чпиз бегенмиш, чеб затI тушиз кьадарсуз дамах гвайбурал («Дамахчидиз», «Уьфтали») зарафат кваз хъуьрезва. Ада папав мажиб вахкун тийизвай гъуьлни («Я жеди»), инсанар алдатмишиз къекъвезвай жерягьни («ТупIал жерягь»), мискьи, шкьакь чайчини, бегьемсуз директорни («Гьавиляй»), чи гуьзел тIебиат барбатIзавай уюнбаз браконьерарни («Къизил балугъ»), фитнекарни («Мягьтелвилер») сатирадин хура тунва.

Б.Салимован са шиирдикай рахун тавуна жедач. Ихтилат «Жува жуваз» эсердикай физва. Гьич са карханадани кIвалах дикъетдивди, тамамдиз кьилиз акъудзавач, амма пул къачузва. И кар себеб яз сатирик ихьтин нетижадал атана:

Мад гьич са гафни амачиз гила,

И хуьре къуллугъ хьанва заз ширин,

ЧIурдай са касни амач гуьгьуьлар,

Жува жуваз за ийизва вири!

Б. Салимован сатирадин хци дергес «перестройкадилай» гуьгъуьниз халкьдин мал-девлет тарашзавайбурухъни галукьзава. «ВикIегь чIехиди» эсердай са чешне гъин:

Чи колхоздин машинар

Маса гана куьтягьай

Преседатель Фетягьа

Гила кьазва аршинар,

Багълар маса гун патал.

Ахпа никIер, яйлахар,

Ахпа кIамар булахар

Маса гана, кIвалахар

Дуьз къайдадиз гъун патал,

Мад чи кьилел хьун патал.

Шаирди 3. Ризвановахъ галаз санал Къуба патан лезгийрин сивин яратмишунар кIватI хъувуна, «Ашукьдин къуват»(1963) тIвар алай ктаб акъудна. Амма лезги халкьдин «Шарвили» къагьриманвилин эпос арадал хкун, чапдиз акъудун З. Ризванова ва Б. Салимова чIугур зегьмет лап чIехиди я. Яргъал йисарин алахъунар себеб хьана, 200I-йисуз дидед чIалал «Шарвили» эпос авай ктаб акъатна, им чи халкьдин уьмуьрда рик1елай тефидай лап чIехи вакъиа хьана.

Б. Салимова дидед чIалаз дуьньяда машгьур шаиррин эсерар таржума ийизва. Ада Низами Генжевидин, Коста Хетагурован, Самед Вургъунан, Жамбулан, ЦIадаса Гьамзатан, Расул Гьамзатован, Рашид Рашидован ва масабурун шиирар, поэмаяр лезги чIалаз таржума авунва.

I964-йисалай СССР-дин писателрин Союздин член хьайи, I999-йисуз Дагъустандин халкьдин шаирвилин тIвар гайи чIалан устад Магьачкъалада яшамиш жезва. Алай вахтунда Б. Салимова шииратда сайивилелди кIвалахзава, республикадин печатдин органрин к1валахда ва хайи халкьдин общественный уьмуьрдани иштиракзава.