Лезги эдебиятдин тарих

Са сеферда газетдиз рецензия гваз фейила, зи къаншардиз столдихъай къарагъна, кьакьан буйдин, чина берекат, вилера нур авай, сивел хъвер алай жегьил итим атана. Милаимдиз хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз ада лезги литературадикай, чи милли поэзиядин агалкьунрикай, литературадин критикадин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай суьгьбет башламишнай.

Ихтилатрай малум хьайивал, Алирза Саидов жегьил тиртIани вич яратмишунрин сирерай кьил акъудиз алакьдай, дуьньядин халкьарин культурайрикай хабар авай камаллу литератор тирдал гьич са шакни алачир. Алай аямдин лезги литературадикай хьиз, ам хайи халкьдин тарихдикай, сивин яратмишунрикай, литературадин ирс кIватI хъувуникай ва иллаки чи «руьгьдин къеле» тир Етим Эминан поэзиядин кьадар-кьисметдикай къалабулух кваз, зурба къайгъударвилелди раханай. Зун Алирза Саидован фикиррин деринвили тажубарнай ва яргъалди хиялрик кутунай.

Чи дуствал анжах 60-йисарин сифте кьилера, зун университетдин муаллим яз лезги газетдин культурадин отделдихъ (Ализа Саидовакай гьа отделдин зеведиш хьанвай) галаз алакъаяр мягькем хьайила, башламишнай. Газетдиз зун мус атайтIани, Алирза Саидова вичин гъиле авай кIвалахни туна, « мугьмандиз» фикир гудай.

Инал са кIвалах мадни къейд тавуна жедач. Гьеле «перестройкаяр» жедалди I0-I5 йис амаз, цензурадин дапIарри милли месэлайрикай рахун къадагъа авунвай вахтара, Алирза Саидова кьве патал пайнавай лезги халкьдин кьадар-кьисметдикай, дидед чIал рикIелай ракъуруникай, чи эдебиятдин ирсиниз фикир тагуникай ачухдиз, вичик еке къалабулух кваз, са куьнихъайни кичIе тахьана лагьанай. Шаирдин веси тир «Хцихъ галаз ихтилат» лирикадин поэмада ихьтин акьуллу фикир гьалтзава:
ЧIалан сирер, зи хва, чирна куьтягь жеч,

Куьтягь тежер саягъ сирер инсандин,-

ЧIал авай халкь суьргуьндани куьтягь жеч,

Куьз лагъайтIа чIал я куьлег Ватандин.

Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин, (Ст1ал Сулейманан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран рехъ давамарай бажарагълу шаир Алирза Саидов Ахцегь райондин Къутункъарин хуьре лежбер Узаиран хзанда I932-йисуз дидедиз хьана. Шаирдин аял вахтар Ватандин ЧIехи дяведин йисарал ацалтна. Дяведин вакъиайри, уьмуьрдин дарвилери Алирза Саидован зигьинда дерин гел тунай. Ахцегь Гьажиди лагьайвал, жегьилдин «яш тIимил яз уьмуьр чIехи» хьанай.

Са мус ятIани ахцегьвийри гатун йикъар акъудун патал яйлах тешкилай дагьдин гуьзел чкадикай гележегда Къутункъарин хуьр арадал атанай. Алирза Саидова аял вахтар кечирмишай хайи хуьряй лезги чил, чи кьегьал къагьриман Шарвилидин къеле хьайи «К1елед хев» тIвар алай дагъдин кукIуш, инсан гьейранардай Шалбуздагъдинни, Базардуьзуьдинни Кетин кьилин сарас шикилар аквадай. Самурдинни Ахтычай вацIарин авазрин ширин ван къведай. Жегьил гада гьвечIи вахтарилай халкьдин манийрални махарал, лезги адетрални милли авазрал рикI алаз чIехи хьанай. Вичихъ чIалар туькIуьрдай алакьунар авай, хайи халкьдин сивин яратмишунар хъсандиз чидай шаирдин диде Марията, шаксуз, хциз зурба таъсирнай.

Лезги чилин гуьзел тIебиатди, уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефриз талукь халкьдин манийри, риваятри, махари, мисалри чи эдебиятдин классикрин чIалари адан зигьинда гъвеч1и чIавалай башламишна дерин гел тунай.

Шаирвидин сифте камар кьачунин карда Алирза Саидоваз Етим Эминанни СтIал Сулейманан эсерри иллаки зурба таъсирнай.

Гьеле школада кIелдайла, жегьил гада хайи халкьдин литературадихъ галаз санал ам урусрин поэзиядин классикар: А.Пушкинан, М.Лермонтован, С.Есенинан, А.Блокан ва мсб. яратмишунрал рикIивай ашукь хьанай.

Шаир лезгийрин кьилин вацI тир Самурдин къерехдал чIехи хьана. А. Некрасоваз Волга, Т.Шевченкодиз Днепр хьиз, Алирза Саидоваз Самур вацI гзаф багьа ва истеклу я. Ам вичин поэзиядани Самур вацIукай кьетIен ранга- ралди рахана, сифте ктабдизни ада «Самурдин авазар» лагьана тIвар гана, «Азад Самур» тахалусни (псевдоним) къачуна.

Кьулан вацIал, яни Самур вацIал шаир ашукь хьунухь дуьшуьшдин кар тушир. Лезги халкьдин сивин яратмишунра, СтIал Сулейманан, Нуредин Шерифован, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Азиз Алеман поэзияда Самурдиз бахшнавай эсеррин кьадар тIимил туш.

Самур вацI Алирза Саидовазни чи «гъвечIи», амма къагьриман халкьдин азадвилин ва садвилин лишандиз, миллетрин дуствилин ва стхавилин лишандиз элкъвенва:

Самур, Самур! Ашукь тир зи миллетдин

Гъилераллай тар хьтин Самур.

Шалбуз вичин гуьмбет тир

Шарвилидин тур хътин Самур.

Самур вацI хьиз, чи такабур дагъларин кукIушар: Базардуьзуь, Шалбуз, Шагьдагь-бажарагълу шаирдин яратмишунрин жанлу чешмейриз элкъвенва. Шаирди Самурдикай кхьенвай шиирар рикIик гъалаба квачиз кIелиз хьун мумкин туш. Алирза Саидоваз Кьулан вацIукай рахадайла, чи халкьдин кьадар-кьисмет, къагьриман тарих, къенин югъ ва гележег аквазва:

Самур! Гзаф къекъвена зун тIварарихь,

Эхирни за хтулдиз ви тIвар гана.

Виш йисара Нарын-къалад цларив

Туруналди зи халкьди ви тIвар хвена.

Литературадал, акьуллу ихтилатрал, искусстводал рикI алай жегьил школада ва Дербентдин педучилищеда кIелайдалай гуьгъуьниз республикадин меркез тир Махачкъаладиз акъатна. Абур 50-йисарин сифте кьилер тир. Ина Алирза Саидова лезгийрин «Социализмдин пайдах» тIвар алай республиканский газетдин кIвалахда сайивилелди иштиракзава. I950-I954-йисара газетдин чинриз жегьил литератордин макъалаяр, рецензияр ва шиирар акъатиз башламишнай.

Республикадин медениятдин меркезда ктабар кIелун, шикилар чIугун ва иллаки вичиз бегенмиш хьайи шиирар ван ацалтна кIелун Алирза Саидован рикI алай кеспидиз элкъвезва. Жегьил шаирди вичин чирвилер мадни вини дережадиз хкажун чарасуз тирди кьатIана. Дагъустандин писателрин Союзди Алирза Саидов литературный институтдиз ракъурнай. Ана поэзиядал рикI алай жегьилди халисан «литературадин мектебда» тарсар къачунай. Ам Гомералай Байронал, Пушкиналай Твардовскийдал, Хайямалай Мирза Турсун-задедал къведалди дуьньядин халкьарин руьгьдин хазинадихъ галаз дериндай таниш хьана.

Алирза Саидова тIвар-ван авай шаирар хьайи Владимир Луговскойдин, Павел Антокольскийдин, Лев Ошанинан литературный семинарра иштиракна, дуьньяда машгьур чIехи устадривай яратмишунрин сирер чирна, абурун меслятрал амал авуна. Гьелбетда, Алирза Саидоваз вичихъ галаз са йисара кIелай бажарагълу жегьил шаирар тир Андрей Вознесенскийди, Белла Ахмадулинади, Евгений Евтушенкоди таъсир тавуна туначир.

В.Г. Белинскийдин тIварунихъ галай степендиядал кIелай (ам анжах лап хъсан кIелзавай студентриз гузвайди тир) шаирди, захъ галаз хьайи суьгьбетра вичин муаллимрин ва дустарин тIварар еке гьуьрметдивди кьадай ва рикIел хкидай.

Литературный институт акьалт1арай I959-йисуз Алирза Саидован «Самурдин авазар» тIвар алай сифте ктабни чапдай акьатнай. КIватIалди Алирза Саидоваз поэзияда вичин рехъ жагъанвайди шагьидвалзава. Ктабда гьатнавай эсеррин темайрай, къарагъарзавай важиблу месэлайрай, художественный рекьяй гъанвай цIийивилерай Алирза Саидован шаирвилин хатI ва ватанпересвал хъсандиз аквазва.

Ктабда ганвай сифте шииррикай сада Алирза Саидова ихьтин фикир тестикьарзава:

Кавказ! Зун чи рагарин са ккIал я,

Уьмуьрлухди вакай хкат тийидай,

Ви гьайбатлу гьуьлерин са cтlaл я,

Гару яна къецел ават тийидай.

Шаир и эсерда ганвай гафуниз вичин эхир нефесдалди вафалу хьана. И фикир 60 -70-йисара акъатай адан «Зи экуь гъед» (I964), «Гъед хьтин руш» (I965), «Ваз кхьей чарар» (I966), «Уьмуьрдин жилет» (I968), «Гимишдин симер» (I973), «Ц1икьвед лагьай ктаб «(I975), «Уста Идрис» (I977), «Хцихъ галаз ихтилат» (I978), «Къизал дере» (I979),«Дуствилин муькъвер» (I980), «К1анда заз и чил» (I986) ва маса ктабри тестикьардай мумкинвал гузва.

Алирза Саидов шаир хьиз датIана вилик физва, ада вичиз таъсир авур, хъсандиз чидай, дериндай гьиссай месэлайрикай жанлу эсерар яратмишзава. Хайи халкьдин сивин яратмишунринни литературадин тежриба, советрин ва дуьньядин маса миллетрин бажарагълу писателринни шаиррин эсерар мукьуфдивди чируналди, абурукай кар чиз менфят къачуналди, Алирза Саидова тематикадин, жанрайрин, везиндин, художественный ва мана-метлебдин жигьетдай лезги литература девлетлу авуна: философиядин шиирарни этюдар, пейзаждин эсерарни памфлетар, рубаиярни манияр, гьезеларни риваятар, балладаярни поэмаяр теснифна.

Алирза Саидован къелемдикай хкатай гьи эсер къачуртIани, абурун кьилин герой инсан я. Ада инсандин акьулдихь, алакьунрихъ, мердвилихь, къуватдихъ инанмишвал тестикьарзава. Чешне яз, «Инсан я зун», «Гъетерикай мани», «Дагъви я зун», «Уьмуьрдин жилет», «Дидедин кьисас» ва маса эсеррин тIварар кьаз жеда. Шаир вични инсанриз экв пайиз, рикIе чка ийиз, масадан тIал вичел къачуз гьазур я:

Инсан! Инсан! Къецел тIурфан алайла,

Гьахь зи рикIиз - ачух я рак вун патал.

Гьахь зи рикIиз - ана эквни чимивал

Хуьзва даим за инсанриз гун патал.

Шаирдин фикирдалди инсан къуватлу я, адалай алакь тийидай гьич са карни авач, гьавиляй инсанри чи планетадал кьиле физвай гьар са кардин патахьай жавабдарвал гьиссун лазим я:

КIан хьайитIа пакаман фу Ахцегьа,

Нисинин фу Америкада неда за,

КIан хъайитIа океанрин муркIарал

Шуьткьуьн тийир беневшаяр цада за.

Алирза Саидоваз гьеле аял вахтара дидедивай, хуьруьн агъсакъалривай ван хьайи халкьдин риваятар, кьисаяр гзаф хуш тир. Абурун бинедаллаз шаирди еке устадвилелди «Демир», «РикI ва рикIер», «Кьеб», «Руш», «Дагъларин адетар», «Саидан вилер», «Лянет», «Пуд игит», «Саяда лугьуца мани» ва маса балладаяр яратмишнай. Чпе дагъвийрин уьткемвал, ватанпересвал ва къагьриманвал къалурнавай, дерин манадин, художественный рекьяй вини дережадин и эсерра шаирди ватандиз, хайи чилиз вафалу хьунин фикир тестикьарзава.

Винидихъ тIварар кьур эсеррикай «Пуд игит» баллада Алирза Саидова Ватан кIеве гьатай чIавуз пуд жегьил я къизилралди, я гуьзел дишегьлидин тавазвилералди маса къачуз тахьайди къейдзава. Абуру Ватандин рекье кьегьалри хьиз чанар эцигна, къизгин женгина:

Пуд жегьлни кукIвар хьана

Алукьайла рагарал.

Ватан кIани игитрикай

Амукьна и риваят.

Эгер Алирза Саидован хейлин балладаяр тарихдин важиблу, чак къалабулух кутазвай вакъиайриз бахшнаватIа, «Уьмуьрдин жилет» баллада чи аямдикай я. Ам рикIик гъалаба, секинсузвал квачиз кIелиз хьун мумкин туш. Шаирди гьакъикъатда хьайи и вакъиа умумиламишзава. Эсерда вичин чандилай гъил къачуна, маса уьлкведай тир гъвечIи руш кьиникьикай къутармишай, гуржийрин машгьур духтур Андро Жорданиядин кьегьалвиликай раханва. Баллададин гьар са цIарцIи, гьар са образди чилин шардал ислягьвал хуьнин идеядиз къуллугьзава. Эсер инсандин рикI чIулавардай тIебиатдин шикилдилай башламиш жезва. Ада кIелдайбур са гьихьтин ятIани татугай, перишан кар кьабулуниз гьазурзава:

ЧIулав булутрин барутдава цав,

Физва самолет - кьаз тежедай хьел,

Бирдан моторди яна пехьи ав;

Гуя галукьна цIайлапандин хел.

Океан - кIаник, винел - чIулав гум-

Самолетди кьатI авуна лепе...

Шаирди океандиз аватзавай самолетда пассажиррин арада гьатай къалабулухдикай, абурун кьиле гьатзавай жуьреба-жуьре фикиррикай таъсирлудаказ кхьенва:

Гьар сада себ гуз, гьалдзава вичел

Уьмуьр къутармиш ийидай жилет,

Тек са гъвечIи руш, кьезил тир кIвачел,

Секин я. Пашман.

Адав гвач билет.

(Билет гвачирдав жилет хьурай гьикI?)

Гъайиф, лепедкай жеда рушаз сур.

Гуржи духтурдин къагьриманвал, инсанпересвал Алирза Саидова и балладада дериндай умумиламишзава. Андро Жорданияди Австралиядай тир гъвечIи руш къутармишун патал вугай вичин жилет шаирдиз планета дяведин ц1аярикай хуьдай, бедбахтвилерикай къутармишдай къалхандиз элкъвена кIанзава:

Къарагъ, инсанар! Атанва а чиг –

Пассажир, гвачир гилани билет,

Вал алук1ава а руша, эй чил,

Жорданияди вуганвай жилет!

Чи Ватандин куьтягь тежер хазина

Дуствал я, эллер.

Гъалиб жедай яракь гьар са женгина

Дуствал я, эллер.
Шаирди чи халкьар, адет хьанвайвал, гьвечIи ва чIехи стхайриз пайзавач, ада вири миллетар са гъиляй кьазва. Иниз килигна гьам урусрикай, гьам азербайжанлуйрикай, гьам аваррикай ва маса миллетрикай ам еке гьуьрметдивди рахазва. Са кьве чешне гъин:

Урусатдин хуралай за экв хъвана,

Чир хьана заз азадвилин ширинвал,

Лугьурай за зи дидедин нек хъванач,

Aвуртla за урус халкьдиз хаинвал...
... Азербайжан - Дагъустан кьве стха я,

Абур санал хьайила, хуш жечни бес!

Куьрдин хурай яд хъвайила, дагъвидиз

Самур вацIун шуьрбетдин дад къвечни бес!

Аваристан! Ви дерейриз къвезва зун,

РикIер ачух Сулейманан хтулриз

Самур вацIун шагьвар галай саламар

Тухузва за Къара-къайсуд яхулриз.
Тажуб жедай кар ам я хьи, шаирдин руьгьдин милливал, ватандал, хайи чилел, хайи чIалал рикI алайди къалурзавай, чи халкьдин мердвиликай ва гуьзел адетрикай раханвай «Лезги куьче» эсер застойдин девирда «официальный» критикади «миллетпересвилин» эсер я лугьуз гваз къекъвенай. Гьакъикъатда, гьукум гъилевай ксариз бегенмиш тахьай и эсерда кьиляй-кьилиз инсанвал ва инсанпересвал, намуслувал ва ватанпересвал, халкьарин дуствал ва ислягьвал тестикьарзава. И фикир ашкара хьун патал анай са чешне гъун бес я:

И дуьньядал гзаф ала куьчеяр,

Багьа я заз гапур гвачир вирибур.

Зи куьче, вун зи уьмуьрдин шуьше я,

ТIимил авач зи куьчени кIанибур.
Вич дагъви ва акьалтIай милли шаир тиртIани, Алирза Саидова, гьа са вахтунда халисан ватандашди ва инсанпересди хьиз, чи уьлкведа ва вири дуьньяда кьиле физвай вакъиайризни фикир гузва. Шаирдин рикIик Низамидинни Пушкинан кьадар-кьисметди, Латиндин Америкада кьиле физвай инкъилабдин дегишвилери, азадвал патал Вьетнамдинни Африкадин халкьари тухузвай женгери зурба къалабулух ва секинсузвал кутазва. «Африкадин гьетер» шииррин циклда ихьтин цlapap гьалтзава:

Африка! Африка!

Гъил юзура! ..

ЧIулав чил, ви яру марфар

Зунжурривай кьаз жедай туш,

Халкьдин ажугъ, халкьдин лашар

Лигчийривай хаз жедай туш. ..
Алирза Саидован ватанпересвилин ва инсанпересвилин эсеррин лирический герой дуьньяда ислягьвал хуьнин кьайгъу чIугваз ва инсанрин абадвал патал чанни гуз гьазур я:

За лугьузва: къуй сифте яз дяведиз

Фейидини и дуьньяда зун хьурай.

Хура акьур эхиримжи гуьлледи

Кьейидини и дуьньядал зун хьурай!
Вич гьамиша уьмуьрдин яцIаз гьахьна, адан кIвенкIвечи жергейра жез алахъай шаирди зегьметдикай, муьгьуьббатдикай, тIебиатдикай ва маса месэлайрикайни тIимил эсерар яратмишнач. Поэзиядин гуьзел чIалалди, кьетIен образралди ада уьзуьмчийрикайни багъманчийрикай, малдар- рикайни дояркайрикай, чубанрикайни магьсулдаррикай жанлу эсерар яратмишна, абурун гьакъисагъ зегьмет баркаллу авуна. Алирза Саидован «Рабочийдикай шиир», «Саимат», «Доярка Жейран», «Валентина», «Лежбердин гъилер», «Чайгъун», «Кубачидин нехишар», «Фабрикадиз ша», «Дагъдин беневша» шиирар, «Уста Идрис» поэма ва масабур гьа ихьтин эсеррик акатзава. Зегьметдин темадиз талукь «Лежбердин гъилер» эсерда вичиз «тIебиатдин чIал чидай, дуьньядиз фу пайзавай» зегьметчи инсандин гъилерикай гьейранвилелди кхьизва:

Ингье кьве гъил, уьлкве кашай акъуддай,

Рагъ аватай уьтквем гъилер лежбердин.

Темен гана абур рикIив агуда,

Куьлегар хьиз чилин вири бегьердин.
Чилел чан гъизвайбур, тIебиатдин сирерай кьил акъудиз алахъзавайбур, Прометеян цIу хьиз инсанриз чимивал гузвайбур лежбердин къабарламиш хьанвай, амма берекатлу гъилер я. Иниз килигна шаирди къейдзава:

Дуьнья фирай, инсанар къвез хъфирай,

Амма чилел даим фан ни алаз хьуй,

Фу гузваи гъил и дуьньядай тефирай –

Лежбердин тум даим чиле аваз хьуй.
Алирза Саидован зегьметдиз ва эегьметчийриз бахшнавай са гзаф кьадар чIалар манийриз элкъвена, халкьдин арада яшамиш жезва.

Диде. Ам гьикьван гуьзел, къени ва масан гаф я. Дидедикай вичин рик1ин гаф таланвай шаир чи литературада бажагьат гьатин. РикIел хкин СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Расул Гьамзатован чIалар... Дидедиз назик ва мегьрибанлу гьиссералди тафаватлу эсерар Алирза Саидовани бах- шна: «Дидедин кьисас», «Шехьмир, диде», «Дидедин темен» ва масабур. Дидедикай раханвай шииррин арада адан «Дидедихъ галаз ихтилат» тIвар алай эсер иллаки таъсирлуди хьанва.

Кисна тIурфан, селлер фена чилерай,

Яру ятар фена къизилгуьлерай,

Белки абур хажалатдин накъвар тир

Ахмиш хьайи чи дидейрин вилерай.

Алирза Саидова гележегдин несилриз муьгьуьббатдикайни тIебиатдикай яратмишай гуьзел чIаларни тунва. Муьгьуьббатдин лирикада ада зериф рангарикай, кьетIен ва таъсирлу образрикай магьир устадди хьиз менфят къачузва. «Кьве нагъв», «Лацу рангар... яру рангар», «Вилербуриз хъуьремир заз», «Садра суса лагьана заз», «Гьа икI тIурфан куьтягь хьана» ва маса чIалар поэзиядин жавагьиррик акатзава.

Шаирди ярдикай рахадайла бязи вахтара чи поэзияда адет хьанвай образар цIийи къайдада, кьетIен рангар гана, ишлемишзава. Ярдихъ элкъвена лагьанвай «Кьве нагъв» шиирдай» са чешне гъин:

Бирдан сумка гъил кьулухъна на гадарна,

Пеленгди хьиз зи хурудиз хкадарна.

ЧIулав вилер гуьллеяр хьиз килигна ви,

РцIамарни гапурар хьиз на тикна ви.
Бязи вахтара ашкъидикай ва ярдикай рахадайла, шаирдиз вилериз аквазвай гьакъикъатдай гуьзел образар, кьетIен ибараяр ва поэзиядин маса жанлу алатар жагъизва:

Зи азизди, кьил кьуна

Бахтуни вун чIугвазва,

ЦIийи Йисан ёлка хьиз

Вун гуьрчегдиз аквазва...

Маса чешне:

Лацу, яру рангарин

Селлер физва чилерай.

ГьикI аквазва, чубарук

И дуьнья ви вилерай?

РикI шуьше я - жизви алмас хкIуртIа,

Адал дерин цIар жедайди чидачни?

Азизди, ви рикI зи puxle акьуртIа,

Дуьнъя кудай цIай жедайди чидачни?
Ихьтин гуьзел чешнеяр шаирдин яратмишунра тIимил туш.

Алирза Саидова гьеле 60-70-йисара банбубайрилай инихъ чи халкьдин арада тестикь хьанвай хъсан ва камаллу адетрал чан хкуниз эвернай. ИкI, «Ша, дустар», «Мугьманвиликай баллада», «Лезги куьче» эсерра дагъвийрин мугьман-итим кьабулдай, паталай атай инсандиз гьуьрметдай, кIеве гьатай касдин гьил кьадай, яни куьмекдай адетрал дамахзава. Шаирди вичини и баркаллу адетрал мердвилелди амал ийизва:

Айиб туш зи кIвале тахьайтIа гамар,

Айиб я фу алай ленгер тахъайтIа,

Айиб туш папахъни тахьайтIа цамар,

Айиб я ачух чин, жигер тахьайт1а.

Вучиз за чанни гуз хуьзва и чилер?

Дуст къведай рехъ кIеви тахьун паталди.

Вучиз за хуьзва и гьулдандин гъилер?

КIевевай дустунив вугун паталди.

Кьуд сим ала чуьнгуьрдал.

–ТIимил я! - Заз сес хьана.

-Манидал чил муьтIуьгъай

Сулейманаз бес хьана.
Алирза Саидов чеб куьруь, амма манадиз дерин бендера мердвиликайни намердвиликай, инсанпересвиликайни инсафсузвиликай, ислягьвиликайни дявекарвиликай раханва. Шаирдиз дуьньядикай, уьмуьрдикай дериндай веревирдер авун патал кьуд цIарар бес хьанай. Са чешне гъин:

Демек жеда вечрехъни,

Лекьрехъ цавар сакит тир.

Алчахрихъни кIвал жеда,

Ватан - анжах игитдихъ.
Эдебиятда к1валахай къад йисуз Алирза Саидова чи шииратда дерин гел туна. Ада вакъиайрив ацIанвай гурлу уьмуьр гьар патархъай ва керчекдиз къалурна, яшайишдин четин месэлайрилай элячIнач.

Шаирдин яратмишунар Дагъустандин, Россиядин Федерациядин ва дуьньядин маса халкьарин чIалариз таржума аъунва, поэзиядин антологийра, вузрин ва школайрин программайра, хрестоматийра гьатнава. Алирза Саидоваз, ада Дагъустандин литературадик кутур пай фикирда кьуна, Республикадин СтIал Сулейманан тIварунихь галай гьукуматдин премия ганай.

Вичин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кьилди ахтармишун кхьиниз лайихлу Алирза Саидовакай кхьенвай и макъалада чун бажарагълу шаирдин девлетлу поэзиядин анжах бязи терефрал акъвазна. Уьмуьрдал, экуь дуьньядал, адан назиняметрал ва иллаки инсанрал ашукь яз хьайи шаирдин поэзияди гележегдин несилар гьамиша шадарда, гьахъвилиз къуллугьда.

Алирза Саидовахъ галаз хьайи эхиримжи суьгьбет зи рикIелай уьмуьрлух алатдач. I978-йисан февралдин вацран сифте кьилер тир. Шаирдихъ амай уьмуьр тупIарал гьисабиз жедай йикъар тир. Вичизни и кардикай хабар авай. Амма шаир я вичикай, я вичин залум азардикай рахазвачир. И чIавуз зун печатдиз гьазурнавай лезги поэзиядин антологиядин куьлуь-шуьлуьяр туькIуьр хъувунал алахънавай. Чи ихтилатар анжах лезги литературадикай, адан гележег тир жегьил литераторрикай ва антологияда гьатнавай шаиррикай хьанай.

Еке гьуьрметдивди ва къайгъударвилелди шаир чи руьгьдин хазинадин векилрикай ва абурун эсерар антологияда тамамдиз гуникай раханай. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан тIварар кьадайла, адан чина кьет1ен ишигъ гьатдай… инсафсуз азарди адан чина авай рангар дегишарнавайтIани, ам къуватсузнавайтIани, шаир руьгьдиз ажуз хьаначир. Адан еке ва дерин вилера гьамиша хьиз нур авай ва шаир вичин эхир нефесдалди уьмуьрдал, экуь дуьньядал рикI алаз, мегьрибан яз амукьнай… Са тIимил вахтарилай мартдин вацран эхирдин мекьи са юкъуз Алирза Саидован рикI акъвазна… Халисан шаирар са чIавузни рекьидач. Чеб кечмиш хьайидалай гуьгъуьнизни абурун яратмишунар яшамиш жеда. Алирза Саидован багьа тIварни, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Еминан, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран баркаллу тIварар хьиз, лезги халкьдин рикIера гьамишалугъ яз амукьда.

МЕЖИД ГЬАЖИЕВ

(I929-I985)
Лезгийрин машгьур писатель ва таржумачи Межид Жирасович Гьажиев I929-йисуз Докъузпара райондин Къурушрин хуьре дидедиз хьана. Ада хайи хуьруьн сифтегьан мектебда, Каспийск шегьердин ремесленный училищеда, Москвада Литературный институтда кIелнай.

Пешекар гьикаятчи жедалди, М. Гьажиева шегьеррин заводра, хуьрерин колхозра слесарвиле, сварщиквиле, тракториствиле зегьмет чIугунай. Адаз аял чIавалай зегьмет вуч ятIа хъсандиз чир хьанай.

Алатай асирдин 50-йисарин юкьварилай савадлу жегьилди «Социализмдин пайдах» газетда, Даггосрадиокомитетдин лезги редакцияда журналист яз кIвалахнай. Уьмуьрдин эхиримжи йисара ада лезги чIалал акъатзавай «Дуствал» альманахдин редакторвалнай.

М.Гьажиев «Жегьил уьмуьр» (I955) кIватIалдин, «Рассказар ва очеркар» ктабдин, «Акси къуват», «Са булахдай яд хъвайибур», «Ирид къаш» повестрин, «Им къван, имни терез» романдин ва маса эсеррин автор я.

Писатель гьакI бажарагълу таржумачини тир. Ада Л.Н.Толстоян «Севастополдин гьикаяяр», М. Ю. Лермонтован «Чи девирдин игит» роман, О. Гончаран «Микита Братусь» ва Р. Гьамзатован «Зи Дагъустан» ктабар лезги чIалаз таржума авунай.

М.Гьажиев I956-йисалай СССР-дин писателрин Союздин член ва СтIал Сулейманан тIварунихъ галай республикадин литературадин премиядин лауреат хьанай. ЧIалан устад I985-йисуз кечмиш хьана, ам Магьачкъалада кучукнава.

Яратмшпунрин кIвалах М. Гьажиева мектебда кIелдай йисара башламишнай. Адан сифте тежрибаярни шиирар туькIуьрунихъ галаз алакъалу тир. Чебни лезги газетризни журналриз акъатнай. Гуьгъуьнин йисара М.Гьажиев гьикаятдин эсерар яратмишунал машгъул жезва. Адан гьикаяяр ва повестар «Дуствал» альманахдизни, «Социализмдин пайдах» ва «Коммунист» газетрин чинриз мукьвал-мукьвал акъатзава. Адан сифте кIватIал «Жегьил уьмуьр» I955-йисуз чапнай.

М. Гьажиеван очеркринни гьикаяйрин кьилин герояр вичиз хъсандиз чидай, вичихъ галаз санал кIвалахзавай рабочиярни колхозчияр я. Писателди гъвечIи жанрайрин эсерра халкьарин дуствилин, зегьметдин, дуьньяда ислягьвилин ва ватанпересвилин месэлайриз еке фикир гузва. Гьа и месэ- лайриз ада чIехи жанрайрин эсерарни бахшзава. Инал сифтени-сифте писателдин зурба агалкьун хьайи «Са булахдай яд хъвайибур» («Друзья маленького Мамеда» тIвар алаз и повесть Москвадани акъатнай) къалуриз жеда.

И эсерда Ватандин ЧIехи дяведин йисара жегьил несилдин гьакъисагъ зегьмет къалуруналди, чи уьлкведа гьикI рабочий класс арадал къвезватIа, ачухарнава. Повесть автобиографический эсер я, вучиз лагьайтIа кьилин герой жегьил гада Мамедан (ам писателдин вичин прототип я) вилералди дяведин йисара хуьруьн ва гьакIни шегьердин уьмуьр, анра кьиле физвай жуьреба-жуьре вакъиаяр гьар патарихъай, дериндай ва устадвилелди къалурнава. Кьилин къамат, гьелбетда, Мамеданди я. Ам кIелзавайбурун вилик чIехи жезва ва хъсан патахъ дегиш жезва. Вичин яшаризни буйдиз килиг тавуна, ада училищеда чIехибурухъ галаз барабардиз кIвалахни ийизва ва гьа са вахтунда слесарвал ва маса сенятарни чирзава.

Мамедалай гъейри, повестда М. Гьажиева устадвилелди са жерге маса геройрин къаматарни ганва. Инал урусар тир Колядинни Ленядин, азербайжанви Исадинни эрмени Саркисан, вахар тир Зинадинни Валядин, Гьамиданни Саиматан ва масабурун тIварар кьаз жеда. Абур Мамедалай са йисан, кьве йисан ч1ехи тир, чебни са хзан хьиз дуствилелди яшамиш жезвай.

Мамед ва адан дустар зегьметди лигим ийизва. Вахтар дяведин четин ва дар йисар тирвиляй, ремесленный училищеда кIвалахзавай аялрин яшар тIимил яз, акьул фад багълугъ жезвай. Писателдивай аялрин психологияни устадвилелди къалуриз хьанва. Абурун хиве, гьа чIехибурун хиве хьиз, жавабдар кIвалахар гьатнавай. Жегьилри а жавабдарвал баркаллудаказ кьилизни акъудзавай.

М.Гьажиеван повестдин хъсан терефрикай сад ам я хьи, ана ганвай жегьилар сад-садаз ухшар туш, гьардахъ вичин къилих, къенепатан алем, анжах вичиз хас амалар ава. Писателдивай абурун къаматар гьар патарихъай ва тамамдиз къалуриз хьанва.

М.Гьажиеван «Ирид къаш» повестни кIелдайбуру еке гьевесдалди кьабулнай. Анани гьерекатар Ватандин ЧIехи дяведин йисара Дагьустандилай къеце, чи уьлкведин сергьятдиз мукьва са шегьерда ва чи хуьрера кьиле физва. Эсердин куьруь сюжет рикIел хкин. Писатель и повестда советрин офицерар тир Самеданни Саркисан хзанрикай рахазва. Дяве башламишай сифте йикъара абур кьведни, хзанар туна, женгиниз физва. Хзанар лагьайтIа, Самеданбур Дербентдиз, Саркисанбур Бакудиз хъфин лазим тир. И кьве хзан авай шегьер немсерин фашистри бомбаламишна, Саркисан уьмуьрдин юлдаш Метаксе биши ва лал (контузия) хьана. Саме- дан уьмуьрдин юлдаш Тамаман хиве ирид касдикай ибарат кьве хзан гьатзава. Тамам азарлу Метакседал ва адан аялрал, вичинбурал хьиз, мукъаятлу ва къайгъударлу я. Са гужбаладалди, Тамаман алахъунар себеб яз, абур чпин хайи юрдариз хъфизва.

Тамамахъ авай вири девлетни дидедилай амай, виче багьа ирид къаш авай камаридин чIул тир. Писателди лирический геройдин мецелай дидедикайни дидевиликай ва эрменийринни мусурманрин гъулгъуладикай новеллайрин къайдада таъсирлу кьве суьгьбет гузва. Ана мад Тамаман кьилел атай крарикай рахазва. Ада Дербентдин къвалав гвай са хуьре санитаркавал ийизва. Я Самедакай, я Метакседикай гьич са хабартегьерни авач. Тамамак къалабулух акатзава, ам мукьвал-мукьвал почтадиз физ, хквезва. Эхирни Тамам вичин аяларни галаз хайи хуьруьз хъфизва. К1валин рак ахъа авурла, адаз ана чпел бижгъер-бижгъер хьайи пекер алай, дяве себеб яз етим хьайи аялар аваз акуна. Абурузни кьегьал дишегьлиди дидевална, дидедин аманат камаридин чIулуна авай къашар етим аялрин рекье эцигна, абур дяведин кашай акъудна. Писателди гьахълуз кхьейвал, «ирид багьа къаш гъиляй акъатна, ирид чан алай къаш гъиле гьат хъувуна».

Сюжетдай аквазвайвал, повестда М. Гьажиева халкьарин дуствилин, дидевилин ва ватанпересвилин месэлаяр эцигнава. Чебни Тамаман (ам кьилин герой я) къамат гуналди ачухарнава. Писателдин фикирдалди, инсанвал, инсанпересвал са чIавузни квадарна виже къведач.

Алатай асирдин 50-60-йисара чи республикада гзаф хуьрер дагъдай арандиз куьчарзавай. Абуруз дуьзендал гегьеншдиз хуьруьн майишатдин техникадикай, гьукуматди инсанриз гузвай гьар са регьятвиликай менфят къачудай мумкинвилер жезвай.

Дагъларай арандиз куьч хьунин месэладиз Дагъустандин писателри фикир тагана туначир. Лезгийрин чIалан устадарни и важиблу месэладикай къерех хьаначир. ИкI, хейлин йисара и месэла тупIалай авур Межид Гьажиеван «Им къван, имни терез»(I967) роман акъатзава. Ана писателди хуьруьн зегьметчийрикай (чубанар, малдарар, лежберар) абурун четин дуланажагъдикай, ана кьиле физвай дегишвилерикай суьгьбетзава. Романда кьилинди тир - дагъдай арандиз куьч хьун - месэладилай алава чи халкьдин ацукьун-къарагъун, адетар ва меденият, психология ва философия къалурнава. КьетIен чка эсерда дагъларин гуьзел шикилрини кьунва.

Вич пуд паюникай, къанни цIерид сад-садахъ галаз алакъалу, битав, са идеядал галкIурнавай - дагъдай дуьзенлухдиз эвичIуникай - гъвечIи новеллайрикай ибарат романда Магъар хуьруьн жемиятдин ва кьилдин ксарин жанлу къаматар ганва.

Сад лагьай «Зул гьарай» (Къурушрин хуьруьн фольклорда гьахьтин манини ава) паюна Магъар хуьруьнвийрив чеб арандиз куьчарда лагьай хабар агакьайла, жемиятдик акатай къалабулухдикай раханва. Гьа са вахтунда авторди хуьруьн агьалияр виликдай гьихьтин четин шартIара яшамиш жезвайтIа (Азербайжандин Мугъандин чуьллериз хпен суьруьяр гьалун, фидай рекьера чубанрин кьилел къвезвай бедбахтвилер ва маса гуьзет тавур дуьшуьшар), таъсирлудаказ ачухарзава.

М. Гьажиева инсанринни тIебиатдин алакъаяр, тIебиатдилай инсандин аслувал устадвилелди къалурнава.

«Хуьр ва Сираж-буба» - кьвед лагьай паюна халисан камалэгьли дагъви, зурба зарафатчи, вичиз кьве дуьнья (инкъилабдилай виликан ва Советрин девирар) акур агъсакъал Сираж-бубадикай раханва. Адан мецелай, рикIел хкунар хьиз, виликан четин ва туькьуьл вахтарикай хабар гузва.

Романдин пуд лагьай «Гатфар, гатфар я» паюна писателди Магъар хуьруьн уьмуьр тарихдин цIийи шартIара гьихьтинди хьанватIа суьгьбетзава. Ана гьакI хуьр цIийи дуьзенлухдиз куьчаруникайни раханва.

Гьелбетда, куьч хьунин месэла регьят, садлагьана гьял жедай месэла туш. Бубайрин юрдар, накьвар гзаф ширин ва багьа затIар я. Гьавиляй М. Гьажиевани и месэла регьятдиз гьялзавач. Хуьруьн жемият хьиз, а жемиятдин кьилевайбурни кьве патал пай хьанва. Куьч хьунал разибурни, наразибур. Разибурук: Сефтер, Камал, Угълангерек, Сираж-буба ва ма- сабур акатзава. Наразибурук: Гьажихан, Бедирхан, Жават акатзава. И кьве дестедин акьунри, гьелбетда, эсердин конфликтни арадал гъизва.

Романда ганвай игитрин кьадарни тIимил туш. Абурун арада яшлубурни ава жегьиларни, итимарни ава дишегьлиярни.

Эсердин кьилин герояр, уьмуьрда дегишвилер хьунин терефдарар хьайи колхоздин седри Сефтеран, хуьруьн Советдин председатель Угълангерекан, агъсакъал Сираж-бубадин къаматар, абурун гьерекатар, психология писателди устадвилелди ачухарнава.

Куьгьне къайдайрин векилар хьайи Гьажиханан, Жаватан, Бедирханан къаматризни писателди тIимил фикир ганвач. Абурун образарни чпин гьерекатра, маса геройрихъ галаз авай алакъайра ачухарнава.

Романда ганвай образрихъ гьардахъ вичин кьадар-кьисмет, уьмуьрдин рехъ ава. Абур чебни сад-садаз ухшар туш. Автордивай гьар садан кьилдинвал, къаматар чеб уьмуьрда жезвай алакъайрихъ галаз рафтарвилера къалуриз хьанва.

Вичикай рахазвай эсердин къаматар, санлай къачурла, чпин гьерекатра, женгина ачухарнава. Абуру женгни я тIебиатдихъ, я чIуру рекьел алай ксарихъ галаз тухузва.

М. Гьажиев гафар кьенятлувилелди ишлемишдай, кьвед-пуд келимадалди тIебиатдин тамам шикил, геройдин акунар, чIалан кьилдинвал, руьгьдин деринар гуз жедай, фольклордин хазинадикай ва юмордикай менфят къачуз алакьдай, чIалан устад я.

Романдай аквазвайвал, писатель вич хуьр арандиз куьч хьунин терефдар тиртIани, ада ачухдиз я лирический отступленийра, я геройрин мецелай - «жемиятар, куьн арандиз куьч хьухь!» - лугьузвач. Ада кIелдайбурув чпив и месэла гьялиз тазва. И эсер I974-йисуз урус чIалал Москвадани чапнай.

«Им къван, имни терез» романдай М. Гьажиеваз республикадин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай литературадин премия ганай.

ЧIалан бажарагьлу устад М. Гьажиев XX лагьай асирдин кьвед лагьай паюнин Дагьустандин ва лезгийрин гьикаят вилик тухуник вичин пайни кутурбурукай сад хьана.