Лезги эдебиятдин тарих

Махачкала 2011

Лезги эдебиятдиз анжах къад лагьай асирдин 20-йисара алимри фикир гуз башламишзава. Чапдиз рецензияр, макъалаяр акъатзава. Алатай асирдин кьвед лагьай паюна лезги эдебиятдин важиблу месэлайрикай, бажарагълу шаиррикай ва гьикаятчийрикай кхьенвай кьилдин ктабар, ахтармишунар кIелдайбурув агакьзава.

Советрин девирда арадал атай эдебият ахтармишдай илим (литературоведение) яваш-явашдиз вилик физватIани ва эхиримжи вахтара ада са кьадар агалкьунар къазанмишнаватIани, гилалди лезги эдебиятдин тамам тарих кхьенвач.

Муаллимриз, студентриз, мектебра ва колледжра кIелзавайбуруз, чи халкьдин руьгьдин хазинадал рикI алайбуруз теклифзавай и ктаб чи эдебиятдин тарих кхьинин карда къачузвай сифте кам я. Ана халкьдин тарихдикай, мецин яратмишунрикай куьруь малуматар гузва, къадим девиррилай эгечIна (Юкьван виш йисар, ХIХ ва ХХ лагьай асирар) алай аямдал къведалди чи милли эдебият арадал атай ва ам вилик фейи рекьер-хулер ачухариз алахъзава.

Ктабда хейлин йисара Дагъустандин гьукуматдин университетдин студентриз жува лезги эдебиятдикай авур суьгьбетар са къайдадиз гъана гузва. Ам умуми кьилерикай ва чпи лезги халкьдин руьгьдин хазинадик кьетIен пай кутур чIалан устадриз талукь, хронологиядин, яни тарихдин, къайда, хвена кхьенвай паярикай ибарат я.

Гьелбетда, ктабдин объем себеб яз чпикай кьилди-кьилдин очеркар кхьиниз лайихлу вири чIалан устадрикай гегьенш суьгьбетар ийиз хьанвач…

И жуьредин ахтармишунин кхьинин карда ктаб сифте кам тирвили, авторди кIелдайбурувай ктабдин ери хъсанарун патал ва адак квай нукьсанар тикрар тавун патал къалурдай теклифар, меслятар еке гьуьрметдивди кьабулда.

Автор

1. 
   Лезгийрин тарихдай куьруь малуматар
   

Лезги чIал иберийско-кавказский чIаларин хизанда Дагъустандин чIаларин сихилдик акатзава. Чи чIал гуьнепатан, ахцегь, къуба ва яркIарин нугъатрикай ибарат жезва. Эдебиятдин чIалан бине яз гуьнепатан нугъат кьабулнава.

Дегьзаманайрилай инихъ лезгийри чил гьялуналди ва мал-къара кутуналди кьил хуьзвай. И кардин гьакъиндай археологрин ахтармишунри, халкьдин хуьруьн майишатдин календарди, хуьруьн майишатдихъ галаз алакъалу дуланажагъди ва халкьдин сивин яратмишунри шагьидвалзава. Лезгийрин яшайишда багълар кутунин ва сеняткарвилин пешеярни вилик фенва.

Тарихдикай кхьенвай ктабда лезгийрикай сифте яз малуматар къадим девиррин авторрин – Страбонан, Плинийдин, Птоломеян ва Плутархан къейдера гьалтзава. Римдин географ Страбона (чи эрадин 1-асир) вичин «Уьквейрин география» ктабда (Москва, «Илим» издательство, 1964-й.) Къафкъаздин Албанияда лекIар, гелар, албанар, каспияр, утияр, дидурар, гаргарар ва маса тайифаяр яшамиш жезвайди къейдзава.

Геж хьиз, IХ-Х лагьай асиррин араб авторрин кхьинра чал Кьиблепатан Дагъустандиз талукь яз ишлемишнавай «лакз» гаф гьалтзава.

Дагъларин уьлкведин агьалийрикай гуьгъуьнин асиррани жуьреба-жуьре авторри кхьена. Санлай къачурла, инкъилабдилай вилик этнографиядин ктабда Дагъустандин халкьар арадиз атуникай лагьанвай фикирар сад садаз аксибур хьанвай дуьшуьшар тIимил туш. Совет девирдин тарихдин илимди Дагъустандин халкьарин этногенездикай виликра хьайи тапан теорияр бинесузбур тирди къалурна ва Дагъустандин халкьар дибдинбур ва гьамиша чпин чилерал хьайибур тирди субутарна.

Х-ХI лагьай асирдин арабрин тарихчияр тир ал-Белазуридин ва ал-Масудидин ктабра «Лакз уьлведин» халкьдикай тамам малуматар гьалтзава. Арабрин машгьур энцеклопедист Якъута (ХIII лагьай асир) кхьизва хьи, лакзар - гзаф авай викIегь тайифа я, абур дагълара яшамиш жезва, абурухъ ана хуьрер ва чуьллер ава. Арабрин маса автор Закария ал-Казвиниди «Уьлквейрин ядигарар» ктабда (1275-й). Самур вацIун кьер тирвал анжах Дагъустандин кьибле пата яшамиш жезвай агьалийриз лезгияр («лакзанар») лугьузва.

Лезги чIаларин дестедик акатзавай халкьариз Х лагьай асирдилай гуьгъуьниз сиясатдин жигьетдай чпин кьилдин ва сад хьанвай «кIвал» хьанач. Абур бицIи «пачагьлугъриз» пайи-паяр хьана ва чпелай чIехи ва къуватлу гьукуматрик экечIна, вучиз лагьайтIа РагъэкъечIдай ва РагъакIидай кьве пад сад садахъ галкIурзавай Къафкъаздикай жуьреба-жуьре куьчери тайифаяр къвез-хъфидай майдан ва чIехи дявейринни вагьши девякаррин гьужумрин майдан хьанвайла, пайи-паяр хьанвай гьвечIи халкьариз чпин кьилдинвал ва аслу туширвал хуьдай мумкинвал жезвачир.

Сад лагьай агъзур йисуз лезгияр Страбона тIвар кьур къанни ругуд тайифадихъ галаз санал Къафкъаздин Албанияда яшамиш жезвай. V лагьай асир алукьдайла Дагъустандин кьибле пад Ирандин, ахпани VII лагьай асирдилай эгечIна Арабрин Халифатдин таъсирдик акатна. А.Ф. Десимона куьгьне гъилин кхьинрин «Ахты-наме» ктабдай гъанвай делилри Дагъустандиз гъезерарни арабар къведалди лезгийрин чилерал гьукуматдин тешкилатар хьайидакай лугьузва, и кардин гьакъиндай V лагьай асирдин эрмени тарихчи Павстос Бузандани шагьидвалзава (килиг: М.И. Артамонов. Гьезеррин тарих, 51-52-чинар).

Гзаф виш йисарин къене Дагъустандин халкьари чпин чил, чпин милливал ва кьилдинвал хуьн патал къецепатан гзаф гьужумчийрихъ галаз, месела, персерихъ, арабрихъ, сельжукрихъ, мугъулрихъ, Тимуран кьушунрихъ, сефевидрихъ, осман-туьркерихъ галаз хьайи дявейра кьегьалвилер къалурна. Анжах Урусатдик экечIайла (1813-й) Дагъустандин халкьар къецепатан гьужумчийрин гужарикай хкатна ва а халкьариз ислягьдаказ чпин яшайиш вилик тухудай мумкинвилер ачух хьана.

Винидихъ лагьай гафарикай хкатзава хьи, Дагъустандин амай халкьарихъ хьиз, лезгийрихъни арабар къведалди гьукуматдин тешкилатар ва чпин къадим меденият хьана.

«Лезги», «лег», «лаг» этнонимрикай кхьинар гзаф авунва, амма абур лазим тир тегьерда тамамдиз ачухарнавач. И жигьетдай Е.И. Козубскийди кхьенай: «Лап дегь девиррилай и гафуналди («лезги» гафуналди – Гь.Г.) гуржийрини туьркери Дагъустандин дагълух агьалияр къалурзавай, абурай а жуьре урусрини кьабулна. «Лезги» гаф вич дуьздаказ гъавурда акьадайвал ачухариз хьанвач; садбурун фикирдалди, туьрк чIалалди и гаф агьали я лагьай чIал я; муькуьбурун фикирдалди… и гаф гуржийрин дегишарнавай «леги» гаф я, а гафни дегишарнавай «лаки» гафуникай хьанва ва ам «дагъви» лагьай чIал я; дербентви алимри тестикьарзава хьи, лезги тIвар арабри ганвайди я ва «лязаги» яни чиркинбур лагьай чIал я, фад ислам кьабулай арандин агьалийриз къарши яз лезгийриз икI лагьанва».

Бязи авторри «лезги» гаф лацу чеб («лацар») хкудунал машгъул тайифайрихъ галаз алакъалу ийизва. А.-Къ. Бакиханова вичин «Гюлистан-Ирам» (Баку, 1926, 8-чин) лезгияр «лазрихъ» галаз алакъалу ийизва. «Лаг», «лезг» этнонимриз гьи жуьреда баян гайитIани, абурун бине Дагъустандин чIаларай жагъурна кIанда. Чаз аквазвайвал, и месэла гьялуниз В.Ф. Минорский гзаф мукьва я. Адан фикирдалди «лак», «лаг» гафар къадим дагъви чIаларалди «инсан» лагьай чIал я, «з» - иран чIалай атанвай ва вичи ери-бине къалурзавай суффикс я. Урус чIала ишлемишзавай «лезгин» гаф гьарфарин чкаяр дегиш хьанвай «лезг» ва гафунин эхир тир «ин» сад авуна арадал атанвайди я.

Мисал яз гъанвай делилри лезгияр («лекIар»), тарихдин кхьинра кьве агъзур йисалайни гзаф вахтунда малум я. Икьван девирра жуьреба-жуьре чапхунчияр лезгияр муьтIуьгъариз ва абур маса халкьарин арада квадариз алахъна. Амма чи халкьди вичи вич хвена, вичин медениятни, вичин чIални квадарнач.

Халкьдин медениятдикай рахадайла, гьелбетда, адан кхьинрикайни, а кхьинар арадал атай вахтуникайни ва а кхьинри халкьдин тарихда гьихьтин роль къугъванатIа, гьадакайни ихтилат кватда. И месэла важиблуди я, вучиз лагьайтIа бязи алимри, кьетIи делилар саймиш тийиз, Дагъустандин халкьарин эдебиятриз «геж кхьинар хьайибур» лугьузва. РикIивайни, Дагъларин уьлкведин агьалийриз гьукуматдин сергьятра аваз кхьинар, печатный станок ва цIийи аямдин эдебият ХХ лагьай асирда хьана. Амма им а халкьарихъ алатай куьгьне девирра я кхьинар, я эдебият хьанач лагьай чIал туш.

Дагъустандин амай халкьарихъ хьиз, лезгийрихъни кхьинрин «цIирер» лап алатай яргъал йисара аваз хьанай. Абур гегьеншдаказ вири халкьдин арада чкIидай мумкинвал тахьайвиляй а кхьинар амукьнавач, чав агакьайбур тарихдин анжах кьилди-кьилди ядигарар я.

И мукьвал вахтарал къведалди албанрин кхьинар эрмени медениятдин патриарх Месроп Маштоца (V лагьай асир) яратмишайди яз гьисабзавай. Амма алай аямдин албанистикади къейдзавайвал, гуржуйрин алим З.Н. Алексидзедиз Синайдин дагъда авай Св. Еленадин монастырдай жагъанвай гъилин кхьинрин полимпсестадай къадим лезгийрин алифар 450-йиса ваъ, виш йис адалай вилик арадал атайдан шагьидвалзава. (Килиг: Москвада кьиле фейи «Кавказдин Албания ва лезги халкьар» илимдин международный симпозиум; «Лезги газет», 2008-йисан 22, 23-№).

Албанрин алфавит Матенадаранда (Еревандив мукьув) хуьзвай XV лагьай асирдин эрменийрин гъилин кхьинрин ктабдай ва Кундьяран (США, Канзас) кIватIалрик квай ХVI лагьай асирдин эрменийрин гъилин кхьинрин ктабдайни жагъана. Албанрин кхьинрин са жерге чешнеяр ва ядигарар Азербайжандин кефер пата авай Мингечаурда, Дербентда ва Левашида жагъана. Албанрин кхьинар кIелун патал советрин алимар тир А.Г. Шанидзеди, А. Абрамяна, К.А. Климова гзаф къуватар эцигна. Къадим кхьинрин сирер ачухдай куьлег яз абуру лезги чIал ва лезги чIаларин дестедик акатзавай удин чIал ишлемишзавай.

Къавкъаздин Албания чкIайдалай гуьгъуьниз ва лезгийри мусурманвал кьабулунихъ галаз сад яз абуру араб кхьинар ишлемишиз хьана. Ахцегьа, Рутула, Кьурагьа, Шиназа ва Кьиблепатан Дагъустандин маса хуьрера Х-ХI лагьай асирдин кхьинрин имаратар гилалди ама. Сурун къванерал авунвай кхьинрихъ галаз санал чкадин авторри диндин ва куьгьне вахтарин илимдин ктабрин чарарин къерехрал тарихдин метлеблу вакъиайрикай авунвай къейдерни малум я (Килиг: А. Шихсаидов. Юкьван асиррин Дагъустанда ислам. Махачкъала, 1969-й).

Лезгийрин арада арабрин кхьинрин бинедаллаз чпин кхьинар арадал гъунин алахъунар, малум тирвал, ХIII лагьай асир алукьдалди авунай. Арабрин автор Закария ал-Казвиниди кхьизвайвал, Лакзан уьлкведин чIалаз Имам ал-Шафаидин ктабарни «Музанидин сувабар» таржума авунай. Французрин ХIII асирдин сиягьатчи Рубрукани лезгийрихъ «гъилелди кхьенвай иер гзаф ктабар» авайдакай ва лезгияр а ктабрив чIехи гьуьрметдив эгечIзавайдакай кхьенай. Гьайиф хьи, винидихъ тIвар кьунвай ктабар хьиз, гзаф кьадарда куьгьне девиррин маса кхьинрин ядигарар чал агакь хъувунач. Татар-мугъулрин ва иллаки Тимуран чапхунчивилери халкьдин гьал-агьвал, дуланажагь гуьнгуьнай акъудна.

Гуьгъуьнин асиррани Дагъустандин халкьари, гьабурухъ галаз лезгийрини араб чIалалдини чпин эдебият арадал гъизва. И.Ю. Крачковскийди, А.Н. Генкоди, М.С. Саидова гьахълудаказ къейдзавайвал, ХV-XVII лагьай асирар Дагъустанда араб медениятдин са кьетIен жуьредин «ренессансдин» асирар хьана. Дагъустанда артмиш хьайи араб чIалалди арадал атай эдебият чкадин накьвадал чIехи хьана ва ада вич битмиш хьайи чкада кьиле фейи тарихдин вакъиаяр къалурзава.

Са кар къейд тавуна жедач. Къадим заманайрин лезги эдебият албан чIалал, юкьван виш йисаринди араб ва туьрк чIаларал яратмишзава. Ихьтин рекьерай Дагъустандин ва маса уьлквейрин халкьарни фенай.

XVIII-XIX лагьай асирра лезгийри, арабрин кхьинрал бинеламиш хьана ва абурук чпин чIаларин сесерихъ галаз алакъалу дегишвилер кухтуна, чпин дидед чIалал ктабар кхьизва. Чав агакьнавай Етим Эминан, Кьурагь Сейфуллагьан ва араб гьарфаралди лезги чIалал кхьей маса шаиррин эсерар гьа жергедай я.

1871-йисуз халкьдин марифат хкажунин рекье женгчи хьайи Къазанфар-бег Зульфукъарова урус ва латин графикадин бинедаллаз лезгийрин букварь «Куьредин жуз» (Темир-Хан-Шура 1871-й.) акъудна. И ктабдикай цIийи девирдин милли кхьинрин рекьяй чапдай акъатнавай сад лагьай ядигар хьана.

Лезгийрин арада дидед чIалал кхьинар чукIурунин алахъунар гуьгъуьнин йисарани хьанай, амма халкьдин меденият хкажиз кIан хьайи арифдаррин алахъунриз я мусурман диндин руьгьани-регьберри, я пачагьдин гьукуматдин векилри я яб, я къимет ганач.

Гьа икI, 1917-йисан Октябрдин инкъилаб жедалди вилик, лезгийри, араб ва латин гьарфарикай менфят къачуналди, чпин дидед чIалал кхьинар арадал гъана, амма тарихдин татугай шартIари а кхьинар халкьдин гегьенш къатариз чукIуриз тунач.

2. 
   Фольклордин чешмеяр
   

Лезги халкьдин мецин яратмишунра фольклористика малум тир саки вири жанраяр гьалтзава:зегьметдин,календардиз талукь ва адетрихъ галаз алакъалу

манияр; хзандизни дуланажагъдиз талукь, эпический, игитвилин ва тарихдин манияр; манияр-фикирар; пата-къерехда кьил хуьз физвайбурун манияр; элегияр ва лугьунар; манияр-ихтилатар; сатирадин ва муьгьуьббатдин манияр ва мсб. Агъадихъ и жанрийрикай чун са шумудаз килигда.

Йисан вахтарихъ ва халкьдин адетрихъ галаз алакъалу поэзия («Пешапай» - кьурагь чIавуз марфадиз эверун ва «Ала-пехъ» - чIимел чIавуз ракъиниз эверун) – халкьдин яратмишунрин лап куьгьне жанрайрикай сад я. Адан дувулар, малум тирвал, Ислам дин кьабулдалди виликан, мажуси девирра ава. Адан дибда халкьди гзаф асирра къазанмишнавай тежриба ава. Лап къадим вахтара, инсан гьеле тIебиатдин лукI яз амай чIавуз, чил гьялзавай касди, гъуцариз хъел текъведайвал ва абуру кьурагь вахт фад алудрай лугьуз, регьимлу руьгьерихъ элкъвена ихьтин гафар лугьудай:

А пешапай, пешапай!

Пешапайдиз марф кIанда.

Имир, имир, имир, марф,

Тефей чка тамир, марф!

Марф къуьлериз,

Къуьл кIатIариз…

Кьабул урай гъуцари!
И манида тIвар кьунвай къадим «гъуцар» («гъуц») ва пуд сеферда тикрарнавай «имир» (яни марф герек авач лагьай манада) гаф ажугълу руьгьер алцурун паталай ишлемишнавайди я. И карди чи яргъал бан-бубайриз хас суьгьуьрдин мавгьуматар ва мажуси диндин лишанар къалурзава.

Эгер «Пешапай» гатфарин бередихъ галаз алакъалу ятIа, «Ала-пехъ» зулун бередихъ алакъалу я. «Ала-пехъ» - им мани-изитIун я, ам юг гатазвай йикъара рагъ хьун патал ва чIимелвал яргъаз хьун патал тамамарзавайди тир:

А пехъ, пехъ, ала-пехъ,

Пехъ ацукьна, ша, чими рагъ!

Ракъар, варцар инихъди,

Къаяр, мекьер анихъди,

Кьабул урай гъуцари!..
Поэтика вилик финин жигьетдай килигайла, хзандинни кIвалин-йикъан месэлайрихъ галаз алакъалу манийрини (абурук гьакI мехъерин маниярни, ясдин лугьунарни акатзава) чпел кьилди фикир желбзава.

Мехъерин манияр тир «Перизада», «Свас тухун», «Сусаз тахт мубаракун», «Юлдашдиз», «Къавумрин мани» иллаки машгьур я. Абура вирида кьисметдиз табий, къени ва вич хуьдай касни авачир жегьил рушан къамат яратмишнава. И манийри лезгийрин лап къадим тарихдал ва яшайишдал экв хъичирзава, итимар кьилевай тухумрин алакъайри агъавалзавай обществода дишегьлидин гьал гьихьтинди тиртIа къалурзава.

Вири ихтиярар итимрин гъилевай куьгьне вахтарин гелер ва гьа чIавалай амай адетрин амукьаяр «Сусаз тахт мубаракун» манидайни аквазва. Ана цIийи сусаз ихьтин гафар лугьузва:

Ирид хва хьуй,

Хват хьтин са руш хьуй,

Гьамни хтун тарцяй

Аватна кьий!..
Йисан вахтарихъ галаз алакъалу шиират, мехъерин манийрилай тафаватлу яз, адетрихъ галаз алакъалувиликай ва прозадиз хас лишанрикай азад я. ИкI, са мус ятIани мехъерин манияр тир «Перизада» ва «Билдир, беневша» халкьдин лирикадин жанрийрик акатзава ва абур адетдилай къерехда тамамарзава. Мехъерин манийра рифма шиирдин къакъат тийидай са ибарадиз элкъвезва, везин лагьайтIа хкисна кьатIуз жедайди ва гьар са цIарцIе авай гьижайрин кьадар, са бязи цIарар квачиз, вирида гьа сад хьтинди я.

Манияр лугьузвай бязи дишегьлийрин бажарагьдин кьетIенвилер иллаки «ишелра» ва «лугьунра» - шииратдин жавагьирра, чпин тIварар квахьнавай дагъви дишегьлийри тIуькIуьрнавай бендера ачух жезва. Гьам мана-метлебдин, гьамни кIалубдин жигьетдай вини дережада авай ишелар – яни кьейи чубандихъ, лежбердихъ, гъуьлуьхъ, стхадихъ авунвай лугьунар а кардалди рикIел аламукьдайбур жезва хьи, абура ихтилат дидедин, хендедадин, вахан, рушан ва сусан мецелай физва ва абур кьейидахъ галаз чан алайдахъ галаз хьиз рахазва, а ишелар мусибатдин лишанар дериндай аннамишунивни лирикадин милайим гьиссерив ацIанва. Адет яз, ишелардай пешекар дишегьлиди тамамарзавай лугьунра эвелни-эвел кьейидан кардикай-пешедикай ва адан лайихлувилерикай лугьузва, ахпани адан хзандиз хьанвай ясдикай, чIехи хажалатдикай суьгьбетзава. «Чубан кьейила» тIвар алай ишелдин сифте кьиле кьейидан къамат къалурзава, суьрет гузва, гуьгъуьнлай адан алакьунрикай рахазва:

Ацукьай къулав

Агъзур хпен сан гудай,..

Сиве йис авай хеб (суьруь)

Ятахдай акъуддай…

КIвач вегьейла цур рахадай,

Эвер гайла хеб кхадай…

Чубан вахан!
«Гъуьл кьейила» ишелди фу къазанмишдай кас амачир лежбердин хзандин гьакъикъи шикил гузва. Ишел папа кьейи итимдиз ийизвай дерди-гьалдилай башламиш жезва:

Гурмагъдин гум атIай,

НикIерин тум хкатай,

Туьрезар байтул хьайи…

Я иеси ясардин!..
Манидай хажалат чIугвазвай, бахтсуз хьанвай дишегьлидин къамат вилиз акьадайвал хкатна аквазва. Гъуьл кьейидалай гуьгъуьниз дагъви дишегьлидиз вичин ва вичин аялрин кьисмет кьилди вичи гьялдай ихтияр авачир. И къаматдин мусибатлувал, гъуьл кьейи дишегьли рагьметлудахъ галаз гъам-хажалатдин гафаралди рахадайла, генани хци ва гужлу жезва:

Ви балаяр за гьикI хуьда?

ВацI атайла, вацIув вугудани?

ЦIай авай тIанурдиз вегьидани,

Я иеси ясардин?!
Халкь-шикилчи вичин ясдинни шелрин манийра шииратдин чIехи дережадив агакьнава. Лугьунар никай ятIа (чубандикай, лежбердикай, къуллугъчидикай), гьадалай аслу яз, вичихъ ишелар ийизвай касдин кьилдин лишанар ачухарзава, шииратдин алатар тежедай кьван маракьлубур жезва. Мисал патал «Чам кьейила» ишелдай са шумуд цIар гъин, а цIарари тIвар квахьнавай автордин – дагъви дишегьлидин гьунарлу бажарагъдин гьакъиндай шагьидвалзава:

Къубад сивел хъвер алай,

Къашкъа пеле рагъ авай,

Расай тав мичIи сур хьай,

Гъидай свас вили къван хьай,

Хва вай дидедин!

Кьекьел чумахъди гъилин хев атIай,

Кьеркьин чантади къуьнин цIам атIай…

Шатур шаламди кIвачин кIан тIушур,

Капан кьула хъипи куркурар амай,

Хва вай дидедин!

Къаргъуд тупIуз кьий, бала,

Къара къелем авай…

Рак ацIана хкведай,

Звар квай кIвачериз кьий, вахан,

Дуламариз къекъведай…

Айнад вилериз кьий, вахан,

Вили цавара къекъведай,

ТIуб эхлягъиз тахьай

Къаргъуд спелриз кьий, вахан!

Гзаф куьлуь-шуьлуьйрал акъваз тавуна къейд ийин: несилрилай несилрал агакьиз хьайи а риваятар, яни Шарвилидикай туькIуьрнавай кьван сивин яратмишунрик гьар са асирда дегишвилер акат тавуна амукьнач, абур ахъайзавай ва я лугьузвай гьар са мазанди абур вичин жуьреда «цIалцIамар» хъийизвай. Иллаки мусурманрин руьгьани регьберар и карда виридалай «яргъаз» акъатна: абуру Шарвилидикай къачагь авуна ва идалди кьегьалдин къамат халкьдин бейнидайни руьгьдай акъудиз алахъна. Амма руьгьанийрин алахъунар гьаваянбур хьана. Шарвилидикай хкетарни риваятар халкьди михьи рикIелди ва къанихвилелди кьабулиз хьана, вучиз лагьайтIа, Шарвилидин къаматдай халкьдиз вич азаддай ва вич вири зулумрикай хуьдай къагьриман яз аквазвай.

«Къванцин гада», «Бахтавар», «Ашукьдин къуват» ва «Лукьман» тIварар алай эпический манийра къагьриман игитдин идея кьилинди я. Абура халкьдин патал алай кьегьалрин–къанлу Тимураз рехъ агалун патал къванциз элкъвей чубан гададин, хайи хуьруьн агьалияр хандиз харж гуникай азад авур дагъви дишегьли Бахтаваран, инсафсуз ва са вичин хийирдихъ къекъведай Къубадин хан Амрагьахъ галаз женг чIугур Лукьманан къаматар рикIел аламукьдай саягъда ачухарнава. Халкьдин эпический манийрин кьилин лишан – писвилел хъсанвал, игри крарал къени крари гьалибвал къазанмишун я.

Лезгийрин риваятра ва негъилра манийра ва кьисайра дуьнья муьтIуьгъиз кIан хьайи Надир-шагьдин хиянаткарвиликайни инсафсузвиликай суьгьбетзава. ИкI, «Надир-шагь Дагъустандай чукуруникай мани» эсерда зулумкардин лап дуьзгуьн къамат, адан акунарни хесетар къалурзава:

Деред сиве карвансара

ЦIай аватна, кана эллер.

Ирандихъай атай гавур,

Пехъи я ви кицIин вилер.

Халкьдин яратмишунрин виридалайни гзаф сивера авайди ва несилрин арада машгьур хьана чкIанвайди кьуд цIарцIикай ибарат манияр я. Абуруз халкьдин арада гьакI бендерни лугьузва. Абурун тематика гегьеншди я. Абура халкьди вичиз эсер авур вакъиайрикай вичин фикирар лугьузва. Иник яшайишдин гьахъсузвиликай, четин зегьметдикай, фикиррикай, дердерикай-гъамарикай, муьгьуьббатдикай, хзандин дуланажагъдикай ва кьил хуьз пата-къерехдиз финикай тир манияр акатзава. Амма виридалайни кьилин тема муьгьуьббатдин тема тир.

Манияр-бендер дагъви дишегьлийри яратмишзавай. Абуру а манияр чуьлда кIвалахзавайла ва я кIвале гам хразвайла туькIуьрзавай. Кьиле итимар авай яшайишдин шартIара дишегьлийри чпин рикIин хияларни мурадар анжах манийра ачухарзавай, а манияр абурухъ гьина хьайитIани, гьар са карда галаз жедай. Эгер бязи хуьрера манияр векь ядайла ва я бегьер кIватI хъийидайла лугьузвайтIа, Ахцегьа а манияр лугьунин къайда масад тир: хурушумар алукьайла, рушарин са десте КIелиз-хивел хкаж жедай ва вирида хордалди цIийи манияр лугьудай, хуьруьнвийри дикъетдивди яб гудай ва а манияр рикIел хуьдай. Мани туькIуьрайбур ва лагьайбур вужар ятIа течиз амукьдай, амма пашман фикирривни михьи гьиссерив ацIанвай манияр халкьдин руьгьдин эменнидиз элкъведай. Гьа икI мани гьар са рикIиз гьахьдай, диде-бубайриз чпин рушари тамамарай са манидайни кваз чпин веледдин рикIикай, адан дердерикай экуь мурадрикай хабар жедай.

Мехъерин манийра хьиз, халкьдин бендерани диде-бубади гужуналди такIандаз гузвай, са ихтиярни авачир дагъви рушан къамат ганва.

Гзаф манийра рикI ханвай ва вич агъузарнавай руша вичин инсафсуз бубадиз кьетIи ва хци гафар лугьун хатадай жезвай кар тушир, рушан кьисмет бубади вичиз кIандайвал гьялзавай:

Агъадихъай экъечIай рагъ

Шалбуздагъдин кьиле акьуй.

Зун кIанидаз тагай буба,

Ви рикIе са гуьлле акьуй!

Намусдик хкIунвай дагъви руша «инсафсуз», «руьгьсуз»,«инсанвал квачир» дидени негь ийизва:

Жибиндавай тек манатар

Чавай хурал илиг хьанач.

Вак хьай диде пенжердаваз,

Чавай ярдиз килиг хьанач.

Манийра са бахтни авачир дагъви дишегьлиди вичин кьисметдикай шел-хвал ийизва, ада вич «азабрин кафанда» тунвай инсафсуз дуьньядиз лянет ийизва. Дагъви рушан дертни гъам гафаралди лугьуз тежадай кьван зурбади, «терезрал алцумиз тежедай» кьван заланди я. ЯтIани и хажалат кьатIна физвай экв-уьмуьр хьунин идея манийра кьилинди я:

Чанда дердер ава лугьуз,

Дердерин сан гуз жедани?

Чан ширин я, я кьей вахар,

Чан цIа туна куз жедани?
Гъанвай мисалрай аквазвайвал, дерин дердерив ва фикиррив ацIанвай манийри дагъви дишегьлидин гьиссерин алемдикайни четин кьисметдикай суьгьбетзава.

Дагъустандиз капитализмдин алакъаяр атунихъ галаз, дагъви лежберрин гзаф къатар фу къазанмишиз промышленный шегьерриз финихъ галаз ва абур пролетариатдик акахьунихъ галаз санал лезги шииратда пата-къерехдиз фенвайбурун манияр пайда жезва.

А манияр къариблухдиз акъатнавай фялейри чпини, гьакIни гъуьлерни стхаяр са кьас фу къазанмишиз къариблухра гьатнавай дагъви дишегьлийри туькIуьрзавай.

Кесибвили ва кIани касдихъ дерт чIугуни дагъви дишегьлидив руьгьдин дериндай азаб чIугваз тазвай. Гьавиляй ада вичин гъам-хажалат манийра къалурзавай. А манийра капитализмдин шегьер негьзава, нафтIадин буругърин иесийриз къаргъишзава: «Ви буругъдиз къван аватуй», «Ви буругъар цIай кьуна куй, Бакудавай Гьажи-Зейнал».

Пата-къерехдиз фенвайбурун манийра къалурнавай гьакъикъат гзаф вахтара халис документда авай хьтинди я. Абура вакъиаяр кьиле физвай чкадин, зегьметдин алатрин, гьатта халкьдин нифретдик квай заводринни фабрикрин чIехибурун тIварарни кьунва.

Бакуд кьулал буругъ ягъай

Мирзоеван кIвалер чIур хьуй!

Ваз а гафар ван тахьайтIа,

Ваз Бакудкай мичIи сур хьуй!
Пата-къерехдиз фенвайбурун манийра адетдиз элкъвенвай психологический параллелизмдин чкадал логический параллелизм пайда жезва. Фялейрин дуланажагъдихъ галаз алакъалу тайин затIар, ксар чеб чпихъ галаз гекъиг жедайвал сад садан патав эцигна, къалурзава:

Вун Бакуда гьачарчи я,

Чан гьачардал гъил алай яр.

НафтIад винел вуч ахвар я,

Сириставдал вил алай я.
Бендерик-манийрик манияр-диалогарни акахьзавай дуьшуьшар гьалтзава.

Рушни гада шииралди сад садахъ галаз рахунин къайдаяр эвелни-эвел ашукьрин ва гуьгъуьнлайни Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран ва маса шаиррин муьгьуьббатдин чIалара давам хьана ва устадвилин жигьетдай виликди фена.

Лезги мани – им сюжет авачир, рагъэкъечIдай патан рубаидиз мукьва, лирикадиз хас лишанар квай эсер я. Ана фикир гуьзелдиз ва куьруьдаказ лагьана куьтягьзава. Художественный жигьетдай ва вич куьруь жуьрединди хьуниз килигна, гзаф манияр-бендер чи йикъарани рикIелай фенвач ва абур мукьвал-мукьвал халкьдин манидарри тамамарзава, амма, авайвал лагьайтIа, гзаф манийрал къенин йикъан «парталар» алукIзава.

Халкьдин манияр везиндин атIайвилелди (лезги шиирар гьижайрин сад хьтин кьадардал бинеламиш хьанва), цезурайралди, тикрар хъувунралди, гьар цIарцIе муьжуьд гьижа хьуналди ва хашунин жуьреда (абаб) рифмаламиш хьуналди лишанлу жезва.

Чи халкьдин сивин яратмишунра еке чка мисалрини мискIалри (имуча-мучайри) кьунва. Яшайишдин жуьреба-жуьре месэлайриз талукь, дерин манадин, чеб «гафарин къадакьриз» ухшар и эсеррай чаз халкьдин тарих, ацукьун-къарагъун, уьмуьрдин тежриба гуьзгуьдай хьиз аквазва.

Лезгийрихъ гьакI девлетлу мифологияни (вич элкъуьрна кьунвай дуьньядикай девиррин инсанрин фикирар-хиялар) ава. Ракъиникай, вацракай, гъетерикай ва гъетерин кьилди-кьилди гапIалрикай, тIебиатдин маса къуватрикай (марф, жив, хар) лезгияр мажусияр тир вахтара туькIуьрнавай мифар чал агакьнава. Абурай чаз чи ата бубайри дуьньядикай ийизвай веревирдер, абуру тIебиатдин къуватриз гузвай баянар хъсандиз аквазва.

Эпический къайдада яратмишнавай эсеррик суьгьуьрдин, яшайишдин, гьайванрикай махар ва къаравилияр акатзава. Суьгьуьрдин махара гзафни-гзаф бахтлу гележегдикай ва гьахъвиликай раханва. Суьгьуьрдин махарин кьилин игитарни халкьдин бахтлу ва азад уьмуьр патал датIана ирид кьил алай девлерихъ, аждагьанрихъ ва маса инсанриз акси къуватрихъ галаз женгера ава. Игит вични сад туш. Адаз кияр балкIанди, Туьтуькъушра ва вичи азад авур маса гьайванри куьмекзава. РикIел хкин «Кесибдин хва Къагьриман», «Ирид юкI алай пагьливан Мегьамед», «Рустам Зал» ва маса махар.

Къаравилийра лагьайтIа, халкь акьуллу ва амалдар Малла Нисрединан, Квасадин, Касбубадин мецелай къаних девлетлуйрал, темпелрал, гьарамзадайрал, чуьнуьхгумбатIрал гагь хъел кваз, гагьни зарафатдал хъуьрезва.

Гьайванрикай махара сикIерикай, жанавуррикай, северикай, девейрикай рахазватIани, халкьдиз суьгьбетар инсанрикай физвайди ашкара я.

Лезги халкьдин сивин яратмишунрин вири жуьрейра зегьметчи инсандикай (лежбер, чубан, устIар, нехирбан) еке гьуьрметдивди раханва. Агъзур йисара сиверай-сивериз, несилрилай несилрал къвез чал агакьнавай фольклордин эсерар, шаксуз, лезгийрин эдебиятдин къиметлу чешмейрикай сад хьана.