ШИИРАТДИН ВАЦI ЯЦIУ АВУРБУР

Абурукай сад зегьметчи халкьдин векил, викIегь шаир Саруханов Абдуллагь (I875-I934) тир. Туькьуьл уьмуьрдин татугайвилер себеб хьана, ада вичел «Кесиб» лугьудай лакIаб эцигнай.

Кесиб Абдуллагь виликан Къуба уезддин (гилан Къусар район) Манкъули хуьре лежбердин хзанда дидедиз хьана. Ада вичин хуьруьнви Гьасанпашадивай кIелиз-кхьиз чирнай. ГъвечIи чIавалай етим яз амукьай гада са кап фу жагьурун патал хуьрерани убайра гзаф къекъвенай, варлуйриз батраквал авунай.

Революциядилай вилик К. Абдуллагьа вичин хци чIаларалди, гьахълу меслятралди кесиб халкьдиз къуллугънай.

ЧIехи Октябрдин революция шаирди шаддиз кьабулна. К. Абдуллагьа вичин эсерра Совет гьукуматдал, адан агалкьунрал дамахзава ва цIийи властдиз акси экъечIзавай кулакрихъ, фекьийрихъ галаз дяве тухузва. Халкьдин терефдал алай шаирдал ажугьламиш хьанвай кулакри ам I934-йисуз хаинвилелди яна кьена.

Кесиб Абдуллагьни чи литературадин демократический хилен векил хьана. Адани, кесиб халкьдин залан уьмуьр къалуруналди, вичин яратмишунра Етим Эминан, Ахцегь Гьажидин ва масабурун рехъ давамарна.

Шаирди «Са киле гъуьр», «Туьрез», «Кесибвал», «Жив», «Абдуллагьан ник» эсерра гьа девирдин гьакъикъат, социальный алакъаяр реализмдин къайдада къалурнава. ИкI, «Туьрез» шиирда лежбердин гъиле авай зегьметдин алатдихъ элкъвена, ада хабар кьазва:

Кьве яц кутIунна какур кIарасдихъ,

КIуф чиле туна физ аван, туьрез?

Кесибдин рикIе авай дертни гъам

Гьикъван чIехид я - чиз аван, туьрез? ^*

«Зулун марф», «Жив» шииррани К. Абдуллагьа кесиб касдин дуланажагь къалурзава. Ам «кесибдин кIвалин чIереяр хаз, къав чIуриз, кIвал рагъул церив ацIурзавай», вичихъ «хажалатдин пар галай» зулун марфадикай ва къайи живедикай, социальный ранг гана, раханва:

Гарухъ галаз кIвалин къенез атана,

Гьахьна къулаз? къажгъан, бади ацIана,

Гъилер, кIвачер къайивили aтIана,

Абдуллагьаз вун са бала хьана, жив!

К. Абдуллагьан философиядин лирикани гьа аямдиз авунвай нифретдив ацIанва. Ада «Экуь дуьнья», «Дуьнья», «Дуьньяда», «Вучда вуна дуьньядикай» эсерра «рикIин мурад кьилиз тефидай, уьмуьрдикай дад авачир, гьахъ-адалат авачир» дуьньядин къамат ганва:

Гаф лагьайтла, атIузва чи виликай,

Амач, эллер, гьахъни дуван дуьньяда.

Умуьр-бада, азад са югъ такуна,

Рекьидани бес чун жуван дуьньяда?

Шаир дуьньядин са гьахъсузвилер ачухарунал акъваззавач, ада гьакIни гьахъ-дуван, дуьзвал тахьунин тахсиркарарни къалурнава:

Са сеферда арха хьанач заз Аллагъ,

КIани дустар, куьне зи дерт виридаз лагь.

ИкI гьавайда рекьидачир Абдуллагь,

ХьаначиртIа пачагьни хан дуьньяда!

Амма дуьнья икI амукь тийидайди К. Абдуллагьаз чизва. ЧIулав йифехъ экуь югъни галайди адаз ашкара я:

Сабур ая, мукьвара чаз гад жеда,

Авайбурни авачирбур сад жеда.

Умуд ава: кесибарни шад жеда,

Гьахъ-адалат къекъвезвалда, хуьруьнбур.

К. Абдуллагьан фикирдалди гьахъ-адалат мукьвал авун патал пачагьдин гъилибанар тир чиновникрихъ, халкь диндин мавгьуматдик кутунвай фекьийрихъ ва девлетлуйрихъ галаз дяве тухвана кIанда.

Ам «Фекьидиз», «Хьанва зун» ва маса шиирра тух тежедай нефес авай, гьамиша чпин вил чарадан затIунал алай фекьийрикай рахун дуьшуьшдин кар туш. Къаних динэгьлийрикай шаирди икI лугьузва:
Нагагь яна чуьлдай гзаф гьайванар –

Гьуьрчерикай пай твах куьне фекьидиз,

Заз чидан мад вуч кIандатIани ая,

Верчерикай пай твах куьне фекьидиз...

КицIерикай пай твах куьне фекьидиз!

Уьмуьрни физва хуьрера къекъвез.

Зегьер хьиз туькьуьл я лугьуз зи мез,

Бязи ксариз залан хьанва зун.

Хъел акатна Ибрагьиман къеляндик,

Кьисас къахчун макъсад аваз хиялдихъ,

Вичин акьул авай а кьил кьуна тик,

Яваш-яваш фена адан лап къвалав.

Яна гъутув, приставдин хана кьил.

Яргъи хьана къурунчIдиз и зурба фил,

Гьараюнри хкажна лап вили цав.

X. Къурбан рикI михьи, авай гаф чинал лугьудай, гьахъвал кIани мукмин инсан тир. Уьмуьрлух ам инсанриз хъсанвал ийиз, дуьз рехъ къалуриз алахънай.

ГъвечIи чIавалай ада вичиз таъсир авур вакъиайрикай чIалар туькIуьрдай, ширин сесиналди манияр лугьудай, устадвилелди чуьнгуьр ядай.

X. Къурбан вичин бубадихъ галаз къураба яз дуьньядани къекъвей кас я. Ада Дагъустандин атлуйрин 2-полкуник кваз I904-йисуз японрихъ галаз хьайи дяведа иштиракнай. Женгера кьегьалвал къалурун себеб яз ам пачагьдин орденризни медалриз лайихлу хьанай. Дяве куьтягь хьайила X. Къурбан Тифлисдиз хквезва ва са кьадар йисара вичин полкуна къуллугъун давамарзава.

Армиядилай гуьгьуьниз X. Къурбана Бакуда нафтIадин мяденра фялевалзава. Хейлин йисара дуьньяда бахтунихъ къекъвей X. Къурбан бахт жагъун тавуна, хайи хуьруьз хквезва, ина лежбервал ийиз хзан хуьзва.

Советрин гьукум шаирди кьабулна, колхоздизни гьахьна, амма вич халисан мусурман тирвили дин гадарнач...

Са нин ятIан фитне себеб яз X. Къурбан буьгьтендик акатна, I944-йисуз ам дустагъда туна. Яшлу итим гьа I944-йисуз рагьметдиз фена. X. Къурбанан сур авай чка къени малум туш.

Хпеж Къурбанан ирс кIватI хъувунал бажарагълу журналист ва писатель Нариман Ибрагьимов (баркалла вичиз) хейлин йисара алахъна. Адан зегьметдин нетижа яз шаирдин «Вил атIудач дуьньядихъай» шииррин сифте кIватIал (Магьачкъала. I994), Р. Къафаровадихъ галаз санал кхьей «Вернувшийся из забвения» (Махачкала. 2006) ктаб чапдиз акъатна. И ктабрай чи вилик бажарагълу шаирдин, вичихъ суй авай кьегьал дагъвидин, чIехи инсанпересдин къамат карагзава.

Къейдун лазим я хьи, советрин девирда X. Къурбанан чIалар чап авун къадагьа тиртIани, шииратдал рикI алай ксари адан эсерар чпин дафтарра кхьена хуьзвай. Гила чIехи устаддин шиирар кьилдин ктаб яз акъатайла, гьар са касдиз шаирдин жавагьирар хьтин чIалар кIелдай мумкинвал хьанва.

X. Къурбанан вири яратмишунар кIелдайбурув гьелелиг агакьнавач. Чаз малумбур мана-метлебдин жигьетдай са шумуд жуьредиз пайиз жеда: иллагьияр, философиядин лирика, кьилдин ксариз (шейхериз, алимриз, лежберриз) бахшнавайбур ва уьмуьрдин жуьреба-жуьре вакъиайриз талукьбур.

ЧIалан устаддин яратмишунрай аквазвайвал, ам анжах са иллагьияр туькIуьрай шаир яз гьисабун дуьз туш. Ам уьмуьрдин яцIа хьайи, хайи халкьдин дерди-баладикай хабар авай инсанперес шаир хьана. Адан иллагьийрани Аллагьдиз къуллугъ авуниз эверунлай гъейри инсанриз гьалал рехъ кьун, руьгь михьиз хуьн гьар са мукмин инсандиз чарасуз тирди тестикьарзава.

Шаирди «Нефсиниз» эсерда «инсанрин кIвалер чIурдай», вичиз «табни гьилле ширин», «ацIун тийидай гьуьл хьтин» нефсиниз кIанивал авун еке хаинвал, гунагь кар яз гьисабзава. Гьавиляй «Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!» гафар шиирдин рефрендиз элкъвенва:

Пагь, вуч я ви гьаясузвал,

Агъади гуй ваз са завал.

Шириндиз нез гъарамдин мал,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

X. Къурбанани РагъэкъечIдай патан халкьарин суфийрин шииратда хьиз и дуьнья са «фана багь», инсанарни аниз «къвез хъфизвай мугьманар» тирди къейдзава:

Инсанрин икьван пара рикI алай

Дуьнья карвансара тир чIал чида заз.

РикIерава зурба-зурба къелеяр,

Эхир вара-зара жер чIал чида заз.

X. Къурбанан шииратдикай сифте гаф лагьай Н. Ибрагьимова кхьизвайвал, шаирди дуьнья инсандиз акси тирди кьетIендиз къейдзава... Гьа са вахтунда Къурбана инсанриз сада садаз гьуьрмет, хъсанвал авуниз эверзава. Мерд инсандиз женнетдин варар гьамиша ахъа жеда. И фикир шаирдин саки вири яратмишунра гьалтзава... Инсан михьидаказ, намуслудаказ яшамиш хьун лазим я. Инал и фикиррихъ галаз алакъалу «Аси инсандиз» шиирдай са чешне гъайитIани кутугнава:

Уях хьухь вун, эй гъафил кас,

И дуьнья туш садазни хас,..

...Пис ксарив жемир ара,

Дуьньядин мал кIватIмир пара...

Аллагь фейила рикIелай,

Физ жедай туш а муькъвелай,

Ви залан пар ваз амукьда.

Аферин вун хай дидедиз,

Раижна миллет дуьньядиз,

Tlвap туна чаз, эл-тарихдиз,

Алкьвадар Гьасан-эфенди.
Истамбулда авай ви тIвар,

Къазандани ваз муьруьдар,

Аян жедай ваз гьар са кар,

Алкьвадар Гьасан-эфенди.

Шумуд йис хьуй икI дарвиле,

Къапу квачир мичIи кIвале,

ЗатI амачиз къабар гъиле...

...Гьар са кас нефсинихъ ишез,

Буба хциз куьмек тежез,

Тамир на чун вилер ишез,

Медед иллагьи, я Ребби!

Али виликан Самур округдин (гилан Мегьарамдхуьруьн район) Муьгьверган хуьре Малла Абасан хзанда тахминан I87I-йисуз дидедиз хьана. Ам аял вахтарилай чIехи хзанда зегьметдал рикI алаз тербияламишна.

Шаирдин ирс кIватI хъувур, адан сифте ктаб туькIуьрна чапдиз акъудай алим А. Гуьлмегьамедова къейдзавайвал, «Алиди стха къази ТIейибан гъилик ирид йисуз чирвилер къачуна. ТIейиба вичин амай стхайрилай Алидин тарифардалдай ва, адан гафарай, «Эгер Али чеб кьван тарсарал алахънавайтIа, ам цаварай фидай». Дугъриданни, адан ктабда авай эсерри, абурун манади Али гзаф сабурлу, дерин фикирар авай дуьньядин гьал-агьвалдикай, шиирар туькIуьр хьуникай хабардар, марифатлу инсан, араб, туьрк, фарс чIалар чидай кас тирдан шагьидвалзава (А. Гуьлмегьамедов. М. Алидикай, адан шииррикай // М. Али. И дуьнья. - Махачкала: ДКИ. I994, 4-чин).

Вичиз жемятдин арада хатур-гьуьрмет авай Алиди хайи хуьре са куьруь вахтунда фекьивал авуна, I924-йисуз Самур вацIун селдин хура гьатна хуьруьн багълар, кIвалер барбатI хьуникди дамбаяр эцигдайла, Алиди учетчиквилени кIвалахнай.

М. Алиди Советрин гьукум кьабулнай. Ада цIийи уьмуьр тебрикзавай, адан агалкьунар къалурзавай хейлин чIаларни туькIуьрнай. ЯтIани савадлу шаирдиз советрин идарайра чка хьаначир. Акунрай, и кар М. Али динэгьли, мукмин инсан тирвилихъ галаз алакъалу тир. Шаирди уьмуьрлух лежбервал ийиз вичин хзан хвенай.

Хуьруьнбуру шаирдиз, адет хьанвайвал, еке гьуьрметдивди Малла Али лугьудай. Шаирди вичи саки вири чIалар «Муьгъверганви Али» тахалусдалди куьтягьардай.

М. Алидин «Вуч чарайин?», «Мегер гужар хьанани тIимил», «Жедани?» эсеррай аквазвайвал, шаир буьгьтен себеб яз яргъалди силисдик акатна, ирид вацра кьван дустагъда хьана. Адан бахтунай хьиз и сеферда гьахъ винел акьалтна. Са тахсирни квачир шаир дустагъдай азадна. Хуьруьз хтайдалай кьулухъ, буьгьтендик акатна рикI тIар хьайи, яшар хьанвай М. Али, са куьруь вахтунда кузвай шем хьиз цIрана. М. Али I937-йисуз рагьметдиз фена. Ам хайи хуьре кучукнава.

М. Алидин тамам ирс гьелелиг кIелдайбурув агакьнавач. Адан малум чIаларин кьадар анжах къанни пуд я.

Къейдун лазим я хьи, шаирди чIехи пай чIалар яратмишай вахт гьа эсерра чпе къалурнава. ИкI, месела I9I7-йисал къведалди теснифайбурук «Самовар», «Хьайила», «Дуьнья», «Фагьум ая», «Ваз мубарак тавхана» акатзава. Амайбур 20- 30-йисарал гьалтзава.

М. Алидин сифте чIаларикай сад, акунрай, «Самовар» тIвар алай шиир я. Шаирди лезгийрин уьмуьрда еке цIийивал хьайи самовардин тарифзава, ам билбилдив, ракъинив гекъигзава, лирический геройдиз лагьайтIа, самовар вич ва адан ширин сес хуш я. Самовардикай, малум тирвал, СтIал Сулейманани Хпеж Къурбана чIалар туькIуьрнай. М. Алиди абурун фикирар, образар тикрарзавач. И эсердай аквазвайвал, шаир дагъвийрин арадиз къвезвай майишатдин бязи дегишвилери шадарзава.

Гьеле урус пачагьдин девирда туькIуьрай «Фагьум ая» эсерда М. Алиди кIвал-югъ гадарна, тIебиат ва адан девлетар вара-зара ийизвай тапан гьуьрчехъанрин дуван атIузва:

Амач вичиз мад дерт-гъам,

ДатIана пешекар я гьам,

Гуз къачур кьван гъуьрчерин хам,

Никалайд пулар акутIун.

М. Алиди Советрин девирдани яратмишунрин кIвалах давамарзава. Шаирди «Колхоз», «Артель», «Эллер», «Самбур» ва маса чIалара хуьруьн майишат вилик тухузвай Советрин гьукуматдин тарифзава:

Шура гьукуматдин и чил

Гьар са къадам я хьи къизил.

Яргъи хьана гила чи гъил.

Дуьнья чаз девран хьана хьи.

Инсанар дагъларай арандиз эвичIзава, багь-бустан кутазва, техникадикай (трактор, машин) менфят къачузва, уьмуьр хъсан патахъ дегиш жезва.

Хуьрер алаз дагъдин кукIвал,

Ажеб сефил тирни чи гъал.

Гила гьар гъаятдин юкьвал

Уьзуьм, багъ, бустан хьана хьи.

«Самбур» шиирни вичел фикир желбдай эсеррикай сад я. Ана М. Алиди I924-йисуз Самур вацIу вири дередиз гайи зиянрикай хабар гузва.

Ви цIа на чи рикIер кана.

ЧIурна шумуд магьал, Самбур...

... Агьузар тваз гьар са хуьре

Гъажизна гьар кьегьал, Самбур.

Гьа са вахтунда шаирди Дагъустандин регьберрикай сад тир Нажмудин Самурский кьилевай комиссияди еке къайгьударвилелди вацIун къерехдив гвай хуьрериз авур куьмекрикай (дамбаяр ягъун, стройматериалар гун) суьгьбетзава, еке гьуьрметдивди наркомрин, машгьур инженеррин тIварар кьазва, абуру авур кIвалахдиз чIехи къиметни гузва.
Шумудни сад инженер-техник,

План чIугваз хьана кIаник,

Гьич ракъайд туш са кас вилик,

Авач тавур амал, Самбур.

М. Алидин биограф А. Гуьлмегьамедова кхьизвайвал, «Амма...гьевеслу гьалар яргъалди фенач. Къанни цIуд лагьай йисара кьиле фейи къанунсузвилерин ялав Муьгъвергандални агакьна: ина са тухум Къазахстандин чуьллериз акъатна, са гужа-гуж вичин хзан хуьзвай масад кулак я лугьуз Сибирдиз акъатна... Ихьтин адалатсузвилер аквазвай шаирдивай мез хвена акъвазиз женни? Халис шаирдивай ваъ (къалурай ктаб, 6-чин)».

Шаирди «АкутIу!», «Афаш баркаван», «МискIин» ва маса чIалар теснифнай. Абура М. Алиди «фитнедин материалрал» бинеламиш хьана тахсирсуз инсанар суьргуьндиз ракъуруникай, мискIияр тергуникай наразивалзава.
Гьар са хуьре, гьар са бубат

Туьрмедавай ван акутIун,

Кьиф текьена Сибирдиз фей

Афаш баркаван акутIун.

(«Афаш баркаван»)
Вун гила рикIериз къана,

Ви гьал мушкил хьана, мискIин.

Ви халкьар вал хаин хьана,

Азиз йикъар фена, мискIин.

(«МискIин»)

Гьелбетда, халкьдин сивера гьатай ихьтин чIалар М. Алидиз гьукум гъилевайбуру бахшначир. Шаирдин «Жедани? (I934), «Вуч чара ийин?» (I936), «Мегер гужар хьанан тIимил» (I937) эсеррай аквазвайвал, ам НКВД-дин къуллугъчийри секиндиз туначир. М. Али I934 ва I936-йисара силис тухун патал Махачкъаладин дустагъда тунай. Шаирди таъсирлу рангаралди вичиз авур зулумрикай галай-галайвал суьгьбетзава:

Мегер гужар хьанан тIимил,

Амукьна гьакI кьве гъил, са кьил...

... Чир женни ваз югъ яни, йиф,

Дуьньяда авайди рагъ яни, циф.

Шумуд чечен, шумуд авар,

Шумуд жуьре нугъат рахар

Туьрмедавай ван акутIун.

... Динж жезвач я кьил, я къвал,

Алайд я са чар чухва жувал,

Я мес гвани, я кIурт-кавал,

AтIай кьван аман акутIун.
М. Алиди вич хьайи дустагьдин тIварни кьунва:

Я вили цав, вуч багьада,

Вун вилериз мус аквада?

Анжи къаладин туьрмеда

Kmlaй кьван инсан акутIун.
Етим Эмина арадал гъайи эдебиятдин школадин векил хьайи Муьгъверган Алиди тарихдин цIийи шартIара чIехи шаирдин тежриба, баркаллу рехъ давамарна, лезги шииратдик вичин пайни кутуна.
***

Хпеж Къурбан, Муьгъверган Али хьиз репрессийрин ялавдик шаирар Абдулфетегьан Режеб (I892-I937), Гъанийрин Малик (I896-I957) ва масабур акатнай. А. Режебакай (тахалус Раи Режеб я) гьич са жуьредин малуматни авач. Гъниайрин Малик (тахалус Шагьдагълы я) лагьайтIа, - къад йис суьргуьнда акъудна хуьруьз хтай са йисалай (I957) рагьметдиз фена.

Гъ. Малик I896-йисуз Ахцегьа жерягь Гьемзебеган хзанда дидедиз хьана. Ада хайи хуьруьн мектебда урус ва туьрк чIалар, жуьреба-жуьре илимар чирнай. КIел-кхьин давамардай мумкинвал хьанач. Жегьил итим Бакудиз рекье гьатна. Ана Малика зегьметчийрин патал алай «Азербайжандин кесибар» газетдин наборщиквилин везифа тамамарзава. Вичи кIвалахзавай газетдикай ва инкъилабдин вакъиаяр кьиле физвай Баку шегьердикай жегьил дагъвидиз чирвилер къачудай, милли къанажагъ хкаждай университетар хьанай. Ада вичини инкъилабдин вакъиайра фялейрин патал алаз иштиракзава.

Уьлкведа Советрин гьукум тестикь хьайидалай гуьгъуьниз ам Дагъустандиз хквезва, ина ада жуьреба-жуьре идарайра кIвалахзава, I925-I928-йисара Петербургдин университетдин РагъэкъечIдай патан халкьарин чIаларин факультетда кIелзава. Анай хтайдалай кьулухъ Лезги театрдин художниквиле, Ахцегьрин юкьван школада шикилар чIугваз чирдай муаллимвиле зегьмет чIугвазва.

I937-йисуз Гъ. Малик бинесуз кьуна, гьич са суд-дуванни тавуна суьргуьндиз ракъурзава. I943-йисалди ам Карелияда авай лагерра хьана, амай цIуругуд йис Сибирда (Алтайдин край) акъудна.

Гъ. Малик аял вахтарилай шиирар яратмишунал, шикилар чIугунал машгъул тир. Ада лезги, урус ва туьрк чIаларал хейлин эсерар теснифнай. Шииррикай бязибур 20-йисара туьрк чIалал акъатзавай «Шура Дагъустан» газетда (са кьадар вахтара Гъ. Малик а газетдин редакторни хьанай) ганай.

Лезги театрда кIвалахай 30-йисара Гъ. Малика са шумуд тамашани кхьенай. Абурукай «Инкъилабчи Агьмед», «Дагъдин лекьер», «Маргъал», «Тарлан» пьесаяр къалуриз жеда. И тамашаяр чи театрди сегьнеламишнай. Тамашачийри абур еке гьевесдалди кьабулнай.

Гъ. Маликан я пьесаяр, я шииратдин тамам ирс чал агакьнавач. Малумбурукай анжах ругуд шиир и цIарарин авторди чапдиз акъудна (Малик Гъаниев (Шагьдагълы) //«Лезги газет». I994-йис, I0-июнь).

Шаирдин чIехи библиотека, вичин гъилел кхьенвай эсерар авай дафтарар НКВД-дин къуллугъчийри гьинизнатIа садазни чизвач.

«Лезги газетдиз» акъатай «Билбил», «Къайнар булах», «Ватан», «Къизил чуьнгуьр», «Вили дурна», «Дидедин сурал» шииррай аквазвайвал, Гъ. Малик гьукуматдал, инсанрал ажугълу хьанач. Ада вичиз акур гужарикай, вичиз авур къастарикай шикаятарни ийизвач. «Билбил» шиирда ада гьикI вич бахтавар къушарин пачагьди, ширин-ширин нагъма ягъиз, вири алем гьейранарзаватIа, дуьньядикай кеф хкудзаватIа суьгьбетзава. Адалай гуьгъуьниз лирический геройдин мецелай анжах айгьамдалди вичиз «Экуь дуьнья чIулав хьанвайдакай, ширин чанди ялав кьунвайдакай, гарданни жилавда гьатнавайдакай» хабар гузва.

Къад йисалай артух тахсирсуз суьргуьнда хьайи шаир Ватандихъ ялвар я. Ватан, багъри ксар, хайи хуьр ахквада лагьайла, адан чандик кьетIен шадвал, къуват акатзава. «Вили дурна» шиирда ада дурнайрихъ элкъвена икI лугьузва:

Дуьшуьш хьайитIа рекьел Къафкъаз,

Салам це зи элдин тIваp кьаз.

ХъайтIа ярди зун хабар кьаз,

Муштулух це, вили дурна.
«Дидедин сурал» шиирдини кьетIен гьиссер арадал гъизва, рикIик са гьихьтин ятIани гъалаба кутазва. Шаирдиз суьргуьндин азабрин, къаярин, мекьерин дерт ваъ, вичин гъилерал диде сура тваз тахьунин дерт я авайди.

Къарагъ, диде, сурай къарагъ,

Мурад я зи ахкун ви рагъ.

Дертлу рикI зи жеда чирагъ

Акван вун заз, ширин диде.
Гъ. Маликаз хайи хуьр, гуьзел тIебиат чандилайни багьа я. Хуьруьн гумадихъни адан вил гала:

Хьанвай вахтар чандин ажиз,

БарбатI хьайи рикIер михьиз,

Дуьньядилай тушни азиз

Ахкун гумар хуьруьн, диде.

Кьуд лагьай кьил

XX ЛАГЬАЙ АСИРДИН 20-30-ЙИСАРИН ЭДЕБИЯТ
Пуд йисуз Дагъустанда кьиле фейи граждан дяведа чпин хци чIаларалди, ялавлу гафуналди гагь къаб алаз, гагь ачухдиз зегьметчи халкьдин патал алаз СтIал Сулеймана, Нуредин Шерифова, Хуьруьг Тагьира, Кесиб Абдуллагьа иштиракзава.

I920-йисан мартдин вацра Дагьустан инкъилабдиз акси къецепатан чапхунчийрикай ва къенепатан контреволюциядикай яру кьушунди ва цIийи властдин патал алай яру партизанри азадна. «Дагъви уьлкведа» Советрин гьукум тестикь хьана.

Шура (Советрин) гьукуматди уьлкведин вири, иллаки гъвечIи халкьариз экономикадин, майишатдин, медениятдин рекьяй вилик фидай къулай шартIар яратмишун кьетIна. Дугьриданни, са куьруь вахтунда савадсузвал тергун патал мектебар акъайна, чкIай майишат къайдада хтуна, дагъви халкьариз цIийи элифар ва милли печать арадал гъана. ИкI, лезгийриз «Шура Дагъустан» («Советрин Дагъустан». I92I-йис) газет тешкилнай. Газет туьрк чIалал акъатзавайтIани, ана чи халкьдин ацукьун-къарагъуникай, майишатдикай ва медениятдикай кхьизвай, яни лезгийриз къуллугъзавай. Лезгийрин литераторрикай бязибуру чпин художественный эсерарни туьрк чIалал яратмишиз, гьа газетдиз акъудзавай...

Са шумуд йисуз Дагъустандин печатда лезги кхьинрин патахъай гьуьжетар (чи халкьди гележегда кIел-кхьин дидед чIалал ийидани, туштIа туьрк чIалал?!) хьайидалай гуьгъуьниз Гьажибег Гьажибегов кьиле авай Москвада кIелзавай студентрин кIеретди цIийи кIел-кхьин арадал гъун патал дидед чIал хкяна. I928-йисан июльдин вацра лезги чIалал латин гьарфарал (латиница) «ЦIийи дуьнья» тIвар алаз чи тарихда сифте яз лезги чIалал газет акъатиз башламишна. Ам тешкилайди газетдин сифте редактор хьайи Гьажибег Гьажибегов тир. Газет I938-йисалай урус гьарфарал (кирилица) акъатзава.

Чи милли газетдин гуьгъуьналлаз дидед чIалал «Яру гъед» ва «Коммунист маариф» («Коммунистическое просвещение») журналарни чапзава. Абурун редакторни Гь. Гьажибегов хьанай. Гьайиф хьи, журналрин са шумуд нумра акъатайдалай гуьгъуьниз абурун кIвалах акъвазар хьанай.

Лезги чIалал Кьасумхуьруьн райондани «Колхоздин пайдах» газет акъатзава. Дидед чIалал Ахцегьа ва Кьасумхуьре акъатзавай газетрин къвалав яратмишзавайбурун гапIалар арадал къвезва. ГапIалри литературадиз жегьил къуватар атунин карда зурба кIвалах тухванай. ИкI, чи эдебиятдиз бажарагълу жегьил писателар ва шаирар А.Фатахов, М.Эфендиев, З.Эфендиев, А.Муталибов, Къ.Меджидов, Б.Султанов, И.Вагьабов, Р.Юсуфов, Гь.Шуаев, М.Рзаханов, Н.Агьмедов ва масабур къвезва. Абуру чIехи несилдин чIалан устадар СтIал Сулейманахъ, Н.Шерифовахъ, Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал еке гьевесдалди лезги шиират ва гьикаят вилик тухузва.

ЦIийи кхьинар арадал атайдалай гуьгъуьниз дидед чIалал чи шаиррин эсерар авай ктабар акъатзава. ИкI, Москвада чапай «Лезги шаиррин кIватIал» (I927), Махачкъалада басма авур Е.Эминан «Хкягъай чIалар» (I928), жегьил литераторрин уртах кIватIал «Сифте къадамар» (I929) ва масабур къалуриз жеда. Кхьинарзавай ксарин кьадарни къвердавай артух жезва. Абурукай бязибурукай гележегда машгьур чIалан устадар хкатзава.

ЦIийи девирда лезгийринни урусрин литературайрин алакъаярни вини дережадиз хкаж жезва. Лезги чIалаз А.Пушкинан, М.Лермонтован, М.Горькийдин, В.Маяковскийдин эсерар таржума ийизва. И кардик кьетIен пай А.Фатахова, М.Эфендиева ва Гь.Гьажибегова кутазва.

Гьа са вахтунда СССР-дин стха халкьарин литературайрин арада цIийи жуьредин алакъаярни тестикь жезва, яни са халкьдин писателди маса халкьдин уьмуьрдикай еке гьуьрметдивди художественный эсерар кхьизва. Чешне яз, са шумуд вацра Ахцегьа лезгийрин арада яшамиш хьайи ва чи халкьдин уьмуьрдикай «Голубой цветок» («Вили цуьк». I924- йис) роман кхьей урусрин писатель Лев Пасынкован тIвар кьаз жеда. Романдин кьилин игитар зегьметдал рикI алай, чпелай кар алакьдай лезги стхаярни вахар я.

Гьа икI, лезгийрин цIийи эдебият арадал къвезва. Адак тежрибалу чIалан устадрихъ галаз санал жегьил шаирри, писателри чпин пайни кутазва. Эдебиятдин кьилин темаярни азад Ватан, цIийи девирдин инсан, зегьметчи халкьдин агалкьунар къалурун тир.

Гьукуматди чIалан устадриз къулай шартIар тешкилун себеб яз (чапханаяр, газетар, журналар кардик кутун) лезги эдебият ва меденият вилик физ башламишзава.

30-йисарни чи эдебиятда бегьерлубур хьана. Са куьруь вахтунда (I93I -йисал къведалди) Дагъустанда ва гьакI вири лезги районра савадсузвал михьиз тергнай.

Шура гьукуматди идеалогиядин са важиблу хел тир, гзаф миллетрин литературайрин къайгьударвални ийизвай. ИкI, писателрин Союз тешкилун патал серенжемер кьабулзава. Москвада РАПП (Российская ассоциация пролетарских писателей) ва яратмишунарзавайбурун Союз тешкилунин оргкомитет кардик кутунай. Оргкомитетди чи уьлкведин хейлин регионриз литературайрин жегьил къуватар тупламишунин мураддалди чпин векилар ракъурзава. Дагъустандиз Н.Тихонов, В.Луговской, П.Павленко кьилеваз писателрин десте мугьман хьанай. Абуру писателрин Союз тешкилуниз гьазурвилер авунилай гъейри Эф.Капиевни А.Фатахов галаз дагъви хуьрейрай яратмишунрал машгъул яшлу ва жегьил шаирар малумарнай. И жергедик, гьелбетда, СтIал Сулейман, ЦIадаса Гьамзат, АбутIалиб Гъафуров, Абдула Мегьамедов ва масабур акатзава. Гьа са вахтунда абуру чи республикадани ДАПП (Дагестанская ассоциация пролетарских писателей) тешкилнай.

I934-йисан январдин вацра чи республикадиз Москвадай мад са десте писателарни алимар атанай. Абурун арада писателар А.Смирновни Л.Пасынков, профессорар А.Аршаруни ва Ю.Соколов авай. Абуруни, писателрин сифте бригадади хьиз, чи республикадиз эдебиятдин къуватар тупламишуниз ва писателрин съезддиз гьазурвал акваз куьмекнай.

I934-йисан июндин вацра Махачкъалада Дагъустандин писателрин Сад лагьай съезд кIватI хьана. Съезддин трибунадихъай Эф.Капиев, А.Фатахов, Б.Астемиров ва масабур рахана. Эф.Капиева кьилин докладда дагъвийрин эдебиятрин агалкьунрал ва абурун вилик акъвазнавай нубатдин месэлайрал делегатрин фикир желбна. Докладчикди ва анал рахай маса юлдашри дагъви писателриз ва шаирриз, риторикадикай, яни буш гафарикай, схематизмдин къайдайрикай къерех хьана, уьмуьрдиз мукьва хьуниз, устадвал хкажуниз эвернай. Съезддин кIвалах «Яшамишрай эдебиятдин тамамвал ва жанлувал!» лозунгдалди куьтягьнай.

Съезддин кIвалахдин нетижа яз Дагъустандин писателрин Союз тешкилнай, Союздин къвалав лезгийрин ва чи республикадин маса халкьарин литературайрин секцияр кардик кутунай.

Съезддин вилик Дагъустандин гьукуматдин къарардалди СтIал Сулейманаз, ЦIадаса Гьамзатаз, Абдула Мегьамедоваз Дагъустандин халкьдин шаирарвилин тIварар ганай.

Съезддилай гуьгъуьниз лезги эдебиятдин кьуд хелни (шиират, гьикаят, тамашият ва критикани литературоведение) мадни вилик физва. Поэзия, гьамиша хьиз, литературадин кIвенкIве ава. Яшлу шаирар тир СтIал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира поэмаяр яратмишзава. ЦIийиз шииратдиз атай бажарагьлу жегьилри: А.Фатахова, М.Эфендиева, СтIал Мусаиба, Б.Султанова ва масабуру цIийи темайралди, жанрайралди, чIалан шикиллувилелди, цIийи художественный алатрикай менфят къачуналди, чи шиират жанлу ийизва ва вилик тухузва.

А.Фатахова дагъви халкьарин литературайра сифте яз шиирралди «КьатI-кьатI авур занжурар» (I934) тIвар алай роман яратмишна, чапдиз акъудна. И бажарагълу жегьил литератордин гуьгъуьнал алаз Гьажи Аликберова, Рамазан Юсуфова ва масабуру чпин шаирвилин сес хкажзава.

ЦIийиз арадал атай гьикаятдани бегьерлудаказ А.Фатахова, З.Эфендиева, М.Рзаханова, И.Вагьабова, А.Гьажиева ва мсб. кIвалахзава. Абурун эсерар газетриз, уртах ктабриз ва мектебрин хрестоматийриз акъатзава.

30-йисара С.Сулейманан, Х.Тагьиран, А.Фатахован кьилдин ктабар, Гь.Гьажибегован тамашаяр ва, эхирни, гьикаятдин, шииратдин ва тамашиятдин са шумуд автордин эсерар авай «Лезги эдебиятдин кIватIал» (I934) чIехи ктабни акъатнай.

Чи тамашиятдини мягькем камар къачузва. Гьажибег Гьажибегова («Адетдин къармахра», «Колхоз»), Азиз Гьамидова («Мегьридин шеле»), Хасбулат Аскар-Сарыджади («I823-йис», «ПIир Мукьминат»), СтIал Сулейманани СтIал Мусаиба («СтIал Саяд»), Рамазан Юсуфова («Вахтсуз кьиникь»), Ж.Эфендиева («Азадвилин рекье») чпин тамашайралди Лезги театрдин бинеяр эцигай Идрис Шамхалован баркаллу рехъ давамарзава.

Критикадани литература ахтармишдай илимда Гь.Гьажибегова сайивилелди кIвалах давамарзава, М.Гьажиева сифте камар къачузва.

I906-йисалай кардик хьайи чи гьевескар театрдиз I935-йисуз республикадин правительстводин къарардалди Гьукуматдин лезги драматический театрвилин тIвар ганай. Театрдин дережа хкаж хьунихъ галаз алакъалу яз, адан репертуарни гегьенш жезва, чкадин драматургри гьевеслудаказ цIийи-цIийи тамашаяр яратмишзава.

Санлай къачурла, 20-30-йисарин лезги эдебият ахьтин камаралди вилик фена хьи, бязи халкьариз ихьтин дережадиз хкаж хьун патал, гьелбетда, виш йисни бес жедачир.