Лезги эдебиятдин тарих

Владимир Маяковскийди шииратда тур къайдайрал амал авуна, А. Фатахов вичин яратмишунрин эвелимжи къадамрилай эгечIна девирдин вилик кьиле хьана, чи уьлкведин ва адалай къецепата кьиле фейи вири важиблу вакъиайрикай ада вичин кхьинар авуна. ЦIийивилер галай адан яратмишунар тематикадин жуьреба-жуьревилелди, дерин идейныйвилелди, интернационализмдалди тафаватлу я ва адан ирс Дагъустандин эдебиятдин хазинадик акатзава.

Алибег Фатахов виликан Куьре округдин (гилан СтIал Сулейманан райондин) Цмуррин хуьряй я. Адан буба Абдулфатах пата-къерехдиз физ хквезвай фяле итим тир. Гададин ирид йис хьайила (I9I7-й.) ам мектебдиз ракъурзава. Сифтедай Алибега хайи хуьре, ахпани райондин центр тир Кьасумхуьре кIелзава. Гуьгьуьнлай ам, пеше хкягъун патал, Бакудиз физва ва ФЗУ куьтягьзава.

ФЗУ-дин ученик яз А. Фатахова гьа са вахтунда политграмотадин ругуд вацран курсарни куьтягьзава ва комсомолдин жергейриз гьахьзава. Бакуда гзаф миллетрикай ибарат фяле классдин яцIа яшамиш жез, чирвилерихъ къаних Алибег хъсандиз «чрана» ва лигим хьана. К1валахдикай азад вахтунда Алибега ктабар кIелдай ва чирвилер кужумдай.

I928-йисуз республикадин «ЦIийи дуьнья» газетда кIвалахиз эгечIдайла, Алибегахъ Бакудин учебно-заводской мастерскойра ва Курхуьруьнни АгъастIалрин комсомолдин ячейкайра таблигьатчивиле ва агитаторвиле кIвалахай тежриба авай.

Газетда кIвалахиз эгечIай сифтегьан йикъарилай Алибег Фатахов жегьил республикадин эдебиятдин уьмуьрдиз гьахьзава, Эффенди Капиевахъ, Гьажибег Гьажибеговахъ, Раджаб Динмегьамедовахъ, Багьаудин Астемировахъ, Сайгид Абдуллаевахъ галаз ва Дагъустандин цIийиз акьалтзавай медениятдин маса векилрихъ галаз таниш жезва.

А. Фатахован яратмишунрин рехъ, адан несилдин амай гзаф писателрин рехъ хьиз, газетдиз акъатай къейдерилай, макъалайрилай, очеркрилай, фельетонрилай башламиш жезва. И эсеррин кIаник ада вичин жуьреба-жуьре тахаллусар - Юпитер, Верг, Таниш ва мсб. - эцигзавай. Амма са тIимил вахтундилай ам Гь. Гьажибегован меслятдалди шииратдал элячIзава. А. Фатахова «Пуд йис» очеркда кхьенай: «гьар сад чакай - аскер, кIвалахзавай чка - фронт я». Ам и гафариз вафалу яз амукьна ва ада художественный эдебият кьетIен фронт яз гьисабзавай, вичини ихьтин эдебиятдиз уьмуьрдин эхирдалди къуллугъ авуна.

I928-йис А. Фатахов эдебиятдин рекьел элячIай йис я. Адан сифтегьан шиирар : «КIуьд январь», «Фекьиярни шехьда», «Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр», поэма «Надинж аялар» ва маса эсерар адетдин «къошмадалди» кхьенва, амма, гьакI ятIани, и адет хьанвай жуьредани ада са вуч ятIани дегишарзава, цIийивилер твазва. ИкI, бязи цIаpapa цезура авач, шиирдин кIалубди истемишзавай жуьреда рифма авачир дуьшуьшарни гьалтзава, авторди шиирдин эхиримжи бендина вичин тIварни кьазвач. Идалайни гъейри, бязи бендера везиндин ва туькIуьр хьунин структура дегиш жезва. Ингье шаирди «Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр» шиир гьикI куьтягьзаватIа:

Бес я, бес я, бес я, бес я!

Им ни миллионрин сес я!

Им ви лап эхир не фес я!

Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр!

Куьгьне девирдиз кар атIузвай шииррилай ва надинж аялрикай кхьенвай поэмадилай гуьгъуьниз А. Фатахова чилин къамат дегишарзавай совет инсанрин уьмуьрни крар къалурзавай шиирар яратмишзава. «Ракь хкудзавайбур», «Шахтада», «Колхозникдин мани» ва масабур гьа ихьтин чIаларикай я. Абура азад ва мярекатлу зегьметдин тариф ийизва.

ЦIийи мана-метлеб патал цIийи кIалубарин герек жезвай. А. Фатаховакай хайи эдебиятда цIийивилерин «чатухъан» жезва. Ада шиирар туькIуьрунин силлабоко-тонический ва тонический къайдаяр ишлемишзава, гьакIни адан шиирриз гегьенш метафора, гипербола ва гротеск хас я, шаирдиз художественный деталрин къиметни гьихьтинди ятIа чизва.

Идан гьакъиндай шаирдин «Рекьерин зарбачияр», «Дяве» поэмайри, «Ша, ша, ша», «Вад йис кьуд йисуз» ва маса шииррини шагьидвалзава. Эхиримжи эсерда шаирди советрин инсанриз дуьнья цIийи хъувун патал зарбачи зегьмет артух авунихъ эвер гузва:

Ягъ! Ягъ! Ягъ!

Яда чна уьтквем!

Гьар са ягъуни къизмиш авурай, курай,

Куз-куз гьавайриз чукIурай хкатдай гьар са цIелхем...

Алибег Фатахова гьакъикъат вичин гьерекатда аваз кьабулзавай, вичи чIугвазвай шикилрихъ галаз ам къизгъин алакъада авай, ам цIийи уьмуьрдин чавуш тир. Ада вичин гзаф эсерра яратмишай ксарин, социализмдин девирдин инсанрин къаматри (Гьасан, Риза, Аслан, Гуьлназ, Мегьамед, Гуьлпери ва мсб.) кIелзавайбурун рикIерик исятдани гъалаба кутазва, вучиз лагьайтIа а эсерра цIийи общество эцигун патал чIугур рикIелай тефидай йисарин женгерикай уьмуьрдин гьакъикъат ганва. Мисал яз, лирикадинни-эпикадин «Зарбачи Гьасан» (I93I-й.) поэмада авай Гьасанан къамат гьахь- тинбурукай я. Гьасан, адан чIехи уьлкве хьиз, жегьил ва къуватлу я. Ам къизгъинвилив ацIанва ва хайи колхоздин, гьакIни шуьшедин чIунар чIугвадай «Дагогни» заводдин крар хкажун патал вири къуватар эцигиз гьазур я.

Поэмадин кьилин лайихлувал – цIийи инсандин, сифтегьан пятилеткайрин игитдин къамат социализмдин гьакъикъатдин гайин шартIара аваз, кьилин игит кардик кваз ва ам тежрибадин рекьяй чIехи жезвайвал къалурун я. И эсер, Э. Капиева гьахълудаказ къейд авурвал, Дагьустандин пролетарский эдебиятдин агалкьун я ва ам кIелзавайбурун гегьенш къатара машгьур авуниз лайихлу я. РикIивайни, поэмади чIехи машгьурвал къазанмишна, адаз критикади чIехи къимет ганай ва ам урус чIалаз ва Дагьустандин халкьарин чIалариз таржума авунай.

А. Фатахован яратмишунар сифте яз ахтармишай критик А. Агъаева къейд авунай: «Тарих яратмишзавайбур - адетдин инсанар я, яшайишдин няметар арадал гъизвайбур - фялеярни лежберар я. Гьавиляй эдебиятдин кьилин игитар зегьметчи инсанар хьун лазим я. Социализмдин реализмдин кьетIенвилерикай сад - адетдин инсандин къамат къалурун я: фу гьасилзавайдан, кIвалер эцигзавайдан, производстводин алатар арадал гъизвайдан. Зегьметчи инсан эдебиятдин кьилин игит хьун лазим я. «Зарбачи Гьасан» поэма и истемишунихъ галаз кьунва» (Агьаев А. А. Фатахован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай ихтилат. - Магьачкъала: ДКИ.I956; 53-чин.)

И поэма кхьин патал шаирдиз куь рум ганатIа ва и эсер идейно-художественный жигьетдай гьикI туькIуьр хьанватIа ачухарун патал чун и месэлайрал галай-галайвал акъвазда.

Эсердин бинеда авайбур гьакъикъи вакъиаяр я. I925-йисуз тешкилай «Дагогни» заводда 20-йисарин эхирда кIвалахдай гъилер бес жезвачир. Гьавиляй жегьил республика патал акьван багьа хаммал - шуьше хкудунин кар гуьгъуьна амукьунал атанвай. Заводдин кьилевайбуру патарив гвай районриз хуьрерай жегьил гадаярни рушар рекье тур лагьай тIалабун авай чарар ракъурна. Гзаф хуьрери, колхозри и эвердиз хушвилелди жаваб гана.

И эвердал атайбурукай садни А. Фатахован поэмадин игит Гьасан хьана. Эсер пакаман ярар алукьзавай бередикай кхьинилай башламиш жезва:

Гатун йикъан пакамахъди,

Ахъа жезмаз экуьн ярар,

ЧIулав гьуьмерин кIаникай

А чух жезвай къакьан дагълар...

...Вили цавун бушлухра

Акъвазнавай гъетери,

Югъ жердавай атIуз ара,

Зайифриз нур эквери...

Рагъ алай пакамадин шикил - им цIийи уьмуьрдин лишанлу образ я. Дагъларин уьлкведиз атанвай и цIийи уьмуьрди виликан гзаф асиррин мичIивал чукIурна. Хуьруьн шикилар гудайлани шаирди къаршивилин методдикай менфят къачузва:

АскIан кIвалер, чкIай муьхцер,

ГуьтIуь дар тир куьчеяр...

Хуьруьн къерехдай аквадай

Хкатнавай кIвал ажеб,

Им тир хъсан араснавай

Советрин цIийи мектеб.

Ахпа А. Фатахова вичи шикил чIугур тIебиатдиз мукьва игитдин вичин акунар гузва:

Юкьван буйдин, кIвач-къил мягькем,

Гужлу, гьяркьуь тир къуьнер,

Ацукьун - къарагъун уьтквем.

Хъуьрезвай ири вилер.
Гьяркьуь къалин уьтквем тир чин,

Кьери чуру, спелар,

Чембердив гьекь михьна вичин

Бушна шаламд кьветIелар.

Шуьшедин чIунар чIугвадай заводда, хайи хуьруьнни хайи колхоздин векил вич хьунал Гьасан гзаф шад я.
Яваш-яваш мани ядай,

Гагь рахадай вич вичив,

Гагъ къултухдай акъудиз

Къугъвадай лацу чарцив.

Авторди кьилин игитдикай суьгьбет давамарзава:

Тукьунавай дагъдин гуьтIуь

Къекъвей-къекъвей рекьерай,

Жезмай кьван ийиз тади,

Жегьил са кас къвезавай,

Къуьне гьебе, залан кlypmap,

Къведачир гагь кIвач кIвачихъ...

Гьасанан ва поэмадин лирикадин игитдин арада физвай ихтилатдай чаз Гьасан колхоздин собраниедин къарардалди, производстводин кIвенкIвечи я лагьана заводдиз ракъурнавайди аквазва. Виликдай адаз гьуьрметдин грамотани ганвай, ада савадсузвал терг авунин рекьяй курсарни кIелнавай.

Гьасан - вичин уьлкведин халисан ватандаш я. Кьуд пата кьиле физвай вири крарихъ адан рикI кузва. ИкI, заводдиз фидай рекье адал гьалтай ичIи баябанлухри ам фикирлу ийизва: «Тракторар кIандай иниз!.. Мани ягъиз хъуьрез къваздай и берекатлу накьвар...»

Им бицIи са цIарх я, амма игитдин шикил гун паталай ам гзаф важиблу я. Гьам куьлуь-шуьлуьйрани, гьам чIехи крарани аваз къалурнавай Гьасанан инсанвилин къамат гьа ихьтинди я.

Шуьшедин чIунар чIугвадай «Дагогни» заводдин фяле хьайи Гьасан яваш-яваш цIийи уьмуьрдин еришда гьахьзава, адакай шуьшедин чIунар чIугвадай устIар жезва. Алибег Фатаховалай вичин игит зегьметдин гьерекатда аваз, фяле стхайрихъ галаз алакъада аваз къалуриз алакьна. КIвалахдин рекьяй чIехи тежриба авай юлдашрин куьмекдалди Гьасаназ са куьруь вахтунда цIийи пешедин сирер чир жезва. Кьилинди - адакай личность жезва.

Поэмада тIебиатдин гуьзел суьретар (гатфарин, гатун, зулун, хъуьтIуьн шикилар), маракьлу ихтилатар, эсердин кьилин хулавай къакъатна ийизвай веревирдер тIимил гьалтзавач, абуру вири автордин кьилин фикирдиз муьтIуьгъ я ва кьилин игитдин къамат ачухаруниз куьмек гузва.

Ф. Вагьабовади «Алибег Фатахован шииратда социализмдин реализмдин чешмеяр» макъалада делиллудаказ кхьенай: «Поэмади виликан шииратдиз муьтIуьгъ тахьай медениятдин кьакьанвал къачур хьтин кар лишанламишзава. Ачух ва галай-галайвал виликди физвай сюжет авай, къиз- гъин образар (ТIебиат, Гьасан, Зегьмет) авай халисан поэма я, и вири компонентар куьгьневилер кьетIидаказ инкар авунин ва цIийи дуьнья, жемият, инсан тестикьар авунин са фикирдивди ацIанва. Эстетикадин, эдебдин идеал - зегьметчи инсан я, акваз-акваз цIийи жезвай, арадал гъизвай къенин девир патал гьихьтин хьайитIани кьегьалвал кьалуриз гьазур личность я».

«Зарбачи Гьасан» поэмадихъ галаз сад хьиз А. Фатахова кхьенвай ва чеб цIийи дуьнья патал чIугвазвай женгинин романтикадив ацIанвай маса эсеррини («Дагъларин разведчикар», «Эм-тэ-эс», «Культсанштурм» ва мсб.) ванзава. Абурани цIийи уьмуьр эцигзавайбурукай суьгьбетзава. Шаирдиз ачухдиз чизва: цIийи уьмуьр эцигун патал, чирвилерин кукIушар муьтIуьгъарна кIанда ва гьавиляй ада винидихъ тIвар кьур пуд эсердикай эхиримжида илимдин кIукIушар табий авуниз эверзава.

Алибег Фатахов, гафунин устад яз, милли гуьтIуь сергьятра агал хьана акъваззавачир ва ада дуьньяда кьиле физвай важиблу ва кар алай вири вакъиайрикай кхьизвай. Адан «Европадин жаллатIриз», «Сакко ва Ванцетти» шиирри, «Чинани ана», «Дяве» поэмайри чпин вахтунда гьа девирдив кьадайвал ван авунай. Кьиле тефидай крар гъиле кьазвайбуруз шаирди ахьтин крариз кьисас авайди тестикьарзава ва пролетарвилин интернационализмдин къуватдихъ инанмишвал къалурзава.

«Кустарка», «Дагъларин руш» шиирра ва иллаки шииралди кхьенвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» романда шаирди чIехи муьгьуьббатдивди ва гьуьрметдивди дишегьлийрин къаматар гузва. И кар себеб авачиз хьанвайди туш. Дагъви дишегьли азад авун жегьил республикадин вилик квай лап важиблу месэлайрикай сад тир.

Хайи лезги эдебиятдин тарихда Алибег Фаттахов сифте яз шииралди кхьенвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдин авторни я (I934-й.). Адан винел шаирди кьуд йисалайни гзаф кIвалахна.

Дагъустандин 30-йисарин эдебиятда метлеблу вакъиа хьайи ва вич тарихдинни инкъилабчивилин эсер тир романда инкъилабдилай виликан лезги хуьруьн шикилар жемиятдин жуьреба-жуьре классрин сад садаз къарши фикирар ачухуналди ганва, гьакIни романда Бакудин фялейрин уьмуьр, инкъилабдинни граждан дяведин вакъиаяр, хуьруьн майишат коллективламишунин шикиларни къалурнава.

Гьакъикъат вичин вилик гьерекатда аваз къалуруналди, Алибег Фаттахов Дагьустандин халкьар инкъилабдихъ гъайи рехъ фагьум-фикир ийиз, дагъвийрин къанажагь ахварикай кватунин карда урус халкьди гьихьтин роль къугъванатIа аннамишиз алахъзава.

Урус халкьдихъ галаз кьуьн къуьневаз Дагьустандин зегьметчийри асиррилай асирралди хьайи лукIвилин ва пачагьдин девирдин зулуматдин зунжурар кьатI-кьатIзава ва цIийи уьмуьр туькIуьрунив эгечIзава. Им Алибег Фатахован «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдин кьилин тема я.

Романда къарагъарнавай месэлаяр А. Фатахова кьилдин ксарин тайин къаматралди, чеб чпиз акси кьве классдин векилралди къалурзава: романда истисмарчиярни истисмардик квайбур, зулумкарарни зулумдик квайбур гьерекатда аваз ганва. Авторди вичин романда, са патахъай, нефс къати, хуьруьн руьгьсуз бакьаяр (Атлухан, Рустам, Али, Саимат), тух тежедай, инсафсуз хузаинар ва Бакудин нафтIадин мяденрин чIехибур къалурзава. Муькуь патахъай - зегьметчи халкьдин векилар тир Мегьамедан, Гуьлназан, Иванан, Дмитриян, Бархударан, Салманан, Юсуфан ва масабурун къаматар ачухзава.

Романда Мегьамедахъни Гуьлназахъ галаз алакъалу сюжетдин хвални ава. Гьелбетда, вири персонажриз авторди сад хьтин фикир ганвач. Ф. Вагьабовади дуьздаказ къейд авурвал, «КьатI-кьатI авур зунжурар» романда конфликт хзандинни дуланажагьдин алакъайри арадал гъизвач, ам арадал гъизвайди классар чеб чпиз къарши - акси хьунин къуват я. Иллаки гьа и ракурсди, жуьреба-жуьре дестеяр социальный принципралди чара авуни романдин вири образрин мана-метлеб дуьздаказ ва тамамдиз ачухардай куь- мек гузва. Са ва я муькуь дестедай кьилди чара авунвай персонажри жемиятда чеб авай къатунин лишанлувилин мана къалурзава.

Романдин бинеда Мегьамедан къамат ава. А. Фатахова адан кьисметдал, адан аял чIавалай эгечIна акьул-балугъвилив агакьдалди, адакай цIийи уьмуьр патал женгчи жедай чIавалди гуьзчивал ийизва. Мегьамед инкъилабдин гьерекатдик эгечIун хатадай хьайи кар туш. Инкъилабдилай виликан хуьруьн туькьуьл гьакъикъатдал расалмиш хьуни, адаз кIани руш Гуьлназ диде-бубади гужуналди такIандаз гъуьлуьз гуни, хуьряй экъечIуни, кьуна дустагьда туни, пачагьдин жаллат1ар датIана геле къекъуьни ва жандармдин къамчи галукьуни ва гьа ихьтин маса вакъиайри Мегьамед женгчийрин жергейриз гъана. И кар, тайин мисалар гьуналди, А. Фатахова гегьеншдиз ачухарнава.

Романда Гуьлназ тIвар алай рушан къаматдизни тIимил фикир ганвач.

Уьмуьрди вичи, яшайишдинни тарихдин гьалари рушан рикIе суфат квадарнавай гьакъикъатдиз, инсандин таъсибдиз кIур гузвай ва жанавурриз хас къанунар авай девирдиз акси экъечIдай къуват гана.

Гуьлназ викIегь ва кьетIи инсан я. Уьмуьрдин четинвилери ва къулайсузвилери рушан къилих лигимарзава. А. Фатахова дагъви рушан классовый къанажагъ гьикI ачух ва артух жезватIа, зегьметчи халкь яргъал асирра зулумдик кутур къуватрихъ галаз руша гьикI женг чIугвазватIа, дагълара цIийи уьмуьр эцигуник гьикI ада вичин пайни кутазватIа къалурзава. Гуьлназан къамат гьерекатда аваз, ада ийизвай крар къалуруналди, ачухарнава.

Романдин игит тир руш цIийи уьмуьрдин душмандин гъили яна рекьизватIани, рушан уьмуьрдин мана-метлеб хьайи кар гъалиб жезва.

Гуьлназа хкягъай рехъ адан дустари ва адахъ галаз са фикиррал алайбуру давамарзава.

Малум тирвал, реализмдин методди гафунин устадривай абуру къалурзавай гьакъикъатдиз вири патарихъай къимет гун, жемиятда авай хци гьуьжетар гьихьтинбур ятIа къалурун ва цIийи инсандин - уьмуьр цIийидаказ туькIуьр хьийизвай касдин къамат къалурун истемишзава. А. Фатахован «КьатI-кьатI авур зунжурар» гьа ихьтин эсер я. Ам чIалан девлетлувилелди, игитар рахазвай жуьрейралди, тIебиатдин шикилар жумартдаказ гуналди, гзаф халкь авай мярекатар (суварар, халкьдин шадвилер-къугъунар, акъажунар ва мсб.) къалуруналди, художественный приемрин жуьреба-жуьревилелди тафаватлу я.

Шегьердани хуьре классовый женгинин гьакъикъи шикилар ганвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» романда I900-йисарилай эгечIна дагълара хуьруьн майишат коллективламиш ииидай девирдал къведалди хьайи вакъиаяр ачухарнава. И эсерди, А. Фатахован вири яратмишунри хьиз, ам эдебият цIийи жанрийралди, шииратдин рангаралди ва образралди девлетлу авур шаир тирдан шагьидвалзава.

Жегьил шаирди неинки къелемдин амай стхайризни устадвал хкаж ая лугьуз эвер гузвай, ада гьакI вичелни галатун тийижиз кIвалахдай, кхьенвайди хъсанар хьийиз алахъдай, цIийи жанраяр гъиле кьадай, уьмуьрдай къачунвай цIийи делилар тупIалай ийидай. Гьа икI са вахтунда шаирдиз вичиз шииратдин сергьятра дар тирди акуна, уьмуьрдин гьакъикъат тамамдиз ва адан вири муракабвилерни адан гзаф терефар дериндай ачухарун патал шаирди и сергьятрай экъечIунин лазимвал авайди гьиссна. Гьа икI ада прозадин жуьреда кхьенвай эсерар пайда хьана. «Бегьер аллагьди ваъ, зегьметди гуда», «Чнани хьвана», «Риза», «Газет», «Бубадин веси», «Лянет» эсерра жегьил авторди, хайи халкьдин агалкьунрал шад яз, жегьил несилдиз алатай четин вахтарикай суьгьбетзава, гьикI лагьайтIа автордиз а вахтар хьсандиз чизвай.

Гьам кьадардиз чIехи, гьамни мана-метлебдин жигьетдай амай эсеррилай тафаватлу «Бубадин веси» гьикаядиз килигин. Ам куьгьне девирдин, чпихъ къуват амачир адетрикай кхьенвайди я. Гьикаяда кьиле физвай вакъиаяр са йисан муьгьлетда жезва. Хзандин кьил тир бубади, кьуьзуь Дадаша, бан-бубайрин адет тирвал, фекьини алай чкадал вичин игьсан гьикI гун лазим ятIа веси авуна. Адан рухваяр тир Жаферни Сефер, чпихъ авай са зул чилни са кал маса гана, бубадин эхиримжи къаст кьилиз акъудуниз мажбур хьанай, вучиз лагьайтIа, акI тавунайтIа, абуруз хуьруьнвийри, тIуб туькIуьриз, пак адетар чIурай ксар я лугьун мумкин тир.

Хзан кьил хуьдай мумкинвилерикай магьрум хьана. Къазанжи къведай са чка жагъурдай кьван Жаферанни Сеферан аман атIана. Эхирни абур Дербентдин патав гвай ветегайриз балугьар кьаз фена.

А. Фатахован гьикаяда садбур кесиб, садбурни девлетлу гьикI жезватIа дуьз ва гьакъикъи рангаралди къалурнава. ИкI хьунин гьерекатдиз куьгьне адетрини къуват гузвай.

А. Фатахован «Лянет» гьикаяни фикир желбдайбурукай сад я. Ана ихтилат сад лагьай касдин мецелай физва ва ам композициядин жигьетдай новелла новелладин къене авайди яз туькIуьр хьанва. Эсердин бинеда куьгьне дуьньядин авамвилинни мичIивилин къурбанд хьайи дагьви дишегьли телеф хьунин тарих ава. И вакъиа адан шагьид хьайи, уьмуьрдин тежриба авай, дуьнья акунвай кьуьзуь чубан Алимегьамедан мецелай ачухзава, фитнедин къурбанд хьайи дишегьли инсанрин пехъи кIеретIди гьикI къванциз акъудна кьенайтIа лугьузва.

Гьикаядин тIварцIе виче эсердин мана-метлебдиз талукь ишара ава: истисмарвилинни зулуматдин къурулуш тир пачагьдин куьгьне девирдиз кар атIун, ам негь авун лазим я.

А. Фатахован маса эсерра хьиз, «Лянет» гьикаядани тIебиатдин гуьзел шикилар ганва. Абурукай са бязибуру кIелзавайбур рушан кьилел гъидай мусибат аннамишун патал виликамаз гьазурзава: «Югъ яваш-яваш няни жезвай, кьакьан тепейрин кьилериз тIимил хьиз циф яна мичIивал акьалтзавай, рекьин хатавал авачир чкайрал агакьайла, балкIандик за тади кутадай, амни, гьайван, чун рекье геж жедай чIал чидайди хьиз, каш ягъиз -каш ягъиз гьерекатдал фидай... Вилик квай дередай чIулав циф хкаж хьана, са тIимил вахтундилай ада чун элкъуьрна кьуна ва мичIи авуна... Чун рехъ какахьай чкадал агакь хьийидалди акьван мичIи хьана хьи, виле эцягьай тIуб акван хьийизмачир...

Хейлин вахт алатайдалай кьулухъ дере ацIанвай циф дагъдин ценерикай хкаж хьана, са пай гьа дагъдин чухуррик кужумна куьтягь хьана, михьи къизил хьтин вили цав ачух хьана, гъетери рапрапариз нур гуз башламишна...

Гимишдин рангалай элкъвей варз чIулав циферин кIаникай хкатна цавун кIанелай аквазвай. Ада чун ацукьнавай суван къаскьанар хьипи дере хьиз ишигълаван авуна».

ТIебиатдин зурба шикилар, гьакъикъатдиз хас рахунар, гуьзел, рикIик лувар кутадай сегьнеяр А. Фатахован гьикаяйра гзаф ава. Адалайни гъейри, ам инсанрин суьретар гафаралди гуз алакьдай устадни я. Месела, «Газет» гьикаяда авай гьарамзада Нурметан шикил гьахьтинбурукай я. Игитдин неинки винел патан акунар къалурун патал, гьакIни адаз къвезвай къимет гун патал автордиз анжах са шумуд цIарх герек атана: «Нурмет... кьакьан буйдин дели амалрин, дамахар, фурсар гвай сад тир. Адан чин яру хьанвай, гъвечIи чIулав вилер, къванцихъай килигдай гъуьлягъдин вилер хьиз пехьи тир. Кьилел алай бармак са патал эцигна кIунтI хьиз экъвазнавай... Папари яд гъидай кIамун кьилел бугь ядай жунгав хьиз  акъвазнавай»...

«Бубадин веси» гьикаяда авай рекьизвай кьуьзуь Дадашан акунар гунни гзаф таъсирлуди хьанва: «АскIан кIвалерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал гъили расай яцIу хъархъу кьуларин чарпайдал кьуьзуь Дадаш азарлу яз къатканвай. Винел алай цIару читдин куьгьне яргъандикай аквазвай рехи чуруди чуьнуьхнавай кьурай чин, кьекьемар ацукь хьана, агаж хьанвай зайиф, экуь-хьипи вилер...»

А. Фатахован проза ахтармишай Буба Гьажикъулиев гьахъ тир, ада кхьенай: «Фатахован гьикаяйриз Чеховаз авай хьтин лиризм хас я. Автордин ремаркаяр, диалогар, мензерайрин шикилар - ибуру вирида ажайиб шиирлу гьуруш тешкилзава. Писателдин игитрин жанлу рахунар, мензерайрин шикилар таъсирлу гьиссеривни къенепатан гьерекатдив ацIанва».

А. Фатахован гьикаяяр, адан шииратдин эсерар хьиз, девирдин метлеблу, вахтунин истемишунриз жаваб гузвай темайрал бинеламиш хьана кхьенва. А темаяр, лагьайтIа, - цIийи уьмуьр туькIуьрун, алатай куьгьне девирдин амукьаяр критика авун ва советрин цIийи инсан арадал атунин месэлаяр я. СтIал Сулейманахъни Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал цийи жанраяр гьялуналди, Алибег Фатахова лезгийр ин совет девирдин эдебият вилик финик зурба пай кутуна.

Ам эдебиятдин классикрин эсерар лезги чIалаз таржума авурбурукайни сад я. А.С. Пушкинанни М.Ю. Лермонтован эсерар таржума авуни, A.M. Горькийдинни В.В. Маяковскийдин яратмишунрикай вичиз тарсар хкудуни, милли писателрив къайгьударвилелди эгечIай Н.С. Тихоновахъни В.А. Лyговскойдихъ галаз мукьувай таниш хьуни ва абурухъ галаз са шумудра гуьруьшмиш хьуни Алибег Фатахован уьмуьрдин рехъ къатидаказ экуь авуна.

Илгьамлу зегьметдикай, хайи Ватандикай галат тавуна мани лагьай ялавлу шаир - трибундин, цIийивилер гьайи шаирдин эсерри хайи эдебиятдин тарихдин экуь ва метлеблу чинар тешкилзава.

ГЬАЖИБЕГ ГЬАЖИБЕГОВ

(I902-I94I)

Бажарагълу алим, критик, литературовед ва драматург Гьажибег Гьажибегов чи арадай яратмишунри цуьк ахъайнавай чIавуз акъатнатIани, ада лезгийрда милли культурада дерин гел туна.

Лезгийрин литературный чIал хкягъун, вичин хайи халкьдиз ва табасаранриз цIийи кхьинар яратмишун, печатдин органар кардик кутун, халкьдин сивин яратмишунар ва къадим вахтарин эдебиятдин ирс кIватI хьувун, Етим Эминанни СтIал Сулейманан уьмуьр ва яратмишунар ахтармишун, абурун жавагьирар хьтии эсерар къайдада туна печатдиз акъудун, лезгийрин журналистика арадал гьун - ибур вири Гьажибег Гьажибегован гьуьрметлу тIварунихь галаз алакъалу я.

ЧIехи алимди лезги чIалай ва литературадай школа патал хейлин учебникар, хрестоматияр кхьенай. Ам гьакI чеб лезги театрди эцигай ва кьилди ктабар яз чапдай акьатай кьве тамашадин авторни хьанай.

Гьажибег Гьажибегов I902-йисуз Ахцегьа фяле Агьмедханан хзанда дидедиз хьана. Адан бубади Бакуда фялевал ийиз кьил хуьзвай. Бубадин эрзиман мурад хцив кIелиз тун тир. Мукьва-кьилийрин куьмекдалди Агьмедхана Гьажибег урус чIалал тарсар гузвай хуьруьн мектебдиз ракъурнай. I9I2-I9I7-йисара дерибаш жегьилди мектебда кIелнай, амма вабадин азардик дидени буба кечмиш хьун себеб хьана Гьажибег тарсар туна, гъвечIи стхани галаз батраквал авуниз мажбур хьанай. Ада сифтедай хайи хуьре, гуьгъуьнлай Мегьарамдхуьре гъиле гьатай гьи кIвалах хьайитIани ийиз, кьил хуьзва.

Дагъустанда Сюветрин гьукум тестикь хьайидалай гуьгъуьниз Гьажибег Гьажибегован уьмуьрда еке дегишвилер хьана. Ада сифтедай Темир-Хан-Шурада агитаторвилин курсара, гуьгъуьнлай Москвада коммунистический университетда кIелна.

Меркез шегьерда студент тир йисара Гьажибега гьана кIелзавай лезги студентрин краеведческий кружок тешкилнай. Кружокдин членрин кьилин везифа - лезги эдебиятдин ва сивин яратмишунрин ирс кIватI хъувун, чи халкьдиз цIийи элифар (кIел-кхьин) арадал гъун, чпихъ яратмишдай алакьунар авай ксар малумар хъувун тир. Гьажибег Гьажибегов кьиле авай кружокдин членри (3. Эфендиева, Ш. Мейланова, А.Вагьабова ва мсб.) са куьруь вахтунда хейлин кIвалахар авунай. ИкI,I927-йисуз абуру «Лезги шаиррин чIалар» тIвар алай ктаб Москвада араб гьарфаралди лезги чIалалди акьуднай. Ана Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва Кьасумхуьряй тир Гьажид хва Султанан чIалар чапнавай. Лезги писатель Зияудин Эфендиева рикIел хкизвайвал, «I927-йисан гатуз Гьажибег и ктабни гваз лезги хуьрера (Кьасумхуьр, Агьа СтIалар, Гъетегьар, Цмур ва масабур) къекъвена. Ктаб ахъайна Етим Эминан шиирар кIелайла, кIел-кхьин тийижир инсанар ягъадачир. Лезги чIалалди кхьиз жедани? - суал гудай абуру... «Девриш атанва», - лугьудай лезгийри Гьажибег акунамазди. Кьилел алачир, куьруь хилер квай перем алай, кIвачин къапарин патар хкатнавай ам дугъриданни девриш хьиз аквадай...» («Коммунист» газет, I966-йис, 3-июль).

Лезги цIийи элифар тешкилунихь галаз санал Гьажибег Гьажибегован кружокдин иштиракчийри Кьасумхуьрени Ахцегьа лезги шаиррин конференцияр кьиле тухвана ва шиирар кхьизвай хейлин шаирар малумарна. И кардихъ галаз алакъалу яз Гьажибег Гьажибегова «Лезги адебиятдин нубатдин месэлаяр» макъалада ихьтин важиблу месэлаяр эцигзава: виликдай хьайи шаиррин яратмишунар кIватI хьийин ва абур ахтармишин, чи аямдин шаирар учётдиз къачуна гапалар туькIуьрин ва абуруз цIийи кIалубрин ва чи девирдихъ галаз кьадай мана-метлебдин эсерар теснифиз куьмекин.

Студент ва аспирант тир йисара Гьажибега «чIалан месэладани» активнидаказ иштиракна. Малум тирвал, 20-йисара Дагъустанда чIалан жигьетдай (школада дидед чIалал кIелун лазим яни, туштIа туьрк чIалалди) яргъалди гьуьжетар кьиле фенай. Гьажибега туьрк чIалан терефдарриз акси яз (ахьтинбурун кьадарни тIимил тушир) дидед чIалаз шегьре рехъ гуниз эверна ва гьакъикъи фактарал, илимдин тIалабунрал бинеламиш хьана, чи милли литература, культура дидед чIалалди теснифун чарасуз тирди субутна. «Дидед чIалан куьмекдалди чун дуьньядин халкьарин культурайрихъ галаз таниш жеда», - къейднай жегьил алимди.

Гьажибег Гьажибегова и важиблу месэла «Красный Дагестан» газетдиз акъатай са жерге макъалайра мад ва мад сеферда къарагъарнай. ИкI, «Лезги чIалалди элифар теснифун» макъалада ада кхьизва: «Дидед чIалалди кIел-кхьин арадал гъун 200 агьзур касдилай гзаф авай лезги агьалийриз чпин фикирар ачухарунин карда гьава хьиз чарасуз я» («Красный Дагестан» газет, I928-йисан 26-январь).

I927-йисан гатуз Гьажибег Гьажибегован кружокдин иштиракчийри Кьасумхуьре лезги шаиррин конференция тухванай. Анал рахай Гь.Гьажибегова лезгийрихъ девлетлу фольклор, Е.Эмин, Салих, Шайда, Малла Нури, Султан, Ахцегь Гьажи, СтIал Сулейман ва маса бажаргълу шаирар хьайиди ва авайди къейднай. Алимдин фикирдалди и девлетлу эдебият квахь тавун патал лезгийриз цIийи элифар арадал гъун чарасуз тирди къейднай (Лезги шаиррин сад лагьай конференция. «Красный Дагестан» газет, 2-сентябрь, I927-йис).

Вичи I926-йисуз агалкьунралди университет куьтягьарай Гьажибег филологиядин илимдай РагьэкъечIдай патан халкьарин илимринни-ахтармшунрин институтдиз аспирантвиле ракъурнай. Ина чирвилерал рикI алай жегьил филологиядин илимдал дериндай машгъул жезва, лезги чIал ахтармишзава, филологиядин илимдай кандидатвилин тIвар къачуна, ватандиз хквезва. Им I928-йис тир...

Гьажибег Гьажибегова Дагъустандин гьукуматди тешкилай сад лагьай лезги газетдин («ЦIийи дунья», I928-йисан 2I-июль) редакторвал ийизва. Бажарагълу алим газет вичин чкадиз гъунин, авторский коллектив кIватIунин кардал гзаф алахъна. Адан жафаяр гьавайда феначир. Газет себеб яз мухбиррин арадай чпихъ алакьунар авай хейлин жегьил шаирарни писателар, журналистарни алимар акъатнай.

Журналиствилин кIвалахдихъ галаз санал Гьажибег Гьажибегова чи шаиррин ктабар, уртах кIватIалар чапдай акъудунин карни давамарзава. ИкI, алимди I928-йисуз Етим Эминан сифте кIватIал «Хкягъай чIалар», I929-йисуз лезги шаиррин ктаб «Сифте къадамар», I934-йисуз «Лезги адабиятдин кIватIал» ва маса ктабар сифте гафни баянар галаз акъуднай. Ада гьакI цIийиз тешкилай «Яру гъед», «Коммунист маариф» тIварар алай литературно-художественный журналрин редакторвални авунай.

Алимди дидед чIалазни фикир тагана туначир. Ада лезги чIалан нугъватрикайни грамматикадин категорийрикай, литературный чIалан гьакъиндайни терминологиядин месэлайрикай ктабарни макъалаяр кхьенай.

I93I-йисалай башламишна Гьажибег Гьажибегова Дагъустандин илимдинни ахтармишунрин институтда дагъви чIаларин сектордин зеведишвиле, гуьгъуьнлай институтдин директордин заместителвиле ва I935-I937-йисара гьа институтдин директорвиле кIвалахнай. Институтда кIвалахай йисара алимди лезги чIалай ва литературадай чпихъ зурба метлеб авай къанни цIудалай артух макъалаяр кхьена, цIуд кьван кIватIаларни учебникар туькIуьрна. Са касдилай са куьруь вахтунда икьван кIвалахар алакьун тажуб жедай кар я. Себеб ам я хьи, алим гзаф алахъдай, зегьметдал рикI алай кас тир. Гьажибег Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш Зулейха Султановади рикIел хкизвайвал, «ада йифера ксун тавуна кIвалахдай. Зун мус ахварай аватайтIани ам вичин столдихъ галаз аквадай» («Коммунист» газет, I99I-йис, 8-март).

ЧIехи алимдивай вичин вилик эцигай гзаф месэлаяр: СтIал Сулейманакай ва Етим Эминакай кьилдин ктабар кхьин, лезгийрин виликан девирдин ва алай аямдин эдебиятдикай тамам ахтармишунар яратмишун кьилиз акъудиз хьанач. Себеб I937-йисан вакъиаяр тир. Дагъустдандиз «цIаяр аватай» гьа йисуз Гьажибег Гьажибегов гьич са тахсирни квачиз «халкьдин душман» я лагьана дустагьна, суд-дуванни тавуна суьргуьндиз ракъурнай. I94I-йисуз Гьажибег Гьажибегов лагердин эх тежедай зулумдин шартIар себеб яз Коми АССР-да кечмиш хьана, I956-йисуз Гьажибег Гьажибегов реабилитациядик акатна, адан багъалу тIвар, адан яратмишунрин ирс халкьдин арадиз хтана.

I928-йисан 2I-июль лезгийрин сифте газет «ЦIийи дуьнья» акъатай тарихдин метлеб авай суварин югъ хьанай. Газетда сад лагьай нумрадца кьилин макьалада икI лагьанвай: «Чи газет зегьметчияр санал тупламишдай тешкилатчи ва куьмекчи я... Чи газетди цIийи лезги элифар халкьдин арада машгьур ва жемият савадлу ийида». Дугъриданни гьа сифте нумрадилай башламишна газетдин чинра чи литературадин классикар тир Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Ахцегь Гьажидин, Хуьруьг Тагьиран ва гьакIни жегьил шаирар тир Алибег Фатахован, Мемей Эфендиеван, Нуредин Шерифован, Гьажибуба Шуаеван, Рамазан Юсуфован ва масабурун шиирар акьатиз хьана. Гь.Гьажибегован алахъунар себеб яз СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Шиназ Гьезерчидин тIварар халкьдин гегьенш кьатариз малум хьанай.

Газетдин баркаллу кIвалах себеб яз лезгийрин литература вилик физ башламишна. И карда, гьелбетда, Гьажибеган гьунарар екебур я. «ЦIийи дуьньядиз» художественный эсерар хьиз, литературадиз талукь рецензияр, литературоведческий макъалаяр, очеркар акъатзава. Абур чи критика ва литературоведение арадал атунин сифте камар хьанай. И карда сифте кьил кутурди Гьажибег Гьажибегов тир. Алим алатай девирдин лезги литература ахтармишунал ва вичин аямдин поэзия вилик тухунал гзаф алахънай. Ада вичи туькIуьрай лезги шаиррин эсеррин кIватIалра ганвай сифте гафарни баянар, «ЦIийи дуьнья» ва «Красный Дагестан» газетриз акъатай макъалаярни литературный конферецийрал авур докладар - лезги литературадин агалкьунризни нукьсанриз ва адан вилик акъвазнавай нубатдин месэлайриз бахшнавай.

Гьажибег Гьажибегован рикI алай шаиррикай сад Етим Эмин тир. ЧIехи шаирдин сифте ктаб акъудайди, адан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай сифте гаф лагьайдини Гьажибег Гьажибегов я. «Красный Дагестан» газетда урус чIалал «Шаир Мегьамед Эмин» тIвар алаз лезги халкьдин кьве вилин нур шаирдикай алимдин маналу макъала акъатнай. Ана шаирдин эсеррин тематикадикай рахунихъ галаз санал ада зегьметчи халкьдин тереф хвейидакай, Эминан эсеррин таъсирлувиликай, гуьзелвиликай раханва. «Санани печатдай акьат тавур Етим Эминан эсерар, - давамарзава алимди, - вич кьейидалай гуьгьуьниз 50 йис алатнаватIани, халкьдин арада яшамиш хьун ва шаирдин тIварни еке гьуьрметдив хуьн, адан яратмишунар, шаксуз, социальный рекьяй маналу тарвили я». ЧIехи шаирди чи эдебиятдик кутур зурба пай фикирда кьуна, ада Етим Эминаз «Лезги литературадин буба» лагьана гьахълу къимет ганай («Красный Дагестан» газет, 24-январь, I928-йис).

Гь.Гьажибегова Етим Эмин лезги эдебиятда виридалай зурба чIалан устад яз гьисабзава. Гьакъикъатдани чIехи шаирдин яратмишунар ахтармишунин карда сифте камар къачурди, адан сифте кIватIалар туькIуьрайди Гьажибег Гьажибегов я.

Етим Эминан яратмишунар хьиз, СтIал Сулейманан поэзияни Гьажибег Гьажибеговаз гзаф кIандай. Ам «XX лагьай асирдин Гомер» мукьувай чидай ва адахь галаз хейлин йисара санал кIвалахай бахтлу ксарикай садни хьанай. Гьеле университетдин студент тирла, Гьажибег Гьажибегов СтIал Сулейманахъ галаз таниш хьанай. Ада чIехи шаиррин эсерар адавай вичивай кхьенай ва гележегда «ЦIийи дуьнья» газетдиз, жуьреба-жуьре кIватIалриз ва, эхирни, кьилдин ктабдиз акъуднай. СтIал Сулейман урус чIалал малум авур Николай Ушакован, Семён Липкинан, Эффенди Капиеван ва масабурун таржумаяр патал цIарба-цIар урус чIалаз элкъуьрайдини Гьажибег Гьажибегов я.

Алимди чIехи шаирдин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кьилдин ктаб кхьидай ният аваз, Сулейманан ацукьун-къарагъуникай, теснифатрикай, адан бязи эсерар яратмишунин тарихдикай гзаф къиметлу малуматар кIватIнай, адан эсеррикай «Красный Дагестан» ва «ЦIийи дуьнья» газетриз са жерге маналу макъалаяр акъуднай. Сифтеди I927-йисуз «Красный Дагестан» (2I-август) газетдиз «Шаир СтIал Су-лейман» тIвар алаз акъатнай. Гьакъикъатдани и макъала чIехи шаирдикай, адан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай лагьанвай сифте гаф я. СтIал Сулейман чIехи ва халисан шаир тирди къалурзавай и макъала ихьтин гафаралди куьтягь жезва: «Вичихъ зурба бажарагъ авай Сулеймана Дагьустандин халкьарин арада цIудралди «чуьнуьх» хьанвай вич хьтин шаиррин кьадар-кьисметдикай фикириз тазва. Абур малумарун дугъриданни чи пак тир буржи я».

СтIал Сулейманакай акъатай сифте макъаладин къиметлувал адакай ибарат я хьи, алимди санлай къачурла, шаирдин яратмишунрин метлеблувал дуьздиз ачухарзава, чIехи шаирди Дагьустандин литературади кьунвай чка къалурзава ва гьакIни Сулейманан шаирвилин устадвилин месэлайрикайни рахазва.

СтIал Сулейманакай очеркар, макъалаяр чи критикри, писателри гзаф кхьенва. I934-йисуз Москвада кьиле фейи Советрин писателрин I-лагьай съездилай гуьгъуьниз макъалайрин кьадар иллаки артух жез хьанай. Амма шаирдин яратмишунрин месэлаяр илимдин шегьре рекьел гъайиди Гьажибегов Гьажибег я. Алимдин «СтIал Сулейман», «Шаир ва халкь», «Халкьдин шаир СтIал Сулейман», «Чи Сулейман» ва маса макъалайра чIехи шаирдин яратмишунар периодриз пайна ва гьар са периоддиз мана-метлебдин жигьетдай тамам анализ ганва, Сулейманан эсеррин чIалакай ва художественный кьетIенвиелрикай раханва.

Гьажибег Гьажибегов СтIал Сулейман шаир хьиз инкар ийизвай ва ам масабурун чIалар лугьудай ашукь яз гьисабзавай ва чеб илимдикай къерех тир са бязи критикрихъ галаз гьуьжетриз экъечIзава. Ада къейдзава: «Са гзаф кьадар кIелдайбуруз СтIал Сулейманакай, ашукьдикай хьиз, чIуру фикир арадал атанва. Сулейман вичиз ашукь лугьунал кIевелай нарази тир. И кардал ам, шаксуз, гьахъ я. Сулейман чи халкьдин чIехи шаир я, ашукьвал ада гьич са чIавузни авурди тушир...

Вири союздин писателрин сад лагьай съезддилай гуьгъуьниз СтIал Сулейманакай гзаф кхьизва. Бязибуру чпиз чIехи шаир ва адан яратмишунар бегьемдиз чин тийизвайвиляй Сулейман са ажайиб, аламатдин касдиз элкъуьрзава. Лугьун лазим я хьи, ахьтин фикирриз эсиллагь рехъ гана виже къведач» («Красный Дагестан» газет, I936-йис, 2I-апрель).

Алимди и дуьз ва гьахълу фикир кьилди-кьилдин делилралди субутни ийизва. Дугьриданни Гьажибег гьахъ тирди чаз Агьед Агъаева Ст1ал Сулейманакай кхьей ва I963-й. акъатай къиметлу ктабдайни аквазва. Адалай гъейри чIехи шаирди гьич са шиирдани вичи вичиз ашукь лагьанвач. Ада вичин тIвар кьазвай шииррин эхиримжи цIарара анжах шаир лугьудай гаф ишлемишнава.

Са бязи критикри 30-йисарин фольклористикадин ва литературоведениедин гъалатIар себеб яз, сивин яратмишунарни кьилдин касдин эсерар какадарзавай. И гъалатIриз килигна, са-са критикри СтIал Сулейман фольклордик кутунвай. И илимдикай къерех фикирдиз Гьажибег Гьажибегова «Художественный рекьяй регьат ва халкьлувал» макьалада тамам жаваб ганай. Ада кхьизва: «СтIал Сулейманаз фольклордин векилдиз хьиз килигзавайбуруз лезги халкьдин сивин яратмишунрикай гьич са хабарни авач. Сулейманан яратмишунар я мана-метлебдин, я кIалубрин жигьетдай фольклордихъ галаз гьич сад хьтинди яз гьисабиз жедач. Сулеймана фольклордин тежриба, адет хьанвай кIалубар са бязи бегьемсуз критикри фикирзавайвал тикрарзавач. Шаирди фольклордикай, адан гуьзел художественный рангарикай, лап гуьрчег чIалакай еке устадвилелди менфят къачуз вичин хсуси образар ва жуьреяр арадал гъизва. Фольклордилай алава яз,- давамарзава алимди, - Сулеймана вилик фенвай маса халкьарин литературадин тежрибадикайни хийир къачузва («Дагъустандин правда» газет, I936-йис, II- октябрь).

Чпикай рахай макъалайрай аквазвайвал, СтIал Сулейманан яратмишунриз талукь важиблу месэлаяр илимдин шегьре рекьел гъайиди Гьажибег Гьажибегов я.

(Ст1ал Сулейманни Гьажибег Гьажибегов чпин яшариз еке тафаватлувал авайтIани, халисан дустар тир. Абурун арада авай гьуьрметдикай чаз Назир Агьмедова ва Зулейха Султановади къиметлу малуматар тунва. ИкI, Гьажибеган уьмуьрдин юлдаш хьайи Зулейха Султановади рикIел хкизвайвал, СтIал Сулейман Махачкъаладиз атайла гьар сеферда абурун кIвализ мугьманвиле къведай. Адаз Гьажибег вичин хва хьиз кIандай ва абурун арада эдебиятдикай ширин суьгьгьбетар йифен кьуларалди давам жедай. Гьажибег «халкьдин душман» я лагьана кьур чТавузни гьич са куьнихъайни кичIе тахьана, СтIал Сулейман Махачкъаладиз атана, Зулейха Султановадин хатур къачунай, субай хьайи жегьил дишегьлидиз рикI-дуркIун ганай, ам секинарнай.

Назир Агьмедова «Шаламар алай ашукь» макъалада бажарагьлу жегьил алим Гьажибег Гьажибегованни яшлу ва дерин шаир СтIал Сулейманан алакъайрикай икI кхьизва: «И кьве кьегьал лезгидин гьуруьшмиш хьун уьмуьрдин эхирдалди зи рикIелай алатдач. Суьгьбет Сулейманан ктабдикай тир. Ам чапдай акъудун патал гьазурнавай. Вичин гьебейрай са шумуд дафтар акъудна, абур Сулеймана Гьажибегав вугана. Алимди абур еке гьевесдив кIелна, ахпа тарифна: «Гзаф хъсан чIалар я, гьар са гаф са жавагьир я» («Советский Дагестан» журнал, № I, I969-й.).

Гьажибег Гьажибегов литературадин теориядизни фикир гайи алим я. ИкI «ЦIийи дуьнья» газетдиз акъатай «Милли эдебият туькIуьрунин рекье», «Эдебиятдин месэлайрикай суьгьбетар», «Красный Дагестанда» гайи «Лезги шаиррин сифтегьан конференция», «Дагъустанда кхьиз башламишзавайбурун кIвалахдикай» ва маса макъалайрин тIварар кьаз жеда. Абура алимди фольклординни литературадин алакъайрикай, художественный эсеррин чIалан кьетIенвилерикай, темаяр хкягъуникай, литературадин жанрайрикай ва маса важиблу месэлайрикай кхьизва. Са чешне гъин: «Кхьинар авун, шаирвал авун имни са пеше я. И кар тамамди хьун патал сифтени-сифте жуван чIал хъсандиз чирна кIанда. ЧIал гьавурда акьадайди жен, са кьвед-пуд гафуналди дерин фикир, гуьзел шикил герек ачухарин, къалурин. Рахазвай гафар, гьелбетда, шикиллу жен...

Сифтени-сифте тема хкяна кIанда. Ахпа и кар дериндай ачухарна кIанда. Тема чи уьмуьрдай хкягьун лазим я. Жуваз акун тавур, жуваз чин тийидай затIуникай кхьей шей зайиф жеда. Ам жува гьиссун чарасуз я» («ЦIийи дуьнья» газет, I93I-йис, 22-март).

30-йисара Гьажибег Гьажибегова кхьей лезги чIалан грамматикадин ктабрай, эдебиятдин хрестоматийрай шумудни са несилди тарсар чирнай. Абурун арадай дидед чIалакай тамам чирвилер авай писателар, шаирар, журналистар, алимар акъатнай. Гьажибег Гьажибегова цайи тумуни къалин бегьерни ганай. И жергедай яз Алибег Фатахов,Мемей Эфендиев, Шиназ Гьезерчи, МутIагьир Рзаханов, Исмаил Вагьабов, Назир Агьмедов, Рамазан Юсуфов, Абдуллагь Вагьабов, Зияудин Эфендиев, Балакьардаш Султанов ва масабур къалуриз жеда.

Гь. Гьажибегова драматургиядикни вичин пай кутунай. Адан «Адетдин къармахра» (I928-йис), «Колхоз» (I93I-йис) пьесаяр тамашачийри еке гьевесдалди кьабулнай.

20-йисара лезгийрин арада савадлубурун кьадар тIимил тирвилиз килигна, театрдихъ, ачух сегънедихъ цIийи фикирар жемятдин арада чукIурунин карда еке метлеб авай. Иниз килигна чи сифте драматургри: Идрис Шамхалова («Периханум»), Гьажибег Гьажибегова, Аскар Сарыджади («П1ир Мукьминат»), Азиз Гьамидова («Мегьридин шеле»), Жамирзе Эфендиева («БуркIихъанар»), Малик Гъаниев- Шагьдагълыди («Большевик Эгьмед»), СтIал Сулейманани СтIал Мусаиба («СтIал Саяд») театр патал уьмуьрдин важиблу месэлайриз талукь тамашаяр яратмишзава. И эсеррин арада вич лезгийрин ва къумукьрин театрри эцигай Гьажибег Гьажибегован «Адетдин къармахра» пьесади кьетIен чка кьунва.

Тамашадин бинеда эцигнавай кьилин месэла-дагьви Дишегьлидин кьадар-кьисмет къалурун, ам куьгьне адетрин кьармахрай акьудун я. Пьесадин гьерекат XX лагьай асирдин къад лагьай йисарин сифте кьилера дагьлара авай са лезги хуьре кьиле физва. Ина Къурбан тIвар алай са кесиб лежбердиз вичин I6 йис яшдавай руш ФатIимат, адавай хабарни кьун тавуна, хуьруьн девлетлу Келбиханан хва Гьажимурадаз гуз кIанзава. И кардикай хабар хьайи ФатIимат югъ-йиф шехьзава, адавай гьа девирдин адет тирвиляй, бубадин гафунал гаф эцигаз жезвач. Рушаз ийир-тийир чизмач. Адан дердиникай хабар кьадай касни авач.

ФатIиматан бахтунай хьиз гьа мехъерин месэлаяр гьялзавай йикьара шегьерда кIелзавай адан стха Эльдар хуьруьз тIатIилриз хквезва. К1вале авай гьал агьвалат чир хьайи жегьилди вах вичихъ галаз шегьердиз тухузва, ФатIимат зулуматдикай хкудзава.

Тамашадин кьилин образрикай сад ФатIиматанди я. Ам гуьрчег, рикIиз чими, хуш къилихрин, гьахъ гвай, маса ксарин рикIикай хабар кьадай инсан я. Ана Къурбанан, Мерданан ва Кукулдаидин къаматарни ганва. Абурун арада Къурбанан образ иллаки жанлуди хьанва. Къурбан инсафсуз, къаних, фагьумсуз кас я. Ам гьатта вичин рушни кваз «маса гуз» гьазур я. Гь. Гьажибегова вичин геройдин къамат са адан краралди ваъ, гьакI адан рахунрин куьмекдални ачухарнава. Вичин уьмуьрдин юлдашдихъ элкъвена Къурбана (паб гьисаба авачирвиляй адан тIварни къазвач) икI лугьузва: «Фурукь! Гзаф къелетна на руш литпунктуниз дугурна зи ихтияр авачиз. Рушан литпунктуна вуч азар авайди я. КIелун эркекдан пеше я. Дишегьлидин пеше фу, яд авун, партал цун, кIвалин крар авун я. Дишегьли кIвалин крар авун патал халкь авунвайди я. Руш, на мад ихьтин крар авуртIа, завай аквамир гьа!» И гафарай Къурбанан къамат, къилих хъсандиз аквазва.

Драматургди Къурбанан мад са монологдии куьмекдалди адан къамат лап тамамарзава: ФатIимат Эльдарахъ галаз шегьердиз катна лагьай ван хьайи Къурбана икI лугьузва: «Вагь, вагь! КIвал чIур хьана гила, гьайиф кьве виш манат, кьве виш манат».

Кьуд пердедикай ибарат и тамашадихъ дишегьлияр адетрин къармахрикай, диндин мавгьуматдикай азад авунин карда еке метлеб авай, пьеса тамашачийри еке гьевесдалди кьабулайдакай гьатта «Литературный энциклопедияни» (М., I932, т.6, I50-чин) кхьенай.

Лезгийрин ва Дагъустандин, литературно-художественный критикадин, драматургиядин, дагъви халкьарин чIалар ахтармишдай илимдин бине эцигайбурукай сад хьайи Гьажибег Гьажибегова чи халкьдин руьгьдин хазинада дерин гел туна ва дагъвийрин меденият зарбдиз вилик тухудай къулай шартIар тешкилна.