Лезги эдебиятдин тарих

Халкьдин дерин къатарай акъатай СтIал Сулейманан (Гьасанбегован) уьмуьрдин рехъ, адан кьадар-кьисмет вичикай ибрет жедай чешнелу рехъ я. Шаир виликан Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Агъа СтIалрин хуьре I869-йисуз дидедиз хьана.

Сулеймана вичин «Жувакай ихтилат» автобиографический эсерда икI лугьузва: «Зун руфуна аваз диде кIвачел залан тирла, бубади са себебни авачиз ам рахкурна, маса паб къачунай. Бубади авур и кар дидедин муькьвабуруз гзаф залан хьана, хъел атана, адан ажугъар абуру залай къахчуна; гьич дидедин некIедин дадни акваз тутуна, абуру зун иски пекерик кутуна, бубадин ракIарихъ гадарнай. Зи уьмуьр гьа саягъда рикI тIаруналди башламиш хьанай».

Вичиз аялвал акун тавур, уьмуьрдин гзаф уькIуь-цуру дадмишай Сулейманан I3 йисни тахьанмаз, адан буба кечмиш хьана. Гьа йисалай башламишна ам идаз-адаз кIвалахиз яшамиш жезва. Амма хуьрени гьамиша кIвалах гьатдачир. Иниз килигна Сулейман, гьар са куьникай пай атIанвай гьа вич хьтин жегьилрихъ галаз санал хуьряй экъечIна, бахтунин гуьгъуьниз физва.

Пуд йисуз ада Дербентда батраквиле кIвалахнай. Ина жегьил гада шегьердин уьмуьрдихъ галаз таниш хьана. Дерин кьатIунар, хци зигьин авай Сулейманаз Дербентда са куьруь вахтунда азербайжан чIал чир жезва, ам дуьньядин пис хъсандан гьавурда гьатзава.

СтIал Сулеймана кьве йисуз машгьур шаир Низамидин ватан тир Генжеда ругъунрин плантацийра зегьмет чIугвазва. Ина лап четин шартIара кIвалахзавай Сулейманаз къиздирмадин азарди гзаф тадияр гана. Са бубат дири хъхьайла, ам кьил хуьн патал Юкьван Азиядиз рекье гьатна. Ада са шумуд иисуз Самарканд шегьердин ракьун рекьин депода, Сыр-Дарья вацIалай тухузвай муькъвел рабочийвал авуна. «И йисара,- рикIел хкизва шаирди,- заз гзаф крар акуна ва гзаф крар чир хьана. Амма заз чир хьайи асул кар ам тир хьи, кIвалахдай кесибдиз, рабочидиз вирина сад хьиз четин тир: жувакай катиз жедач, кесиб инсанар Сыр-Дарьядални, Агьа СтIалдални - вирина сад хьиз бедбахт тир».

Хейлин йисара дуьньяда къекъвена бахт жагъун тавур Сулейман эхирни хайи хуьруьз хкведайвал хьана. Амма жибинда «кьиф къекъвезвай» жегьил са шумуд йисуз Бакуда амукьна ва нафтIадин буругъра кIвалахдал акъвазна. ЯтIани, гьикI кесиб яз хуьряй фенайтIа, гьахьтин кесиб яз ам ватандиз хтана.

Къанни цIуд йис кьван яшарив агакьнавай шаирдал бахтунай хьиз вич хьтин кесиб, Марият тIвар алай руш гьалтзава. Сулейман эвленмиш хьана, хуьре кIвал кутуна, лежбервал ийиз, яшамиш жезва. Ада вичи а йисарикай икI лугьузва: «Чна - зани папа, жуван гъилералди са гьвечIи кIвал эцигна. Тухдалди тIуьн, бегьемвилелди ксун тавуна ина са сал цана. Паб салаз килигиз, за а чIавуз чарабуруз гвенар гуьз хьана. Жувни инсанриз ухшар ийиз алахъна, гьакI вад йисуз хуьруьн къерехда яшамиш хьана чун; амма инсанар чеб а заманада чпиз ухшар тушир»...

ЦIерид йисуз дуьньяда къекъуьникай Ст1ал Сулейманаз еке менфят хьанай. Са патахъай, ам хъсандиз уьмуьрдин уькIуь-цурудан, классовый алакъайрин гъавурда гьатна, адаз вичин вилералди къизгъин классовый женгер кьиле физ башламишай гьа аямдин гьахъсузвилер, девлетлуйри истисмарзавай рабочий инсанрин дуланажагъдин акьалтIай залан шартIар акуна.

Муькуь патахъай, ч1ехи шегьерра яшамиш хьун, жуьреба-жуьре чIаларин ван хьун, Азербайжандин ва Юкьван Азиядин халкьарин культурайрихъ галаз таниш хьун - ибур С. Сулейманан мектебар ва университетар хьана.

Халкьдин манийрал, махарал, ашукьрин чIаларал рикI алай С. Сулейман дуьньяда къекъвей йисара, шаксуз, Фирдоусидин, Низамидин, Вагъифан, Махтумкъулидин, Сабиран ва масабурун яратмишунрихъ галазни таниш хьанай. Са шумуд йисуз чIехи шаирдин секретарь хьайи адан хва Мусаибани и кардин шагьидвал ийизва: «Заз бубадивай сифте яз «Лейли ва Мажнун» поэмадикай, азербайжан шаиррикай, жавагьирар хьтин чIалар яратмишай ва вичиз гзаф кIани Етим Эминакай ван хьанай» (М. Стальский. Рассказ об отце, «Литературная газета», I0 декабря I938 г.).

Дуьньяда къекъуьни, маса халкьарин уьмуьрдихъ галаз таниш хьуни СтIал Сулейманаз, шаирдиз хьиз, гьелбетда, гележегда вичин яратмишунра гьакъикъат дериндай ва реалистический къайдада ачухариз куьмекна...

Чи критикада СтIал Сулеймана XX асирдин сифте кьилера шиирар туькIуьриз башламишна лугьур фикир тестикь хьанва.. Амма цIийи делилри ва икьван гагьди малум тушир адан шиирри и бине кьунвай фикирдал шаклувал ийидай мумкинвал гузва. И барадай Альдер Билалован, Эмираслан Асланован ва Къияс Межидован рикIел хкунар къиметлубур я.

С. Сулейманан чаз малум тир сифте эсеррикай сад «Дербент шегьердиз» тIвар алай шиир я. И эсерда I5 йиса авай жегьилди вичиз сифте яз аквазвай шегьердин гуьрчегвилел гъейранвалзава. Уьмуьрдин тежриба авачир жегьилдиз гьелелиг гьакъикъат «винелай» аквазва:

Ухшар я Багъдатдиз ишкил,

Ачух жеда гьар са гуьгьуьл,

Са пад дагъ я, са падни гьуьл...

Дербентдин къапуяр виридаз ачух я:

Мугьманар къвез гьар чкадай,

Гьам Ахцегьай, гьам Куьредай,

Аштерхандай, гьакI Шуьредай –

Гьарнай ина къунагъ ава.

Шаирдиз шегьердин гегьенш куьчеяр, кьакьан ва чIагай кIвалер гзаф хуш я: «Пенжерайра буьллуьл шуьше, гьаят, балхун утагь ава... Акуна заз гурлу базар, гьар жуьре къаб, къажах ава»... Амма и шегьердин акунрал мягьтел хьайи Сулейманавай гьар са куьникай пай атIанвай етимар рикIел хкун тавуна акъвазиз хьанач. Ада шиир ихьтин гафаралди куьтягьарзава:

Гъич са касдал туш хьи пехил

CтIал Сулейман и саил...

И чIал туькIуьрай жегьил гададикай гележегда Етим Эминан шаирвилин баркаллу рехъ давамарай ва советрин лезги литературадин бине эцигай чIехи устад хьана.

Гъурбатда кIвалахдай чIавуз яратмишай чIаларик Сулейманан «Хажалат» тIвар алай эсерни акатзава. Ада, Ахцегь Гьажиди ва маса фяле шаирри хьиз, къариблухда кIвалахзавай, истисмарчийри «хам хутIунзавай» вич хьтин фялейрин залан яшайишдин шартIарикай, бахтсуз кьадар- кьисметдикай суьгьбетзава:

Гъурбатда рикI бед дар я зи.

Незва вуна ам, хажалат.

Фу туьтуьнлай гьич физвач хьи,

Мани - шел я, чан - хажалат.

СтIал Сулеймана зулумкар, инсафсуз хозяинрилай «Низ арза ийин, низ рикI къалурин?» - лугьуз, суал гузва ва вичи жаваб яз «инсандин чан кьурурзавай» и гъурбатдай катун меслят къалурзава:

Вун, ялав, за гьиниз ийин?

ГьикI чуьнуьх жен, гьикI за зун хуьн?

Хам тунани кIанда катин,

Кьурурна зи чан, хажалат.

Бахт юзанва, атанва зун

И жигъирдиз, акваз тек вун.

Къуьлер дигмиш гьа и дугун

Заз я женнет багъ, Марият.

СтIал  Сулеймана кIани ярдиз чпин рикIер сад авуниз эверзава:

Сулеймана ахъайна ваз

Рик1ин гьарай гьа икI гъараз,

Дад-бидад, вун лувар хьухь заз,

Тамир вилел нагъв, Марият.

СтIал Сулеймана жегьил вахтара яратмишай чIалар чав кьериз-цIаруз агакьнавайвилиз килигна, шаирдин «Билбил» эсердикай рахан.

С. Сулейман и эсерда, поэзия вуч патал лазим ятIа, халкьдин вилик шаирдин буржи квекай ибарат ятIа, раханва. Гьа и месэлаяр фикирда кьуна, шаирди лезги поэзияда адет хьанвай билбилдин тема цIийи жуьреда ачухарзава.

Билбилдиз бахшнавай, вич халкьдин арада гегьеншдиз машгьур эсеррикай сад Етим Эминанди я. «Эминан билбил шад ва хуррам, дуьньядикай кеф хкудзавайди я. Адаз я мажал авайди туш, я галатун, ам цуькверал ашкъи-гьавалу я. И къайдада туькIуьр хьанвай шиирдин эхирда перишанвилин фикирар пайда жезва»,- кхьизва алим Мегьамед Гьажиева (Народный поэт, сб. «С. Стальский. К I0-летию со дня смерти», Махачкала, I949, с. 56.).

Бажарагьлу шаир Е. Эминалай гуьгъуьниз къушарин гуьзелвиликай нивай ва вуч лугьуз хьун мумкин тир? Амма С. Сулеймана билбилдин образ вичиз хас тир жуьреда, вичин девирдин истемишунрив кьадайвал ачухарнава. Сулейманан билбил дуьньядикай бейхабар, шадвилери хуррамнавай къуш туш, ам вичин аямдин татугайвилер аквазвай къуш я. Шаирди, билбилдихъ элкъвена, дерин социальный метлеб авай суал эцигзава:

Заз чир жед, вун ятI къуччагъ,

Зун акурла, жемир къачагъ.

ЦIи гьикI тир ви дуланажагъ,

Тух яни ваз, гишин, билбил?

Уьмуьр, манияр лугьуз, кеф-кефиятда тухузвай къушарин гуьзел Сулеймана вичин эсерда зегьметчи халкьдин яшайишдин шартIариз мукьва ийизва, яни ам «кьакьан тарцяй чилел авудзава». Маса гафаралди ада къаб алаз билбилдин (инал шаирдин) образ эстетикадин жигьетдай вичин ис-темишунрив кьадайвал яратмишзава, яни халисан шаирди халкьдиз къуллугъда лугьузва. Иниз килигна Сулеймана билбилдиз туьгьметзава:

Мягькем къуна вуна и тар,

Тамам ян бес амай шартIар?

Саймиш тийиз чи жемятар,

XyпI къенида ви чан, билбил.

СтIал Сулейманан и шиирдин бязи цIарар Етим Эмина билбилдикай кхьенвай эсердиз мукьва ятIани, санлай къачурла, ада къушарин гуьзелдин образ цIийи къайдада ачухарнава.

Кь. Саидан, Е. Эминан демократический рехъ давамарай С. Сулейман «Билбил» эсерда вичи шаирдин вилик эцигай истемишунриз эхир нефесдалди вафалу хьана. «Билбил» шиирда, поэзиядин вилик эцигай тIалабунрал амал авуна, гьамиша зегьметчи халкьдин къайгъударвал авур шаирди са жерге эсерра мусурман динэгьлийри ва пачагьдин гьакимри агъавалзавай, инсанар сад-садаз къарши кьве классдиз пай хьанвай гьа аямдин жанлу шикил гузва.

Мусурман динэгьлийрикай С. Сулеймана сад-садахъ галаз алакъалу «Фекьи», «Фекьияр», «Фекьийриз» ва «Кьве кIвачел къекъведай лам» шиирар туькIуьрна, Фекьи - фахрайрикай С. Сулейманал къведалди хейлин эсерар яратмишнай. Мисал яз, чи фольклорда малум «Савдагардин папанни фекьидин кьиса», «Фекьини чубан», «Диндал кIеви фекьи» махар, гзаф кьадар бендер, мисалар къалуриз жеда.

Гьелбетда, фольклордин амай эсерар хьиз, динэгьлийриз талукьбурни Сулейманаз хъсандиз таниш тир ва абурукай шаирди менфятни къачузвай. ИкI, «Фекьияр» шиирда С Сулеймана, махара хьиз, халкь вичин шиирдиз яб гуз гьазурзава:

За лугьун квез квек квай хесет,

Гъавурда куьн гьат, фекьияр.

KIантIа куьне ая гуьзет,

Лап нер дикъет, фекьияр.

Идалай гуьгъуьнизни шаирди, халкьдин сивин яратмишунра хьиз, фекьийрин къанихвал - «Зирек халкьар я куьн гатуз, техил хтайлахъди гъутуз, кIватIиз ам ичIириз кIатIуз, тIалабиз закат, фекьияр»; амалдарвал ва пехилвал - «Гьамни инсаф жедан мегер, Акьван пехил хьунухь рикIер?»; азгъунвал - «Ашдив жеда пара мукьва, ийиз гьерекат, фекьияр» - къалурзава. Амма Сулеймана, фольклордин сергьятрилай элячIна, кьилди-кьилдин художественный такьатрин куьмекдалди - «Руфун - зурба жендек тир фил», «куьк як алай кьам галай» - фекьидин умумиламишнавай гьакъикъи суьрет арадал гъизва:

Даима сам-поповдин чай,

Магьут чухва, ластик валчагъ,

Гар галукьзамаз жез начагъ,

Жедач квехъ такьат, фекьияр.

Эгер винидихъ вичикай рахай шиирда фекьийрин суьретар сатирадин такьатрин куьмекдалди реализмдин къайдада ганватIа, «Кьве кIвачел къекъведай лам» эсерда СтIал Сулеймана айгьамдин къайдадикай менфят къачузва: «Кьве кIвачел къекъведай са лам акуна заз, тIвар авайд туш» - гафаралди вичикай рахазвай касдин тIвар кьасухдай чуьнуьхзава. Амма хуьруьнбуруз шаир никай рахазватIа хъсандиз малум тир.

С. Сулейман вичин эсерда, айгьамдилай элячIна, ирониядал къвезва:

Я яц, я балкIан, я гамиш –

Гъич са затI жеч икьван къизмиш...

Дегьне къенер вичин сиве

Тун maвypmla, кьада дяве...

Къвердавай Сулейманан сатира мадни гужлу жезва:

Рангни буз я, вични эркек,

Агъзурдакай садни жеч тек,

TIиш цавуз къаз, яда гьакI кек,

Юкъуз-физ ахвар авайд туш.

Шиирда гегьеншдиз гьалтзавай ирониядин, гиперболадин, айгьамдин приемрилай гъейри, гьар са бендинин эхирда тикpap жезвай «жедайд туш» рефрендин гафарини ява, пата вил авай фекьи жемятдин вилик негьзава. Баснядин жанрдиз мукьва тир и шиирдалди С. Сулеймана вичин чIаларихъ

халкьдин душманар «кукIвардай» къуват авайди къалурзава:

Эй, Сулейман, на и ванер

Низ хьуй лугьуз, гьалчда къванер?

Эхир кукIварда ви къуьнер,

Им чIалаз ухшар авайд туш.

СтIал Сулеймана социальный сатирадани цIийи гаф лагьана. ИкI, шаирди «Кавхадиз», «Судуяр», «Девлетлуяр, чиновникар» эсерра «жемятар маса гудай» инсафсуз кавхаяр, пачагьдин ришветбаз судуяр, халкь истисмар ийизвай зулумкар чиновникар, нефес азгъун девлетлуяр, алверчияр хци чIаларалди русвагьзава, халкьдиз абуруз акси экъечIуниз эверзава.

Вич яшамиш хьайи гьахъсуз аям нифретзавай «Кавха» шиирда С. Сулеймана «кьве кепек пул туртIа гъута, жемятарни маса гудай» кавхади агъавалзавай, са гьахъ-дуван авачир хуьр чукIура лугьузва:

Жеч ана ресед-салагъа,

Я эллер, чун инлай чкIин.

Вядед кьванни хуьр элягъа,

Белки чаз масанал туькIуьн.

Куьгьне девирдин лишан тир хуьр чукIуруниз эверуналди, ада гьа аям инкарзава.

Шаирди кавха хьиз «Судуяр» шиирда дуванбегерни жемиятдин вилик лянетламишзава:

Авач кьван куь чанда инсаф,

Са зерре мирвет, судуяр.

Гьич кьабулич кесибдин гаф,

ТагайтIа ришвет, судуяр.

Шаирди «гьахъ гвай кесиб кудай», «кепекдихъ стха, халу маса гудай» дуванбегер беябурна.

С. Сулеймана са къуншидин рикI тIарна, дерт-гьавалу авур кардикай ваъ, вичин аямдин важиблу гьар са вакъиадикай шиирар яратмишиз хьанай. Месела, пачагьдин колонизаторвилин политикадиз акси яз ада «Девлетлуяр, чиновникар» эсер туькIуьрнай. Халкьдин дерди-гьалдикай хабар авай шаир пачагьдин чиновникрал ва чкадин «гьакимрал» викIегьдиз хъуьрезва. Шиир икI башламиш жезва:

Я стхаяр, пул авайдаз

Начальник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи.

Шаир алчах ялтахрал, дасмалчийрал рахшандалди хъуьрезва. Ада чпиз бегьем чIал тийижиз, урус гафар ейбежердиз, чIурукIа лугьузвай чкадин гьакимрин рахунрин тегьерни кваз къалурзава:

Гъуьрел тIвар эцигна «мука»,

НекIедиз лугьуз «молока»,

ЧукIулни шиш, каструлка,

Ихьтин къаб-къажах хьана хьи.

И эсерда СтIал Сулейман урус чIалал ваъ, чпи-чеб къалуриз алахъзавай уюнбаз, урус чIалал рахаз кIанзавай «медени» чиновникрал хъуьрезвайди я.

Халкьдин шаирдиз чалкечир инсанар майдандиз акъатун ва вилик-кьилик хьун, амма намуслу ксар мичIивилик кваз, девирдин мавгьуматдин есирда аваз, уьмуьрдикай къерех хьун гзаф агъур тир. Иниз килигна Сулеймана еке секинсузвилелди лугьузва:

Кар фагьумна Сулеймана:

Бязибур хьана дивана.

Кесибар амаз ксана,

Бязибур уях хьана хьи.

СтIал Сулейманан марифатдин темадиз бахшнавай «Куьре эгьлийриз», «Къара пулуниз», «Куьредин цIерид хуьр» ва масабур чпикай винидихъ рахай шииррихъ галаз мана-метлебдин жигьетдай алакъалу я. Шаирди «я хийир, я зарар, я дуст, я мидя тийижир», «крар - ажуз, гафар - зурба» авам инсанар русвагьуналди, хайи халкьдиз дуьньядикай хабардар хьуниз эверзава.

Вичелай вилик хьайи кIвенкIвечи шаиррин тежрибадал бинелу хьана, СтIал Сулеймана лезги литературадиз цIийи идеяярни жанраяр, художественный такьатарни поэтический образар, тарихдин метлеб авай вакъиаяр ачухардай реализмдин къайдаяр гъана.

Вичин яратмишунрин кьвед лагьай девир (I9I7-I920), хайи Куьре тарихдин вакъиайрин тIурфандик акатнавайлани, СтIал Сулейман вичин шаирвилин кредодиз вафалу яз амукьна: «Эгер шаирдал чан аламайди ятIа, адавай кисна акъваз жедач». СтIал Сулеймана инкъилаб михьи рикIелди кьабулна. Халкьди нифретламишнавай пачагь тахтунилай алудуникай хабар шаирди «Пачагь тахтунилай алудуниз» шиирдалди къаршиламишна. Иллаки гьа и шиирда СтIал Сулейманан яратмишунра сифте яз халкьдин кардихъ кIевелай агъунихъ ацIанвай эверди гужлудаказ ван авуна:

Амач лугьуз и падишагъ,

Заз са хабар ван хьана хьи...

...Инкъилаб, ваз хьуй мергьаба!

Дердериз дарман хьана хьи.

Экуь гележегдихъ дериндай инанмиш хьунин гьиссдив ацIанвай и эсер гьа вахтунин Дагъустандин шииратда сифте яз лагьанвай цIийи гаф тир ва и чIала СтIал Сулейман, шаир хьиз, вичин вахтунихъ галаз кIвач кIваче аваз физвайдакай лугьузва.

Дагъустандин халкьдин шаирдикай гзаф маналу макъала кхьей критик Г. Корабельников гьахъ тир, ада икI лагьанай: «СтIал Сулейман - шаирдин пай ганвай кас я... ам, шаксуз, бажарагьлу, вичин яшайишдин тежриба художественный гафуналди ачухарунихъ къанихвал гьиссзавай кас я».

Граждан дяведин къатма-къариш ва муракаб гьалара, Дагъустандин чилиз нубатдалди гагь Деникинан гагьни Бичерахован кьушунри кIур гузвайла, гагьни туьркверин ва ингилисрин интервентри вагьшивилер ийиз, ягъунни кьиникь, тарашунни талан авун «уьмуьрдин къайдадиз» элкъвенвайла, (Ст1ал Сулейманавай рикIе кIватI хьанвай кьван тIалдикай лугьун тавуна акъвазиз хьанач. Амма и крарикай ачухдиз лугьун хатасуз кIвалах тушир. Гьавиляй шаирди вичин чIалара къаб алаз рахуникай ва ишарайралди лугьуникай менфят къачузва. Къаб алаз лугьунин къайда (Эзопан чIал) СтIал Сулеймана вич неинки такIанбурун къанлувиликай хуьн паталди, гьакIни инкъилабдилай виликан йисара ам а жуьредин чIалар туькIуьрунин устад яз машгьурвиляй ва халкь абурун гъавурда регьятдиз акьазвайвиляй туькIуьрзавай. Идакай Сулейманан са шиирда лагьанва: «Эй Сулейман, вун я уста. Герек туш ваз чирун масда. Ихтибарна гьар межлисда И чIалар лугьуз жедай туш».

Иллаки инкъилабдин ва граждан дяведин йисара, кьиле физвай вакъиайрай кьил акъудунин лазимвал арадал атанвайла, шаирди акьван чIавалди вири йисара туькIуьрайдалай гзаф чIалар яратмишзава. И девирдин шиирра СтIал Сулейманан шаирвилин кьетIенвал ва кьилдинвал винел акъатзава. А чIаларай шаирди шииратдихъ жемият патал гьихьтин метлеб аватIа ва халкьдин кар патал женгчи хьанвай шаирдин роль гьихьтинди ятIа дериндай кьатIанва.

И жигьетдай адан «Февралдин инкъилабдиз» шиир къалуриз жеда. Сифтедай шаирди вичиз ван хьайи крарикай лугьузва: «Амач лугьуз и падишагь, Заз са хабар ван хьана хьи», ахпа кьилдин куьлуь-шуьлуьйрикай ихтилат кудзава: «Абаздална кьуна машин, Къулни чIугваз туна вичин...» И цIарара ypyc «машин», «опоздал» гафар хатадай гьатнавайбур туш, абуралди шаирди вичин эсердиз талбадин рангар язава ва зарафатдин лишанар кутазва. Шиирдин сифте кьил цIийи кьилелай аннамиш хъувунвай ва цIийиз туьхкIуьр хъувунвай мисалдикай ибарат хьанва: «Гафар гуьрчег, амал чIуруз, Фур атIайд аватна фуруз». Ина къаб алаз лагьанвай маса мана ава: пачагьдини адан гьилибанри гуьрчег гафар лугьуз чпин алчах ва чIуру крар ийизва, гьавиляй гьукумдар ва адан «наибар» патал кIвал гила дустагъдикай хьанва: «Ифтарай Николаян сердер Дустагъдиз мугьман хьана хьи». Мад сеферда шаирди талба гелязава, хъуьрезва. Гуьгъуьнлай шаирдин интонация, ихтилат кьиле физвай жуьре дегиш жезва, шаирди вакъиайрин нетижа кьазва, риторикадин суал гузва:

Шумуд полковник, генерал…

Зат1 аламачиз къуьнерал,

Мягьтел яз, гьейран хьана хьи?

…Шумуд са начаник округ

Тахъвана пиян хьана хьи?

Гзаф ц1арара ва бендера «шумуд?» лугьудай суалдин анафорадин жуьредалди шиирдиз фасагьатвал ва ч1агайвал гузва, кесибар патал фадлай вил алай азадвал атана агакьнавайвилин гьакъиндай фикир хци ва кьет1и жезва.

Даш-баш къачузвай чиновникрин сиве авай «пшел-пшел», «врешь», «вон», «ришвет къачуз, тагуз мажал»… ва маса гафари пачагьдин гъилибанар гьихьтинбур тирт1а ва абур чпин хсуси девлетлувилихъ гьик1 гелкъвезвайт1а генани ачухдаказ раижзава. Ст1ал Сулеманан и шиир ада инкъилаб жедалди вилик кхьей ч1аларилай вичин инкъилабдиз хас ялавлувилелди, идеядин дуьзгуьнвилелди вине я.

Ст1ал Сулейманан «Гьуьруьят хъсан зат1 я» шиирда яратмишай Гьуьруьятдин, яни Азадвилин къаматни лезги шииратда ц1ийи вакъиа яз хьанай. Кьуру хиялралди ваъ, шаир вичин уьмуьрдин камаллувилелди ва устаддин гьисслувилелди гъавурда акьуна хьи, адан ватандизни халкьдиз икьван гагьда мураднавай азадвал гьелелиг жагъанвач, гьелелиг хьанвайди са т1варар муькуьбуралди эвез авун я. А йисар рик1ел хкиз, Сулеймана вичи лагьанай: «Яъ, - лагьана за рик1яй, - им гьихьтин азадвал я кьван, судра ва дуванханайра гьа виликдай хьиз чаз агъавал ийизва. Эгер им дуьз хабар ят1а, им къариб азадвал я». И фикир генани хкисна аквадайвал «Гьуьруьят хъсан зат1 я» шиирдин и гафарайни аквазва:

Керекуьл хуьз – «къвед я» лугьуз,

Ч1улав гъуьлягъ – «гъед я» лугьуз…

Мич1ериз «эквер я» лугьуз,

Верчериз «к1екер я» лугьуз…

Гьик1да катдай къуьр хьайит1а?
Гуьгъуьналлаз Сулеймана са жерге риторикадин суалар сад садахъ гилигиз, Вахтуналди тир гьукуматдин сиясат ачухарун патал фасагьатвилин жигьетдай ц1ийи хвал арадал гъизва. Сад садакай чара кьилдин, амма чеб гьа вахтарин гьакъикъат къачунвай ибараяр сад садав агудуналди шаир вичин мураддив агакьзава: ада «вахтуналди тирбуру» ганвай гьуьруьятдал ягьанатдин хъвер ийизва.

Кьет1ен ч1агайвални хцивал шаирди ц1арарин эхирда рефрен яз «лугьуз» гаф ишлемишуни гузва, а гафуни азадвиликай авайбур гьелелиг гьак1ан кьуру гафар я лугьудай фикир тестикьарзава.

Йис-сандавай Ст1ал Сулейманан шаирвилин бажарагъ къуватлу ва мягькем жезвай. Урус пролетариатди вичин ихтиярар патал инкъилабдин женг тухвай са шумуд йисан къене Сулейманан классовый къанажагъ, адан теснифчивилин фагьум-фикир ахьтин дережадив агакьна хьи, ам вичин девирда вич авай яшайишдиз хас кьат1унрилай ва вичелай виликдай хьайи шииратдилай виниз хкаж хьана. Идан гьакъиндай «Куьреда авай аламатар» эсерди шагьидвалзава. И шиирда гуьгъуьна амай авам дагъви лежберрин ч1ехи пай лезгийриз къунши Мамрач ва Ханжал-Къала хуьрера яшамиш жезвай татрал гьалдарун патал, чувудар ягъиз-рекьинин ва тараш-талан авунин гъулгъуладин тешкилатчияр хьайи Куьредин девлетлуяр шаирди вичин вири туьнтвилелди пислемишзава.

И кьац1ай ягъунра-гатунра иштирак авур ксар Ст1ал Сулеймана беябурзава, абуруз «угърашар», «алчахар» лугьузва. Шаирди вичин ватанэгьлийрихъ элкъвена лугьузва: «Эй Куьредин авам эллер! Фагьума-т1ун дуьньяд гьалер!» Гзаф инсанар чпин авамвили инкъилабдиз душманвалзавай къуватрин ч1алал къвезва лугьуз Сулеймана хъел кваз наразивал ийизва:

Сулейманаз вири чида,

Кесиб яз жибин ич1ида.

Алачир чкадал жида

Душмандиз сухун чида квез.

Инкъилабдин ва граждан дяведин вахтунда яратмишай шиирар неинки ц1ийи классдин ниятар къалуруналди, гьак1ни шаирди Куьреда ва

вири Урусатда кьиле физвай вакъиайрин таъсирдик кваз мадни гзаф месэлаяр къарагъаруналди тафаватлу жезва. Сулейманакай икI кхьей М. Гьажиев гьахъ я: «I9I7-I920 лагьай йисарилай эгечIна Сулейманан яратмишунар адан хуьруьн, гьатта адан Куьре округдин сергьятрилайни къерехда авай месэлайрал элячIзава...» Идан гьакъиндай шииррин тIварари чпи шагьидвалзава: «Куьредин цIерид хуьр», «Дагъустан», «Къафкъаз», «Урусатдиз» ва мсб.

Эгер «Куьредин цIерид хуьр» шиирда СтIал Сулеймана хуьрерин яшайишдин ва гьар сана авай къайдадин шикилар, кьилдин вакъиаяр къалурзаватIа, «Дуьнья алаш-булаш хьана» шиирда шаирди алукьнавай четин вахтарин гьакъиндай инсанар хабардар ийизва, ада «гьар са пехърез вичин кака, чизмач ам хадай чка» - лугьузва. Яб гузвайбур шаир никай рахазватIа гъавурда ава.

Эвер тавуна атанвай «мугьманри» саилвилел гъанвай ва вич цавун кIаник ксуз-къарагьзавай кесиб хайи халкьдин кьисметди шаирдик датIана гъалаба кутазва. С. Сулеймана «дуьнья мус маса жуьрединди жеда?» лугьуз суал гузва ва ам дуьнья нин гъиле жедатIа лугьуз къайгъусуз яз акъвазнавач. Чи бубайрин чилиз кIур гузвай патай атайбурукай шаирди наразивилелди ван хкажзава. Дагъустандихъ элкъвена шаирди и фикир къаб алай жуьреда лугьузва:

Гьар атайда вигьиз лапIаш,

Гагь жеда ви тегьер яваш;

Гагь ийиз на дяве, саваш,

Жеда ваз ашкъи, Дагъустан.

Къвез-къвез Сулейман патал Куьредин сергьятар алай чкадилай юзазва. ИкI ада «Дагъустан» шиирда уьмуьрда кьиле физвай вакъиайрикайни яшайишдин гьаларикай вичин фикирар олицетворениедин жуьреда устадвилелди ачухарзава.

Къвезвай интервентрин вилик ракIарар ахъайнава лугьуз, гьа чIаван Дагъустандин кьилевайбуруз шаирди хъуьтуьлдаказ туьгьмет ийизва.

И шиир антитезадин жуьреда туькIуьрнава, шииратдин ихьтин такьат чи ашукьрини ишлемишзава. СтIал Сулеймана и жуьре Дагьустанда инкъилабдин ва граждан дяведин вакъиайрихъ галаз алакъада аваз ишлемишзава. Шаирди саки гьар цIарцIе «гагь» гаф тикрар авуналди цIийи рангаралди жуьреба-жуьре манаяр ачухарзава, анафорадин куьмекдалди шиирдин кьилин мурад-метлеб - Ватандинни халкьдин кьисметди арадал гьанвай тIални къалабулух къалурзава.

Винидихъ чпикай рахай эсерриз идеядин ва художественный кьетIенвилерин жигьетдай «Къафкъаз» шиирни мукьва я. Ана ашукьрин манийриз адет тир жуьреда са фикирдал шииратдин жуьреба-жуьре образар, гекъигунар, метафораяр ва мсб. «алчударна», ахпа эхирда авторди вичи кьилин фикир ачухарзава. Идахъ галаз сад яз, шаирди гагь фольклордизни ашукьриз хас лишанар цIийи кьилелай аннамишзава, гагьни ада анжах са вичиз хас цIийи лишанар-такьатар арадал гъизва.

Гьар атайдаз «ацукьдай чардах», «атIуз недай багъ», «Серфе гьатайла, яхун ламар къвез недай яйлах», «гьар атайда вичиз тини ишиндай чанах» хьанвай ватандин (гила неинки са Куьредин, гьакI санлай вири Къафкъаздин) гьаларикай рахазвай шаирдин рикI тIалдивни бейкефвилив ацIанва.

Шиир неинки са мана-метлебдин жигьетдай цIийивилер квайди я, ам вичин кIалубдин барадайни гьахьтинди я. Эвелни-эвел инал гьам халкьдин мецин, гьамни ашукьрин яратмишунра гьалтзавай багъдин образ (адалди кIани ярдин къамат ачухарзвай) СтIал Сулеймана вичин жуьреда тупIалай ийизва ва адаз мана вичин тегьерда, яни багъдикай ватан, хайи чил авуна, гузва. Халкьдин мецин яратмишунра мягькемдиз гьатнавай «яхун лам» ибарани шаирди интервентрин ва халкьдин душманрин чIулав ниятар къалурун патал гьабурухъ галкIурна ишлемишзава.

Халкьдин яратмишунриз хас адетдин образар гьял хъувунихъ галаз сад яз, Сулеймана кьилди са вичиз хас, вичи арадал гъанвай образарни кардик кутазва. Гьа икI Къафкъаз гьар са атайди «ацукьдай чардах» ягъдай чкадив гекъигуналди ва эвер тавуна атанвай «мугьманар» ламарив гекъигуналди, шаирди абур гьа атайвал хъфидайдак умудни кутазва.

«Гьуьруьят», «Гьарда вичикай хан ийида» эсеррани шаирди адетдин образрик цIийи мана кутазва. Эгер лезги шаир ва ашукь Кьуьчхуьр Саида хандин инсафсузвилерикай кхьидайла, «Ругун чIугвар рат рушарин хур хьана» лагьанайтIа, Сулеймана «ратIран» образ маса геле твазва, ада вичин хайи чиликай икI лугьузва: «Гьар атайда гатадай юг Им иессуз рат хьана хьи». Вахтуналди тир гьукуматдин сиясат ва ада багъишнавай «гьуьруьят» къалурун патал Сулеймана халкьдин мисални вичин жуьреда туьхкIуьр хьийизва: «Гьар ахмакьда са чIарчIикай Лап яцIу чукьван ийида». Мисалар мадни гъиз жеда, амма Сулейман вичин къанажагъ, ада къалурай яшайишдин гьакъикъат хьиз, виликди физвай шаир тирди субут хьун патал винидихъ гъанвай мисалар бес я.

Фагьум-фикирдин ва сиясатдин рекьяй хци хьун Сулейманаз хас хьайидакай Г. Корабельникова кхьенай. Адан гафар инал гъун кутугай кар жеда: «Эхь, СтIал Сулейман неинки са ашукь тир, ам цан цазвай лежберни, багьманчини тир... Вич лезгийрин лежберрикай хьуни ам интеллигент хьайиди инкарзавач. Ахьтин интеллигент хьи, гьикI и гаф Урусатдин халкьарин руьгьдин яшайишда гьатнаватIа, гьахьтин».

СтIал Сулейманан яратмишунрин инкъилабдин ва граждан дяведиз талукь девир «Урусатдиз» шиирди акьалтIарзава. Ана шаир патал ватан вири Урусатдин сергьятра авайди жезва. Ам Урусатдихъ галаз хцин муьгьуьббатдалди рахазва: «Гьикьван эхда на, зи уьлкве, Гьикьван кьабулда на гуьлле?»

Лугьун лазим я хьи, а йисарин Дагъустандани Урусатда авай тарихдин гьаларикай шаирдин кьил садлагьана акъатнач. Савадсуз, амма камаллу шаирдин кьатIунар гегьенш хьуниз шаир дуьнья акунвай инсанрихъ галаз алакъада хьуни ва адан вичин гуьзчивилери, вилик кватай суалриз жавабар жагьуриз алахъунини куьмекна.

СтIал Сулейманан яратмишунрин кьвед лагьай девирдикай лагьанвай ихтилатрикай куьрелди ихьтин нетижа хкудиз жеда: гьар манидилай манидал, яратмишунрин гьар макъамдилай макъамдал элячIдай рекье шаирдин устадвилин дережа акваз-акваз хкаж жезва. Уьмуьрдиз ва сиясатдиз талукь хци месэлаяр куд авуналди Сулеймана вичин вахтунин вакъиаяр кьилдин шииралди къейд ийизва, а шиирар халкь ва хайи ватан кIан хьунин гьиссералди ва фикирралди девлетлу я. Ватандашвили ва хайи чил кIан хьунухьи - и гьиссери гуьгъуьнин йисарани шаирдин илгьамдиз къуват гуз хьана. I920-I937-йисар шаирдин яратмишунрин пуд лагьай девирдал гьалтзава.

I920-йисан мартдиз Дагъустанда граждан дяведин пуд йис алатайдалай гуьгъуьниз Советрин власть гъалиб хьана. И вахтунда СтIал Сулейман вири округда шаир хьиз машгьур хьанвай. Гила цIийи властди къизгъин уьмуьрдин кIарариз хкажнавай шаирди, къуватар кьве сеферда артухарна, совет девирдин гьакъикъатдикай чIалар яратмишзава, ада вичин сес гъалиб хьанвай халкьдиз багъишзава. Фяле классдиз ада дерин гьиссералди ацIанвай чIал бахшзава:

Эй юлдашар, и азадвал

Ажаиб им гьат хьана чаз.

Кесибарин рикIиз шадвал

Хьана, лап регьят хьана чаз.

Пачагьдин гьукумат шаирди «Куьгьне властдиз» шиирдани инсафсуздаказ критика ийизва. Гьакъикъи уьмуьрдай къачунвай кьетIен метафорайралди шаирди инсанрихъ са ихтиярни авачир куьгьне вахтунин шикилар гузва. Урусатда агъавалай Романоврин тухум Сулейманаз гагь пуд виш йисуз яд дегишар тавуна ктIанвай лекъвез ухшар яз, гагьни пуд виш йис хьанвай яхун кализ ухшар яз, гагьни квак янавай хьицикьдиз ухшар яз аквазва. Ихьтин ухшарвилер акун хатадай хьанвай кар туш. Алатай вахтарин мичIи шикилар гун Сулейман патал кьилин мурад туш, ада и жуьреда цIийи девирдин къуватни къудрат тестикь жезвайвал къалурзава.

Социализмдин цIийи гьакъикъатдикай чIалар туькIуьруниз вичин вири амай уьмуьр бахш авур шаир патал а гьакъикъат яратмишунрив дериндай еримишиз тур накьвадиз элкъвена. Амма къейд авун лазим я хьи, вилик вахтара хьиз, Совет девирдин сифтегьан йисарани Сулеймана сатирадин чIалар туькIуьрзавай. Эгер инкъилабдилай виликан сатирада шаирди пачагьдин гьукуматдин векилрин крар ва ниятар винел акъудзавайтIа ва халкьди нифретламишнавай къурулушдин къайдаяр инкарзавайтIа, гила, советрин девирда, ада цIийи общество арадал гъуниз манийвалзавай гьар са кар пислемишзава.

СтIал Сулеймана советрин девирдин шаир гьамиша вилик физвай женгчи яз кьабулзавай. Сулейманан кьат1унрай, шаирди цIийи уьмуьрдин еришдикай чIалар лугьунихъ галаз сад яз, инсанрин къанажагьда ва дуланажагъда амай куьгьне амукьайрихъ галазни женг чIугун важиблу тир. И везифа Сулеймана тамамдиз кьилиз акъудна. РикIивайни, куькай Сулеймана лагьайтIани, адан шииррай гьавалу ва рикI куз лагьанвай гафарин иесидин, халкьдин арада авай ва инкъилаблу девирдин везифаяр чизвай фасагьат устаддин ван къвезва. И жигьетдай Н. Капиевадин гафар гьахълубур я. Ада Сулейманакай икI лагьанай: «Адан шииррин бинеда яшайишдин гьихьтин хьайитIани факт гьатзавай ва ада гегьеншдиз, сувариз хас жуьреда, метлеблудаказ ванзавай. СтIал Сулейманахъ В. Маяковскийдизни Д. Бедныйдиз хас шаирвилин карчивал авай». Идан гьакъиндай шаирдин ватандарвилин лирикади, эвер гунин шиирри, шиирри-бахшбендери, хци сатиради шагьидвалзава.

Советрин властди Сулейманан яратмишунар неинки цIийи рекье туна, ада гьакI шаирдин сатирадин шииратдин сергьятарни гегьеншарна. Гьа икI Сулейманан ягьанатдин хьелер чеб чпихъ инанмиш ва чпиз чпикай чIехи фикирар авай авамрихъ, тапархъанрихъ, фитнечийрихъ, чпи чеб хъсанз къалурзавай кьве чин алайбурухъ, куьгьне адетар гумайбурухъ, дишегьлияр истисмарзавайбурухъ галукьиз хьана, вучиз лагьайтIа ихьтин ксариз советрин обществодиз душманвал авунин гьерекатар хас тир.

Сулейманан чIаларин тематика гегьенш хьунихъ галаз алакъалу яз, адан сатирада ягьанат нихъ галукьарзаватIа гьабурун къаматар гудай вахтунда шаирди ишлемишзавай эдебиятдин приемарни дегиш жезва. «Вич яцIуз кьадай авамдикай» ва «акун къене вич инжинар, вичиз я син, легьв» тийижирдакай ингье шаирди вуч лугьузватIа:

Крар - яваш, гафар - еке,

Я вирт чидайд туш, я сирке.

Вичин рикIиз кIанда шуьшке

Гатаз, масмар, мих тийижиз.

Гафар вичин-профессир,

«Нету» - бегьем «юх» тийижиз.
«Вич вичиз бегенмишдаз» шиирни фикир гуниз лайихлу я; ана кьама ял авай, михеннат, кьве чин алай инсанрикай рахазва. И шиирдани шаирди тайин ва виле акьадай образар яратмишзава, гротескдин ва гиперболадин такьатар ишлемишзава. Лезгийрин яшайишдай къачунвай гекъигунарни и шиирда кьетIенбур хьанва. ИкI шаирди вичин шиирдин игитдиз са бендина «Гагь кьулухъ физ, гагь-гагь вилик, Вун ламран къалтах хьиз жемир» лугьузва, маса бендина адаз икI хълахьзава: «Ша акъвазра ви сив секин, АтIумир халкьарин мумкин, Макъамсуз чкадал эркин, Гьамни куь ятах хьиз жемир». Вичиз хъел гьанвай касда хъсандиз эцягьун патал Сулеймана дагъви патал багьа ва пак затI, итимвилинни, ягьдинни намусдин лишан тир бармакдикни хкуьрзава: «Хъицикьдинни жеда лечек, Ваз видни бапIах хьиз жемир».

Обществода дишегьлидин гьал гьихьтинди ятIа къалурдайлани, Сулеймана халкьдин шииратдин адетар давамарзава. Эгер халкьдин сивин яратмишунра кьисметдикай рикI ханвай, чпихъ са ихтиярни авачир дагъви рушари яшайишдин къайдайрин гьахъсузвиликай лугьузватIа, СтIал Сулеймана, цIийи девирдин шартIара, инкъилабди гъанвай хъсан дегишвилерал ва цIийивилерал бинеламиш хьана, куьгьне адетар инсафсуздаказ русвагьзавай шиирар туькIуьрзава. И жигьетдай «Бубадиз арза» шиир тафаватлу я. Шиир туькIуьр хьунин жуьре вични цIийиди я. Шаир рушан мецелай хайи велед чIехи калымдихъ такIан касдиз «маса» гайи инсафсуз бубадихъ элкъвена рахазва:

Кьамир на девлетлу къавум,

На зун адаз гумир, буба!

...Къиметдихъди веледдин як

Гана, а пул немир, буба.

Якъин чир хьухъ, ахьтин гьуьлуьк

Ракъурдач за уьмуьр, буба.
Регьятдиз кьатIуз жеда хьи, СтIал Сулейманан сатирадин шиирра цIийи образралди ва приемралди чIугунвай лезгийрин яшайишдин тайин шикилар ганва. И шиирри шаирдин яратмишунра реализмдин лишанар гужлу ва артух хьуникай лугьузва.

ЧIехи шаирди сатирадин хци гаф са куьгьне адетрихъ, чи халкь, уьлкве вилик финин карда кьецI гузвайбурухъ элкъуьрунилай гъейри гьакI чпин хиве авай везифаяр тамамвилелди кьилиз акъуд тийизвай, халкьдикай яргъаз хьанвай цIийи девирдин чиновникрихъ, «материал кхьиз» тахсирсуз инсан рин кIвалер чIурзавай фитнечийрихъ элкъуьрзава. Инал сатирадин ва юмордин чIаларик акатзавай «Коммунист», «Тапан коммунист», «Миханнат», «Герек туш», «Тербия» ва маса шиирар къалуриз жеда. И фикир ашкара хьун патал са кьве чешне гъин.

«Тапан коммунист» (I934) шиирда «инсанвилин къайда чин тийидай, ажузбуруз кичIерар гуцай, ришвет къачуз руфун дулу ийидай» бегьемсуз къуллугъчидиз тамам критика ганва:

Фагъумна за са бязибур:

Кепекдихъ маса гуз абур,

Вичи вич кьаз лап такабур,

КIанзава уьзденвал ийиз.

Эсердин рефрендин цIарари адан мана мадни гужлу ийизва, шаирдин викIегьвални къалурзава: «Патишагь, султанвал ийиз; Чинеба асланвал ийиз; Куьгьне Мурсал-ханвал ийиз».

Советрин девирда СтIал Сулейманан чIалариз яб гузвай ва абур кIелзавайбурун кIватIални дегиш жезва. Шаирдин чIалар неинки са Куьредин, гьакI вири уьлкведин агьалийрив агакьзава. Идахъ галаз шаирдин яратмишунин методни дегиш жезва. Гила Сулеймана гьакI хурай атайвал са куьн ятIани гьакъиндай чIалар лугьузвач, ада эвелни-эвел тема веревирдзава, ахпа шиир кхьиз тазва, вичиз бегенмиш тахьай цIарар цIийи кьилелай туькIуьр хьийизва, цIийи вариантар арадал гъизва, гагь-гагь кIвалинбурухъ галазни, критикрихъ галазни (абурун жергеда А. Мамедов, Гь. Гьажибегов, Э. Капиев, С. Мусаиб авай) бязи цIарарин гьакъиндай меслятар ийизва, ахпа хъсан вариант хкягьзава.

Гила Сулейман инкъилабдилай виликдай гьихьтинди тиртIа яз амач. ЦIийи гьакъикъат, Гь. Гьажибеговахъни Э. Капиевахъ галаз дуствал себеб яз, шаирдин кьатIунар, чирвилер, фикиррин майданар гегьенш жезва.

Сулейман урус чIалай таржума авунвай А.С. Пушкинан, A.M. Горькийдин ва чIалан маса зурба устадрин гуьзел эсеррихъ галаз таниш жезва.

Инкъилабди гъанвай цIийивилерин таъсирдик кваз Сулейманан эсеррин тематикани гегьенш жезва. Ада цIийи общество эцигзавай совет инсанрин азад зегьметдикай чIалар туькIуьрзава, стхавилелди са хзанда яшамиш жезвай халкьарин дуствиликай лугьузва, Совет властдикай гражданвилин гьиссерив ацIанвай гзаф шиирар яратмишзава. ЦIийи мана-метлебди формайрин цIийивални истемишзавай. Гьа икI шаирдин яратмишунра шиирар-чарар, шиирар-речар, поэмаяр, дерин фикирар пайда жезва, и вири эсерри Дагъустандин эдебият девлетлу авуна.

СтIал Сулеймана эдебиятдиз гъайи цIийивилер къейд авуналди, лугьун лазим я хьи, шаирди социализмдин гьакъикъатдикай, советрин инсанрикай шиирар туькIуьрдайла, вичиз хас кьетIен художественный такьатар ишлемишзава, адетдинди тир поэтика цIийикIа рангламиш ийизва.

Шаирди багъдин, тарцин, цуькведин образар ишлемишзава ва абурук цIийи мана кутазва. Шииратда къадим хьанвай лишанар цIийи жуьреда веревирд авунин кар шаирдин яратмишунра гьикI кьиле фена? Сулейманан яратмишунра цIийивал хьиз тайин хьанвай багъдин образдиз килигин.

Багъдин образ РагьэкъечIдай патан халкьарин шииратда гзаф гьалтзавай лишан я. Саадиди (ХШ лагьай асир) вичин ктабриз «Бустан» («Емишрин багъ») ва «Гуьлистан» («Къизилгуьлрин багъ») тIварар гана. Ирандин маса шаир тир А. Джамидин вичин диванрикай (шииррин кIватIалрикай) садал «Багъаристан» («Гатфарин багъ») тIвар эцигна. Лезгийрин инкъилабдилай виликан шииратда, гьакIни халкьдин мецин яратмишунрани багъ-жегьил рушан лишан я. Сулейманан чIалара багъ маса жуьредин лишанар яз гьатнава, ада и гафуниз-образдиз маса мана гузва. Шаирди и гаф Ватандин лишан яз ишлемишзава. ИкI, инкъилабдин ва граждан дяведин йисара шаир патал Ватан Куьре, Дагьустан ва Къафкьаз тиртIа, советрин девирда ам патал Ватандин сергьятар гегьенш жезва.

СтIал Сулеймана лезги шииратда чпикай гзаф кхьенвай ва лагьанвай Шагьдагъдинни Шалбуздагъдинни, Самур вацIунни образар ишлемишзава. Халкьдин сивин яратмишунрани алатай девиррин лезги шииратда и образар халкьдиз мидявал ийизвай къуватрилай кьисас къахчудай, герек чIавуз халкьдин пад кьадай лишанар яз гьатнава. ИкI, Кьуьчхуьр Саида «Мурсал хандиз лянет» шиирда лагьанай: «Я Эренлер, я Шалбуздагъ, Эхиз тежер гуж хьана заз!» СтIал Сулеймана, лагьайтIа, адетдин везинар-лишанар цIийи жуьреда фикир-фагьум хъувуналди, вичин совет девирдин шиирра уьлкве зурба Шагьдагъдив гекъигзава: «Чи и Советски власт, Гьелбетда, са туькIвей багъ я, Дугъриданни, жеда къияс, Вич мягькем тир са Шагьдагъ я».

Адетдин тропар, яни вичин асул манадай маса манада ишлемишзавай гафар ва ибараяр цIийи кьилелай фагьум-фикир хъувуналди, СтIал Сулеймана вичин кьилдин поэтика яратмишзава. Девирдин зурба идеяяр, ватан кIан хьунин гьиссер ачухарун патал ада инкъилабди гьанвай гьакъикъат къалурзавай цIийи образар яратмишзава. Абур сифтени-сифте халкьдин дуланажагьдай къачунвай образар я. Инкъилабдин ва граждан дяведин девирдиз талукь «Къафкъаз» шиирда шаирди жуьреба-жуьре интервентар чпин дакIанвилин агъу Къафкъаздин халкьарик кутаз кIанзавай хузарив (чIуру чIижерив) гекъигзава. «Октябрдин инкъилабдиз» шиирда СтIал Сулеймана советрин фялеяр яру чIижерив гекъигзава:

Чи завудрин яру чIижер,

Чпин рикIиз кичIе тежер.
И образар шаирди жуьреба-жуьре ижласра авур вичин рахунрани ишлемишзава. Северокавказский крайдин Советрин сад лагьай съезддал ада лагьанай: «Зи уьлкве-куьнуьяр хуьзвай чка я. Гьар колхоз – ван алай бахтавар куьнуь я. Чна вирт хьиз ширин вири инсанар паталди тир шадвал туькIуьрзава. Амма гагь-гагь куьнуьдиз хуз ва я вирт кIватI тийидай чIиж гьахьзава ва чи виртIедин рекъер чIурзава».

Аквазвайвал, инални образар ассоциативный бинедал алаз ганва: «чIижер» - чуьлда кIвалахзавай зегьметчияр я, «куьнуьяр хуьзвай чка» -советрин уьлкве я, «хузар» - зиянчияр, ислягь зегьметдиз кьецI гузвай ксар я, «куьнуьяр» - чи колхозарни совхозар я.

Чна винидихъ лагьайвал, багьдин образ - Совет уьлкведин, тарарни советрин къурулушдин лишанар я. Багъдинни тарарин образрихъ галаз «яру цуькверин» образни алакъада ава. ИкI, «Пятигорск» шиирда лугьузва: «ЦIерид сан къелемдин тарал Гьар патахъ чкIай хилерал Лап яру цуьквер акуна». «Яру цуьквер» Сулеймана Совет уьлкведин ватандашриз лугьузва: "Гьукуматдин вилин эквер, ЦIийи багъдин яру цуьквер...», «Гатфар бере багъда битмиш Лап яру цуьквер я рушар».

ЦIийи образар яратмишдайла, шаирди вичин илгьам уьмуьрдин яцIай къачузвай. Яру ранг СтIал Сулейман патал инкъилабди цIийи авунвай яшайишдин лишан я, гьавиляй шаирди и гьакъикъатдин шикилар экуь ва шад рангаралди чIугвазва.

СтIал Сулеймана хайи халкьдин мисалар, синагъар гзаф ишлемишзава ва гьа са вахтунда сивин яратмишунриз мукьва жуьреда ада вичини камаллу келимаяр арадал гъизва. И месэла гегьеншди я ва ам кьилдидаказ гьялна кIан жеда. Гьавиляй чун Сулеймана мисалар ишлемишунин ва абуру цIийи рангар гунин са шумуд чешнедал акъвазда. «Февралдин инкъилаб» шиирда пачагьдин гьукуматдиз инкъилаб ивида батмишиз кIан хьунин фенд шаирди ихьтин мисалдалди къалурна: «Фур атIайд аватна фуруз».

«Гьарда вичикай - хан ийида» эсерда шаирди вичин наразивал къалурун яз икI лугьузва: «Гьар ахмакьда са чIарчIикай лап яцIу чукьван ийида». Мисалар еридин жигьетдай цIийикIа фагьум-фикир авуна ишлемишун шаирдин «Дуьнья алаша - булаш хьана», «Бендедин рикI тахьуй тешвиш», «Темпел» ва маса шиирризни хас я. «Бендедин рикI тахьуй тешвиш» халкьдин «Кимел акъудай хамуникай шаламар жедач» мисалдик шаирди вичин жуьреда цIийи мана кутазва. «Жуван бахт фейи а макъам, КIватI жез вичел хажалат, гъам, Аштерхандиз тухвайтIан хам, Абасдихъ къачуз амукьич», яни зегьметкеш кесибдиз гьина хьайитIани четин я.

Лагълагъчийрал, фитнечийрал, дашбашчийрал ва масабурал сатирадин хъвер авун патални Сулеймана мисалар ишлемишзава. «Темпел» эсерда шаирди «Кьве ламраз са рипе мух пай тежерди» - мисал вичин кьетIен ранг гана ишлемишзава: «А ахмакьдин чинал рахух, Кьве ламраз пайиз течир мух».

Гьа икI СтIал Сулеймана гъайи цIийивилерикай рахадайла, ада вичин халкьдин шииратда мягькем бине кьунвай образрикай, мисалрикай, синагьрикай цIийи жуьреда менфят хкудунихъ галаз сад яз кьилди са вичиз хас тропарни, камаллу ибараярни арадал гъайиди рикIел гъана кIанда.

Эгер сифтегьанбуру чпин чешмейрихъ галаз алакъа квадар тавуна шаирдин чIалара цIийикIа ванзаватIа, кьвед лагьайбуру шаирдин кьилдинвал, адан бажарагъдин кьулантар къалурзава.

30-йисара СтIал Сулейман эпикадин чIехи эсерар - лезгийрин арада гегьеншдиз машгьур хьайи поэмаяр туькIуьрунал элячIна. Шаирди вичин поэмаяр Гь. Гьажибеговахъни Э. Капиевахъ галаз алакъайра аваз, абурун меслятрал бинеламиш хьана туькIуьрна. Ихьтин куьмек шаирдиз герек тир, вучиз лагьайтIа ам эдебиятдин теориядихъ галаз таниш тушир, адаз шииратдин жуьреба-жуьре кIалубарни жанраяр тамамдиз чидачир, идалайни гъейри Сулейманал къведалди хьайи лезги эдебиятда эпикадин гегьенш эсерар кхьидай адетарни авачир.

Дагъустандин тарихдин хроникайрин ва таржума авунвай эсеррин таъсирдик кваз СтIал Сулейманани «Серго Орджоникидзе», «Ватандикай фикирар» ва «Дагъустан» поэмаяр туькIуьрзава. Эхиримжиди шаирдин виридалайни чIехи, вич са идеядалди мягькемарнавай къанни муьжуьд къошмадикай ибарат эсер я. И эсердин жанр тайинарай Агьед Агъаева гьахълудаказ лагьанай: «Дагьустан» - поэма-хроника я, шииралди туькIуьрнавай вичин жуьредин «Дагъустан-намэ» я, «Дагъларин уьлкведин биография я». «Дагъустан» поэмадин бинеда авайди ватандинни халкьдин кьисмет я. Шаирди хажалатар акур, амма гьамиша азадвал вине кьур, гагь «мугъулрин ханди», гагьни «ирандин шагьди» , «урус падишагьри» азабрик кутур ватандикай ихтилатзава.

Поэма антитезадин жуьреда туькIуьрнава. «Эвер тавуна атанвай мугьманри» - къецепатан чапхунчийри ва гьакIни гьукум гужуналди чпин гъиле кьунвай чкадин гьакимри алатай са шадвални авачир мичIи девирда авур кьван зулумрин къаншарда шад ва бахтавар алай девир эцигзава, лукIвилин бухаврикай, зунжуррикай азад хьанвай халкьдиз гьуьруьят гьатуникайни ам, халкь, вичин чилин иеси хьуникай лугьузва.

Вич шагьид хьайи алатай девирдин зидвилер къалуруналди СтIал Сулеймана Дагъустандикай «Гьар са бег, хан кутаз вилик, Гьабурув вични жез шерик» лугьузва. Интервенциядин вахтунда хайи чилин кьисметди арадал гъанвай тIални къалабулух ачухарун патал шаирди хкягъзавай рангар дуьзбур жезва. Шаирди гъизвай делилар тайинбур я:

Зегьметкешрин рикIиз зегьер

Хьана ада авур тегьер.
Йиф гьикьван мичIиди ятIани, ам экуь йикъа эвез ийидайдахъ шаир инанмиш я. Гьахьтин югъ алукьни ийизва.

СтIал Сулейманан «Дагъустан», адан «Ватандикай фикирар» поэма хьиз, дериндай патриотвилив ацIанвай эсер я. «Ватандашвал - им Ватан гьисс авун лагьай чIал я, ам къизгъиндиз кIан хьун я, ам яратмишзавай касдинни халкьдин альакъа я, адаз къуллугъ авун я», - кхьенай советрин чIехи шаир Михаил Светлова. Гьа ихьтин еридалди Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан вири яратмишунар тафаватлу я, иллаки «Ватандикай фикирар» ва «Дагъустан» поэмаяр.

«Дагъустан» поэмада вакъиайрикай суьгьбет авунин жуьре тарихда кьилдин чкаяр кьунвай ксарин характеристикаяр гунихъ галаз къаришугь яз ганва. Сулейманан яратмишунра поэмадин жанр шаир пешекар эдебиятдиз мукьва авур цIийи вакъиа яз хьана.

СтIал Сулейман вичин хва шаир Мусаибахъ галаз санал яратмишай, вич дишегьли-шаирдин бахтсуз кьадар-кьисметдиз бахшнавай «СтIал Саяд» (I932) тамашадин, чIехи устазвилелди теснифнавай илагьийрин циклдин авторни я. Абур чпикай кьилди рахуниз лайихлу эсерар я.

Къазахрин тIвар-ван авай писатель ва алим М. Ауэзова Джамбул Джабаевакай кхьенай: «Ада эдебиятда поэзия хурун, кхьинрин ва кьилди сада яратмишнавай хилериз пай авунин къайда чукIурзава... Абур (акынар. -Гь.Г.) чпиз илгьам гузвай чешмейриз пешекар шаиррилай гзаф мукьва я, абур чилинни уьмуьрдин гьакъикъатни а гьакъикъатдин шиират къагьриманвилелди цIийи хъжезвай сергьятдал ала». М. Ауэзова Джамбулан шииратдикай лагьай гафар Ст1ал Сулейманакайни лагьайтIа жеда, вучиз лагьайтIа ам сифтегьан чешмейриз - вичяй шаирди илгьам къачур халкьдин уьмуьрдиз амайбурулай гзаф мукьва я. Ада шииратда са вичиз хас ванцелди, кьилди вичин жуьредалди авай гьакъикъатдин шикил чIугуна, гьавиляй адан гуьзел, асирдин писни хъсан гьахълудаказ къалурай шиират адан яратмишунрихъ галаз таниш хьайи вирибуруз хуш я.