Лезги эдебиятдин тарих

Бес гьакъикъатда дяведин йисарин лезги эдебият гьихьтин гьалда авай? Чи чIалан устадар а йисара квел машгъул тир? Гьелбетда, и суалриз регьятдиз жаваб гуз жедач, вучиз лагьайтIа а йисара чи шаиррини прозаикри яратмишай эсерар жуьреба-жуьре делилар себеб яз вири чав гьелелиг агакьнавач. ИкI фронтдиз фейи жегьил шаиррин ирс тамамвилелди къени чаз чизвач. ЯтIани, чаз малум эсеррал бинеламиш хьана, агъадихъ дяведин йисарин лезги эдебиятдикай чи фикирар лугьуз жеда.

Сифтедай къейдун лазим я хьи, дяве башламишайла, Дагьустандин маса халкьарин писателар ва шаирар хьиз, чи жегьил литераторарни гуьгьуьллудаказ фронтдиз рекье гьатнай. И жергедик Мемей Эфендиев (I903 -I944), Балакъардаш Султанов (I9I2-I943), Агъалар Гьажиев (I907 -I943),

СтIал Мусаиб (I9I4-I943), МутIагьир Рзаханов (I906-I942) ва масабур акатзава. Абуру гьам шаирвилин хци гафуналди, гьам яракьдалди чапхунчи душмандихъ галаз, кьегьалри хьиз, дяве тухвана, Ватандин рекье чпин жегьил чанар эцигна.

Фронтдин далу пата амай шаиррини писателри: Хуьруьг Тагьира, Нуредин Шерифова, Шиназ Гьезерчиди, Абдул Муталибова, Сейфедин Шихалиева, Зияудин Эфендиева, Къияс Межидова, Альдер Билалова, Шагь-Эмир Мурадова ва масабуру галатун тийижиз эдебиятда кIвалахзава. Абурун ватанпересвилин гьиссералди ва дерин метлебдалди тафаватлу эсерар «Социализмдин пайдах», «ЦIийи дуьнья», «Колхоздин пайдах» газетриз, школадин хрестоматийриз ва кьилдин кIватIалриз акъатнай. ИкI, I943-йисуз чапдай акъатай «Ватан патал» ктаб кьетIендиз къейд авуниз лайихлу я. Ана Ватандин чIехи дяведин вакъиайриз бахшнавай халкьдин сивин яратмишунар, СтIал Сулейманан «Яру аскердиз», Хуьруьг Тагьиран «Ватан», «Бубадин тапшуругъ», «Аслан хва, игит хьухь!», «Лянет», СтIал Мусаибан «Гьамиша гъалиб яру аскер», «Ватан хуьз гьазур я чун», Зияудин Эфендиеван «Гьахъ эхир винел акьалтда», «Фронтдин бригада», Сейфедин Шихалиеван «Ватандин кард», Къияс Межидован «Седредин Гашумов», Альдер Билалован «Фронтовик стхадиз чар», «Гатфариз», Шагь-Эмир Мурадован «Красная армиядиз салам», «Сталинград», «Партизандин паб», Шихнесир Къафланован «Ватандин игитриз аферин», Агълар Гьажиеван «Гитлеран хам за хтIунда», Д. Алифован «Къанчанах Гитлераз», «Бригадир» эсерар ганва. Ктабда гьатнавай саки вири эсерра чIалан устадри чун чапхунчи душмандин винел гьалиб жедайвилин фикир тестикьарзава.

Са к1валах мадни къейд тавуна жедач. Дяведин йисара амай дагъви халкъарин эдебиятра хьиз, чи литературадани поэзиядин жанрайри кьилин чка кьазва. Иллаки шиирри. Имни Дуьшуьшдин кар тушир. Поэзиядин жанр чи халкьариз виридалай истеклу жанр я.

Лугьун лазим я хьи, ислягьвилин ва ватанпересвилин месэлаяр чи шаирри гьеле 30-йисарани чпин эсерра къарагъзрзавай. Месела, СтIал Сулейманан «Испаниядин кьегьар», Алибег Фатахован «Дяве», СтIал Мусаибан «Испанидин патриотриз» ва маса чIалар къалуриз жеда. Абуру фашизм, дявекарвал негьзавай, дуьньяда ислягьвал хуьниз эверзавай.

Ватандин ЧIехи дяве башламишайла, ватанпересвал, къагьриманвал халкьдин сивин яратмишунрин ва эдебиятдин кьилин месэлаяр жезва. Чеб гзафни-гзаф дагъви дишегьлийри яратмишнавай фольклордин бейтера Ватан хуьз женгиниз физвай кьегьал рухвайриз абурун дидейри, сусари, вахари ихьтин тапшуругьар гузва:
Баркалла ваз, чан кIани яр,

Ватандин аслан тIвap къачур.

Зур къалурна, пехьи фашист

ЧIулав къванцин кIаник кутур.

Вун юлдашар галаз хъша.

Игитвилин тIвар къачуна

Хурал орден алаз хъша.

Ярдин гъиле авай тфенг

Душман пучдай цIайлапан я.

Гъалиб хьана хъша, къелем,

Зи ширин чан ваз къурбанд я.
Я вад пипIен экуьнин гъед,

Вун шапкадин пеле кIандай.

Чан рикI алай ширин стха,

Вун хтана кIвале кIандай.

Пехъи кцIин уьмуьр вуч я,

Пехъи ампа, къачагъ Гитлер?!

Ви ажал вав агакьдалди,

Герек амач яргъи рекьер.
Ватандин кьадар-кьисмет терездал эцигай чIавуз чи чIалан устадарни кисначир. Дяведин йисара абуру гьарда вичелай алакьдайвал гъалибвилин югъ мукьва ийиз, женгиниз къарагънавай халкь руьгьламишиз алахъзава. Абурун эсеррикай са кьадарбур «Ватан патал» кIватIалда гьатнава. Ктабдин сифте гафуна ам туькIуьрай Зияудин Эфендиева икI кхьенва: «Гьеле дегьзаманайрилай инихъ, инсан жуван яшайиш патал женгиниз яракьламиш жедайла, ада жуван азадвал патал чIуру къастунин къуватрин аксина женг чIугвадайла,ам тураривди, хьелеривди, тупаривди хьиз, манийривдини яракьламиш жедай. Художественный гафунин къуват халкьдин къагьриманрин, игитрин, сердеррин гъиле лап гужлу яракь яз хьайиди я». КIватIалда тежрибалу устадрин эсерар хьиз, эдебиятда сифте камар кьачузвайбурун чIаларни ганва. Гьавиляй вири эсеррин ери сад туш. Амма са кIвалах ашкара я, вири эсерриз ватанпересвал хас я. ИкI СтIал Мусаиба «Ватан хуьз гьазур я чун» шиирда Советрин вири халкьар гаф- чIал, ният сад яз пехьи душман тергиз гьазур тирди малумарзава:

Диде-Ватан патал дяве

Авун къазва чна хиве,

Гъич са касдин кам чи чипе

Тутаз чун къуз-физ гьазур я.
Гьа ихьтин къагъриманвилин фикир З.Эфендиеван «Гьахъ эхир винел акьалтда» гьикаядани ава. Вич дяве башламишай сифте вацра яратмишай и эсерда гьерекат дагьдин хуьре кьиле физва. Ана гьвечIи-чIехи сад хьана, Къадир халу кьилеваз магьсулар кIватI хьийизва. Гьа и къайдада абуру фронтдин далу пад мягькемарзава. Чуьлдиз гьатта пионерарни кваз атанва. Къадир халуди абуруз икI лугьузва: «Де кар аку, кьуччагъар,бубадин кьегьал картар. Куьне кIватI хъувур гьар са тварцикай фашистрин рикIе акьадай гуьлле жеда. Буьркьуь хьуй душмандин вилер».

Къадир халуди ял ядай чIавуз кIватI хьанавайбуруз вичиз аял вахтара ван хьайи са риваят ахъайзава. Риваятдин мана- метлеб ихьтинди я. Куьгьне вахтара Первани лугьур са кас хьанай кьван. Адан гъиле гьамиша чумахъ жедай. Адаз дуьньяда игитар, девлер, аждагьаяр ава лугьуз ван хьанай. Перванидиз вичин гьунарар къалурна тарихда тIвар таз кIан жеда кьван. Яргъалди фагьум-фикир авур Перванидиз вичин тIвар магьшурдай рехъ жагъаначир. Къаркай са юкъуз ам чумахъни гьилеваз чуьлдиз фенай. Ина Перванидал цекверин кIунтI гьалтда. Ада тадиз чумахъдив кIунтI яда, ада гьисабайла, кьейи цекверин кьадар яхцIурдалай гзаф хьана. Перванидин кьиле гьатда ажайиб фикир. Хуьруьз хтанмазди ада кимел алай жемятдихъ элкъвена икI лугьуда: бес къачагъар кьвезва чи хуьр тарашун патал, за абур и чумахъдив ягъайла, яхцIур кьван кьена.

Кимел алайбурукай са шумуд кас адахъ инанмиш хьана. Чанда шадвал гьатай Первани вич хьтин са шумуд ахмакьни галаз къуншидал алай гуьзел ва мублагь вилаятдиз рекье гьатда. Макьсад - анин девдин диде ширна вичикай пачагь хьун тир. Девдин къеледив агакьайла, анай са тIурфан, гьарай-афгъан акъатнай хьи, дагълар, тамар абурун кьилел аватнай. Перванидиз ва адахъ галайбуруз чпи фикир авур кеферин ериндал сурар жагъанай. «Бес гила къарагънавай, дуьньядин Аллагь зун я лугьуз майдандиз экъечIнавай Гитлер вуж я кьван?- давамарзава Къадир халуди, - ам гьа Перванидин нерай аватнавайди тушни мегер?»

Гьикаядин метлеб ам я хьи, акьулсуз Перванидиз чара уьлкведин девдин къеледин кIане сур кьисмет хьайивал, Гитлераз ва адан гъилибанриз чи генг уьлкведин чилерал сурар кьисмет жеда. Писатель ягъалмиш хьаначир, са шумуд йисалай немсерин фашизм чи кьегьалри тергнай.

Эгер 3. Эфендиева чи халкьар Германиядал гъалиб жедайдахъ инанмишвалнатIа, шаир Сейфедин Шихалиева гьа гъалибвал къачун патал пай кутур кьегьал рухвайрикай сад тир Валентин Эмировакай «Дагьдин кард» поэмада суьгьбетзавай. Ана шаирди чи уьлкведа сифте яз ягъай душмандин самолетрин къадар ачухарай, лезгийрин кьегьал хва, Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован къамат ганва, С.Шихалиева сифте нубатда бан-бубайри чаз тунвай весияр рикIелхкизва:

Хци яз хуьх куьне гапур вафалу,

Герек жеда ам квез са къуз балалу.

Дяведиз куьн зирек игит хва яз вач.

Вара-вара тахьуй кьулухъ вегьез кIвач.

Пис душманди гъил aтlaйтla куь нагагъ,

Дяведа кумукьай гъилин зур къалагь.
Ихьтин къагьриманвилин фикирралди тафаватлу гафарилай гуьгъуьниз шаирди Валентин Эмирован шикил гузва:

Валентин вич кьакьан буйлу, лап уьтквем

Жаван тир са жуьрэтлу ва лап мягькем.

Беден жанлу, къуьнер гьяркьуь, чин къумрал,

РикIиз хуш тир, ашукь жедай акунрал.

Вич зирек яз лап сабурлу гада тир,

Даим азад дагъларин ам бала тир.

Лап кесерлу зигьин авай гада яз,

Тарс куьтягьна ахпа фидай ам къугъваз.

В.Эмиров эдебиятдал, хайи халкьдин тарихдал рикI алаз чIехи хьанай. Иллаки ам хайи дагъларин тIебиатдал сергьят авачир кьван кьару тир:

Яру, вили, лацу, хьипи цуьквери

Кьунвай дагълар, гузвай атир ниэри,

Шад-хурам яз нуькIвер, къушар рахазвай,

Гьарнихъ вилиз яру пайдах аквазвай.

Лап алмас хьиз михьи хьанвай цавун тагъ,

Парламишиз зарлу нурар авай рагъ.

Шаирди игитдин мецелай дагъларин къагьриман тарихни рикIел хкизва. Дагъви уьлкведиз, ам табиарун патал, гзаф чапхунчияр атанай. Инал С. Шихалиева Ануширвананни Масламадин, Салмананни Темурленган, Мервананни Надир-шагьан тIварар кьазва. Амма намуслу дагъвияр садавайни лукIвиле тваз хьаначир:

Дагъустандин ажугъ агъзур къат хьана,

Самур, Хунзах, Табасаран сад хьана.

Мягькем кьуна тфенг, къалхан, тур гъиле,

Сур сал унай душманариз гуз гуьлле.
В.Эмиров вичин цIемуьжуьд йис тамам хьанамазди Таганрог шегьерда летчиквилин училищедиз гьахьзава. Жегьил гададин эрзиман мурад кьилиз акъатзава:

ИкI фенай ам Таганрогдиз кIел ийиз,

Отличник яз алахъзава кар чириз.

Летчиквилиз вич лайих хьун къалурна,

Анайни ам Сталинграддиз ракъурна.
Лезги гададикай цаварин халисан пагьливан хьанай. ИкI ада белофинрихь галаз хьайи дяведа летчик яз иштиракзава. Гъиляй кар къведай цавун кард В.Эмиров шаирди гьерекатда аваз къапурзава:

KIелнa приказ, хкаж хьана ам цавуз,

Валентиназ акуна хьи са чIавуз

Щун гуьллеяр хар хьиз къвезва лап вичел,

Хьиткьинзава гагь са кьвалав, гагь кьилел...

Гзаф кьадар икI дявеяр авуна,

Ада вичиз лайих орден къачуна.
Шаирди вичин игитдин къамат тамамди хьун патал Эмиров вири патарихъай къалурзава. ИкI Валентина Кеферпатан Къафкъаздин жегьилрин митингдал лагьай гафарни гьизва. С.Шихалиева, гьелбетда, игитдин гафар чIагурнава. Аллитерация ва эвер гунин къайдаяр ишлемишуни геройдин рахунрин таъсирлувал артухарзава:
Самур, Терек кьил винелди фидай туш,

Дагъви халкьар Гитлераз лукI жедайд туш,

Къарагъ, къарагъ, Къафкъаз халкьар, къарагъ куьн!

Къанлуйрилай къанар къахчуз къарагъ куьн!

Къара къанлу, къара къаргъа, къарагуьн,

Къаралмишар къирмиш ийиз къарагъ куьн!» -

ИкI лагъана ам митингдай хъфенай,

Мад душманар къирмиш ийиз ам фенай.

И рикI чIулавардай туькьуьл хабардиз талукь яз жегьил писатель Къияс Межидова «Седредин Гашумов» очерк кхьенай. Валентинан Ватан тир Ахцегьа, агъсакъал Седредин Гашумов кьилеваз, хуьруьн агьалийри Эмирован тIвар алай самолет туькIуьрун патал пул кIватIуникай Къ.Межидова суьгьбетзава. Эсердин кьилин игит тир Седредин халудин мецелай писателди икI лугьузва: «Азад хзан, азад Ватан патал чан гунилай элкьуьн тавур чи хуьруьнви, халкьарин игит Валентин Эмирован тIвар къуй душман кармашдай цIайлапан яз цавун аршдани амукьрай. За игитдин тIвар алай дяведин самолет туькIуьрун патал вишни, эхь, вишни вад агьзур манат пул гунуг кьетI авунава».

Дяведин йисара гьикаяйрихъ, очеркрихъ галаз санал чIалан устадри шиирар-кагьазарни яратмишзавай. Абурун кьилин фикирни чи халкьдин кьегьалвал къалурун, Ватандиз вафалу хьун тир. Чешне яз Альдер Билалован «Фронтовик стхадиз чар» къалуриз жеда. ЧIехи стхадин мецелай дяведа авай гьвечIи стхадиз икI лугьузва:

Чир хьухь, стха! На Ватан я хуьзвайди,

Душман тергна чаз шадвал я гъизвайди!

Намуслу хьухь, на ви кIвал я хуьзвайди,

Мурад - ватанд намуслу хва хьунухь я...
Вичикай рахазвай кIватIалда немсерин фашистар лянетламишзавай чIаларни ава. Д. Алифова «Къанчанах Гитлераз» шиирда «чи ватандал хабарсуз гьужум авур, дидейривай балаяр къакъудзавай, ивидихъ къаних», мурдар ниятар авай чапхунчияр лянетламишзава:

ЦIаяр ягъиз чи шегьерриз, хуьрериз,

Пехъи хъана гьахъвал такваз вилериз,

Тарихда ван тахьай зулумариз эллериз,

Ваз лянет хьуй, уьзуькъара къанчанах!

Жегьил шаир Шагь-Эмир Мурадовани дяведин йисара шиирар яратмишзавай. Абурун арада «Партизандин паб» иллаки таъсирлуди ва рикIел аламукьдайди хьанва. Немсерин офицерди партизандин папаз гьикьван гужар авунатIани (адан куьрпе аялни кваз кьенай), ада партизанар авай чка лагьанач хьи лагьанач. Шаирди дагъви дишегьлидин викIегьвал, вафалувал къалуруналди, советрин инсанрин руьгьдин к1евивал тестикьарзава. И фикир А. Гьажиеван «Гитлеран хам за хтIунда» гьикаядани ачухарнава.

Лезгийрин машгьур фольклорист, таржумачи, шаир Агъалар Гьажиев прозаикни тир. Инал тIвар кьур гьикаяда граждан дяведин иштиракчи, тежрибалу гъуьрчехъан, халисан ватанперес яшлу дагъви Балакъардашан къамат ганва.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара лезги литературадик Хуьруьг Тагьира кутур пай иллаки кьетIенди я.

Дугъриданни, дяве башламишай сифте йикъарилай эгечIна Хуьруьг Тагьира ватанпересвилин фикирдалди тафаватлу чIалар яратмишзава. ИкI, В.Лидина урус чIалаз таржума авур «Язух татана» тIвар алай Х.Тагьиран шиир I94I-йисан 8- июлдиз «Дагъустандин правда» газетдиз акъатнай. Ана шаирди чи халкьди и дяведа гьикI хьайитIани гъалибвал кьазанмишдайди тестикьарзава.

Халкьдин шаирди дяведин йисара яратмишай чIалар са шумуд циклдиз пай жеда: шиирар-тапшуругъар, душмандин ниятар ва планар ачухарзавай эсерар, фашистри чи халкьариз авур гужар кьалурзавай шиирар, дяведин игитриз, кьегьалриз бахшнавайбур ва, эхирни, гъалибвал тебрикзавай чIалар.

Бубадин, чIехи стхадин, дидедин мецелай лагьанвай, чеб тапшуругъар хьиз туькIуьрнавай шиирани Хуьруьг Тагьира, Абдул Муталибова, Нуредин Шерифова душмандиз далу къалур тийидай. Ватан кIеве гьатайла гьвечIи-чIехи яракьламиш жедай, чандик стIал иви кумай кьван душмандиз инсаф тийидай, бан-бубайрин адетар рикIел хкизва ва вири кьуватар эцигна Гитлеран къанлуйрикай чи Ватан хуьниз эверзава.

Ватандин кьадар-кьисмет гьялзавай I943-йисуз Дагъустандин писателрин са десте: ЦIадаса Гьамзат, АбутIалиб Гъафуров, Александр Назаревич ва Хуьруьг Тагьир Кеферпатан Къафкъаздин шегьерриз фенай. Абуруз чи кьушунри немсер чукурай Пятигорск, Нальчик, Георгиевск шегьерар, анин агьалийрал фашистри гьанвай бедбахтвилер чпин вилералди акунай. Хуьруьг Тагьира, «чпихъ гьая авачир, ягьсуз ва мурдар» гитлерчийрин чапхунвилер, абуру вагьшивилелди советрин инсанриз авур зулумар ва «цаваривай, чилеривай эхиз тежер» мусибатдин гужар «Гурхана», «Мусибат», «Гьайиф Нальчик» ва маса эсерра таъсирлудаказ къалурнай.

Хуьруьг Тагьира вири «дуьньяда агъавал ийиз кIан хьайи, азадвилиз цIай ягъай», ислягьвилиз кIур гайи гитлерчияр элжемятдин вилик «Лянет» шиирда русвагьзава:

Фашистдиз, пехьи кицIериз адан,

Чинеба къадай алчах кицIериз бирдан,

Лянет, лянет вири гъвечIи, чIехидан!

Гьар патахьай гузвай къимет я ваз:

Ах-тфу, душман, еке лянет я ваз!

Абдул Муталибов, бажарагълу шаир Хуьруьг Тагьир хьиз, цIийи ва таъсирлу образрихъ къекъвезва. ИкI «Красноармеецдин кьин» шиирда ада лезгийрин кьин кьадай адет цIийи ранг гана, дяведин йисарин тIалабунрив кьадайвал ишлемишзава.

Фашизмдихъ галаз кьиле фейи женгера лезгийрикай са шумуд кьегьалди Советрин Союздин игитвилин тIвар кьачунай. Инал Валентин Эмирован, Гьасрет Алиеван, Эсед Салигьован, Араз Алиеван, Мирзе Велиеван ва масабурун тIварар кьаз жеда. Валентин Эмированни Гьасрет Алиеван баркаллу кьегьалвиликай, Ватан патал гьунарлувиликай Хуьруьг Тагьира «Дагьдин кард», «Гьавадин пагьливан», «Геройдиз тIвар мубарак» эсерар яратмишнай.

Валентин Эмирован тIвар лезги халкьдин къагьриман рухваяр тир Шарвилидин, Гьажи Давудан, Къазимегьамедан, Мукьтадиран тIварар хьиз гьамишалугь чи халкьдин рикIера амукьдайдал шаирди шаклувал ийизвач:
Къугъваз хьана вун са кард хьиз цавара,

Вун акурла душман гьатна кIевера.

Виш саралди амукьна чи арада,

Гуда чна ваз шад хабар, Эмиров.

Хвена кьегьалди Ватандин тагъсиб.

Вафалу зи дуст, хайи хва уьтквем,

Низамдиз табий, ракь хьтии мягькем.

Дяведиз фена асландин бала,

Алаз хтана вичел баркалла.

Къазанмишур хва и еке тарих

Геройвилин mIвap я ваз къе лайих.

Вун паталди я и туй-тадарак,

Героивилин mIвap хьуй ваз мубарак.
Хуьруьг Тагьира дяведин йисарин яратмишунрин эхиримжи цикл гъалибвал тебрикуниз бахшнава. Чи халкьари яргъалди гуьзетай гъалибвилин югъ эхирни атана агакьна. Хуьруьг Тагьира и шадвилин, суварин югъ «К1уьд лагьай май» шиирдал, «Кьуд йис» поэмадал, Абдул Муталибова «Чи армиядин гьунар» ва маса эсерралди къаршиламишнай. Винидихъ тIвар кьур поэмада Хуьруьг Тагьира кхьизва:

Душмандикай азад хьана

Лугьуз халкъар рахазва къе,

Берлиндин кьилел лепе гуз,

Яру пайдах кьугъвазва къе.
Дуьньядин халкъар шадзава,

Хьана лугьуз дяве куьтягь,

Урусат къачуда лугьуз,

Садани мад тагьуй темягь.

Дуьньядиз ашкар авуна.

Вирибуру лугьузва къе:

«Ажеб хъсан кар авуна».

KIватI хьана чи игит халкъар,

Агакьайла и шад хабар

Хкажна яру пайдахар,

Къе чна сувар авуна.

Уьмуьрди вичи Ватандин ЧIехи дяведихъ галаз алакъалу яз арадал гъайи ватанпересвилин тема гележегдани чи эдебиятда гзаф йисара кьилинди жезва. Вахтар къвез алатда, несилар дегиш жеда, амма дяведин йисара яратмишай эсерри чи руьгьдин хазинадик кутур пай са чIавузни квахьдач.

Мегьамед-Тагьир Эфендиев (Мемей - шаирдин тахалус я) виликан Куьре округдин (гилан Кьурагь район) КьепIиррин хуьре лежбер ва устIар Тагьиран хзанда I903-йисуз дидедиз хьана. Ада сифте КьепIиррин медреседа кIелнай. I9I8-йисуз Мемеян бубани диде тифдин азардик кечмиш хьун себеб яз адавай кIелун давамариз хьаначир. Етим хьайи гада чашмиш хьаначир. Дагъустандив агакьай инкъилабдин вакъиайри ам ругьламишнай. I6 йиса авай жегьилди яру партизан яз граждан дяведин женгера иштиракнай, Дагъустанда Советрин власть тестикьаруник вичин пайни кутунай.

Граждан дяве куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз М.Эфендиева кIел-кхьин Бакудин совпартшколада ва Тифлисдин комвузда давамарзава. I929-йисуз савадлу жегьил Дагьустандиз хквезва. Ада жавабдар къуллугърал: Буйнаксда рабфакдин зеведишвиле, гуьгъуьнлай Дербентдин педрабфакдин (гилан педколледж) директорвиле, Дагъустандин ктабрин издательстводин регьбервиле, ВКП(б)-дин Агъул райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахзава.

Гьукуматди гьиниз ракъурайтIани, М.Эфендиев кIвалахдив чIехи жавабдарвал хиве аваз эгечIдай ва халкьдиз вафалувилелди къуллугьдай. Чи республикадиз репрессийрин «цIаяр» аватай I937-йисуз Дагобкомдин сад лагьай секретарь Нажмудин Самурский «халкьдин душман» я лагьана кьурдалай гуьгъуьниз адахъ галаз кIвалахай жавабдар къуллугьчийрални буьгьтенар вегьиз эгечIнай. ИкI, Гьабиб Эмирбегов, Абдуллагь Вагьабов, Гьажибег Гьажибегов ва масабур дустагънай. Кьурбурук Мемей Эфендиевни акатнай. Шаирдин руш Ольга Мемеевнади вичин дидедивай ван хьайи а перишан вакъиаяр икI рикIел хкизва: «I937-йисуз са нин ятIани фитнедалди дах дустагъда туна, кIвачел залан диде (зун I938-йисан февралдин вацра хана) са шумуд сеферда силис кьаз органриз тухванай. Силисчиди адаз гьар сеферда ихьтин суалар эзбердай: «Террористрикай куь кIвализ вуж атана? Гъуьл мус ва гьина Троцкийдихъ галаз гуьруьшмиш хьана?» гьа ибуруз ухшар дидедин кьил акъат тийидай маса суаларни гудай. Дуьз, чпиз кIани жавабрин ван текъведайла, силисчиди тапанчияр столдал гьалчиз кIевидаказ гьарайиз дидедин зегьле ракъурдай. Адаз гьатта ацукьдай ихтиярни гудачир». (Ибрагьимов Н. Девирдин къурбандар // Лезги газет. I995-йис. I2-май).

Дустагъда тунвай Мемей Эфендиевавайни яргъалди силисар кьун давамарнай. Ам пуд йисуз суд-дуван тавуна, къазаматда ацукьарнай. Шаирдин руша бубадикай рикIел хкизва: «Дахдиз дустагъда еке зулумар авуна. Адав вичик кутунвай тахсирар: троцкист тирди, рекьер, муькъвер хьиткьинарайди хиве кьаз таз кIан хьана. Амма дахди хиве кьунач. Зулумарни эхна, силисдин чарарал къулар чIугунач.

Бахтунай хьиз, гьа и вахтунда Москвадай НКВД-дин кIвалахар ахтармишзавай комиссия атана. Комиссияди дахдик кутунвай тахсирарни бинесузбур яз гьисабна ва ам дустагъдай ахъайиз туна».

М. Эфендиев I940-йисан сифте кьилера ДАССР-дин СНК- дин патав гвай кинофикациядин Управлениедин начальникдин заместительвиле тайинарнай...

Халисан ватанперес, намуслу хва М. Эфендиевавай Гитлеран къанлу душманри чи Ватандал вегьейла, фронтдин далу пата секиндиз акъвазиз хьанач. Шаирдин рушан рикIел хкунрай мад са важиблу делил гьин: «Дахдин гъилин кхьинрикай рахайтIа, абур амач. Ам фронтдиз фидайла (I942-йис -Гь.Г.) ада вичин тетрадар-рукописар, са пачка кьван, дидедив тунай ва адаз лагьанай: «Эгер куьн кIеве гьатайтIа, редакциядиз твах». Амма дидеди абур санизни тухванач, аманат хьиз хвена...

Дяве куьтягь хьайила, дидедин патав гьа чи фамилия алай са писатель атана. Ада дидедивай дахдин гъилин кхьинар амани лагьана хабар кьуна ва ахпа давамарна. «Бес Мемей Эфендиев лап бажарагьлу шаир тир, адан эсерар печатдиз акъудна кIанда. Идалди хзандизни куьмек жеда». Адаз хъсандиз чизвай диде лезги чIалан гьавурда авачирди.

Зи диде инсанрихъ ягъадай кас тир. Ада атай писателдивай са документни къачун тавуна, адан гафарихъ инанмиш хьана, дахди мукьуфдивди кутIуннавай тетрадрин пачка мугьмандив вугана. Ам дахдин рукописар гваз хъфена. Мад ам чи кIвализ ахкъатнач, я дидедиз ам ахкунач».

I942-йисуз гуьгьуьллувилелди фронтдиз фейи шаирди халисан кьегьалди хьиз гьалибвилик вичин пайни кутуна. Фронтдай вичин вахаз I943-йисуз рахкурай чарарикай сада М. Эфендиева кхьизва: «Мингьажидин (шаирдин хтул я - Гь.Г.), ваз зун авай чкани ва за ийизвай кеспи чир хьана кIанзава. Зун авай чка фронт я. Фронтда авай кеспи дяве авун я. Маса фялевал, лежбервал, муаллимвал, канцелярдин кIвалах ина авайди туш... За хирер хьайибурун хирер сагьар хьийизвайди туш. Зи кеспи хирер алачир немсерал хирер авун ва абур гурбагур авун я. Дяведин къалин чкада зун жеда. Зунни тупчидин вилик-кьилик квайбурукай сад я. Гила вун гъавурда гьатна жеди. Исятда йифен сятдин пуд я. Квез ширин ахвар атуй. Зун къаравулар ахтармишиз фида. 20-май I943-йис».

Гьайиф хьи М. Эфендиеваз гъалибвилин югъ акун кьисмет хьанач. Ам гитлерчийрихъ галаз кьиле фейи къати женгера игит хьиз кечмиш хьана. М. Эфендиеван кьадар-кьисметдикай Ленинградда яшамиш жезвай адан руш Ольга Мемеевнади вичин мукьва-кьилийриз Дагьустандиз рахкурай чарце Ватандин ЧIехи дяведин архивдай вахчунвай справкадай ихьтин малумат гузва: «Старший лейтенант Эфендиев Мамед-Тагьир Ватан патал женгина, аскервилин кьинез вафалу яз, игитвал ва кьегьалвал къалуруналди, I944-йисан 6- апрелдиз телеф хьана. Ам Одесский областдин Коментаревский райондин Сочевка хуьруьн сурара кучуднава».

Халисан итим гьина хьайитIани, гьихьтин тIвалра-къутIалра гьатайтIани, ам ягь, намус, гьейрет квадар тийидай эркек яз амукьда. Мемей Эфендиевни гьахьтин ксарикай хьанай. Дяведиз фидалди яратмишай са эсерда ада лагьанай:

Гьазур я чун

Авун патал

Чи душманар

КьатI-кьатI, кьатIар...
И гафариз вафалувал ада вичин чан Ватандин рекье эцигуналди субутна.

Мемей Эфендиева яратмишунрин кIвалах 20-йисарин сифте кьилера башламишнай. Амма чапдиз абур дидед чIалал «ЦIийи дуьнья» (I928-йис) газет тешкилайдалай гуьгъуьниз акъатзава. ИкI, М. Эфендиеван газетдиз акъатай сад лагьай эсер «ЦIийивал» тIвар алай шиир я. Ана шаир азадвиликай ва халкьдин уьмуьрда хьанвай дегишвилерикай рахазва. Ада уьлкведа хьанвай цIийивилерал дамахзава:

Гил амача

Куьгьне гъалар,

Абурухъ галаз

Куьгьне ханар, беглер,

Савдагарар, фекьияр...
Инсанар гил сад ийида,

Илимди куьн шад ийида,

Гъаят куьн абад ийида...

Папарни азад ийида.

Шаирди, гьа йисара адет хьанвайвал, цIийи хушбахт уьмуьрдикай, азад зегьметдикай, майишатдин агалкьунрикай, илим ва меденият вилик финикай кхьизва. М.Эфендиева уьмуьрдин мублагьвал сифтени-сифте зегьметдихъни илимдихъ галаз алакъалу ийизва. Гьавиляй ада кIелдайбурухъ элкъвена, «Иман» шиирда икI лугьузва:

ЧIугу зегьмет,

ГъвечIи, чIехи,

Шела гьар са

Дуьньяд илми,

МичIи дуьнья

Ая экуь!...

Эй!

Я рагъ!

нурлу экв

Дуланажагъ патал виридаз -

зурба хуьрек.

Гьарайзава абру кьведа

лугьуз: аман –

Куьмек!

Кьаркьулув,

рагъ экъечIайла,

ЦIив-цIивривди суза ийиз,

xapaпlaйpaй

харапIайриз

мичIи чка

ахтармишиз

хъендикай тIуз лув гана физ, -

катзава...

Хъижеч квевай,

Экуь хьайи

дуьнья мичIи!

Я стхаяр,

Зегьметкешар,

Вири сад хьана...

Арасин чна

Лап цIийи дуьнья!

Шаирди жемиятдиз, кагьул тахьана, четинвйлеризни килиг тавуна, бахтлу уьмуьр туькIуьруниз эверзава. Амма цIийи уьмуьр туькIуьрунин рекье гзаф четинвилер гьалтзава. Абурукай сад дишегьлидин кьадар-кьисметдихъ галаз алакъалу я. Шаир рушарихъ рехъ гудай, абур чпин разивал авачиз кьуьзуьдаз, дакIандаз, девлетлудаз гуникай рахазва. И куьгьне адет М.Эфендиева хъуьруьн къведай къайдада, яни юмордин куьмекдалди, сад-сад аз къарши кьве шикил гуналди, негьзава. (Лезги адабиятдин кIватIал. Даггиз. Махачкъала. I934йис, 28-чин; туькIуьрайди Гь.Гьажибегов я.) Сифте шикил:

Вун бубади

Гъуьлуьз гуда,

Вахъ меквелди

Пул къачуда.

Ваз девлетлу

Гъуьл, кIвал жеда.

Неда! Хъвада! Вун шад жеда!

Са кIус амай

Зун жез дили.

Ишехьдай кьван

Сятралди

вилин кIанер

Хьанай вили.
Рушан хатур авай юлдашри адан язух чIугвазва, вучиз лагьайтIа а гуьзелдиз фир-тефир чка сал хьанва, йифди-югьди шезва, гьижранди кузва, гьиниз катдатIа чизвач.

Девлет масан

Я лугьуналд,

Гъуьлуьз гана

Зун дакIандаз.
Чи авамвал, мичIивал себеб яз жемиятди гьелелиг куьгьне адетриз рехъ гузва. Шаирди дишегьлияр бедбахтзавай алчах адетрал эхир эцигун лазим тирди тестикьарзава.

Вичихъ сюжет, яни кьил ва эхир аваз яратмишнавай, виче кьетIен ибараяр ишлемишнавай и чIал, шаксуз, лезги эдебиятда цIийивал тир.

Шаирдин чаз малум эсеррай аквазвайвал, М.Эфендиев датIана цIийивилерихъ къекъвезвай, вичин рикI алай темаяр, вичин кьетIен хатI авай чIалан устад я. Ам советрин девирдин лезги шииратдин бине эцигайбурукай сад хьана.