Лезги эдебиятдин тарих

Алатай асирдин 80-йисара лезги шииратдиз атай чIалан бажарагълу устадрикай сад шаир, критик, публицист ва таржумачи Азиз Мирзебегов хьана. Эдебиятдин вири хилерай ада къадалай артух ктабар чапдиз акъудна, абуруз кIелдайбуру ва критикади еке къиметни ганай.

Мирзебегов Азиз Абдулмирович 1959-йисуз КцIар райондин Агъа Лакар (Азербайжан Республика) хуьре дидедиз хьана. Агалкьунралди хуьруьн школа акьалтIарай жегьилди Иркутский областдин Ангарск шегьерда Советрин армиядин жергейра къуллугъна.

Аскервиляй хтайла Дагъустандин государственный университетдин филологиядин факультетдиз гьахьна. КIелунар куьтягьай жегьил пешекарди 1988-93-йисара хайи хуьруьн юкьван школада аялриз дидед чIаланни эдебиятдин тарсар гана. Гуьгъуьнай Дагъустандиз куьч хьайила, ада Дербентда муаллимвилин кIвалах давамарзава. 1998-йисуз «Юждаг» институтдиз муаллимвиле кьабулай А. Мирзебеговакай педагокикадин факультетдин декан жезва, 2009-йисалай эгечIна ада гьа институтдин ректордин везифаяр тамамарна.

Яратмишунрин кIвалах А. Мирзебегова гьеле школада кIелзамаз башламишнай. 1980-йисалай ада эдебиятдин «РикIин гаф» кIватIалдин кIвалахда иштиракзава. Къуба патан лезгийрин руьгьдин уьмуьрдиз таъсирзавай и кIватIалдин кьиле а чIавуз тIвар-ван авай шаир Лезги Нямет акъвазнавай. Гьа йисуз А. Мирзебегован шиирар сифте яз райондин «Къизил Къусар» газетдиз акъатзава.

1989-йисуз Махачкалада кьиле фейи Республикадин жегьил литераторрин совещанидин кIвалахда иштиракай А. Мирзебегов дипломдиз ва пулдин премиядиз лайихлу хьана.

Жегьил шаирдин шиирин сифтегьан кIватIал «ЦIийи Чапаев» тIвар алаз 1993-йисуз акъатна. Адалай гуьгъуьниз виче шиирар, поэмаяр, шиирралди кхьенвай махар ва риваятар гьатнавай «Гьеле фад я!..» (2007-йис) кIватIал акъатун чи эдебиятда шад вакъиа хьанай.

А. Мирзебегован шииррин кьве ктаб: «Песня ветра» (2005-йис), «В иное время» (2010-йис) урус чIалални акъатнава. Шаирдин эсерар жуьреба-жуьре темайриз бахшнава. Адан чIал милливилин рангаралди тафаватлу, шикиллуди, михьиди ва образралди девлетлуди я.

Устадвилелди ада лирикадин гъвечIи эсерарни, шиирралди чIехи махарни поэмаяр яратмишзава. Вичи жуьреба-жуьре жанрайра эсерар теснифзавай шаирди гьа са вахтунда Шаркь патан шииратдин классикадин жуьреярни кар из ишлемишзава.

А. Мирзебегов алай девирдин, чи йикъарин тIалар-квалар, чак къалабулух кутазвай вакъиаяр вири вичин рикIяй физвай шаирни я. И гафар бушбур туширди тестикьарда патал «Гьеле фад я!..» ктабда гьатнавай «Аллагь, ваз язух ша!» шиирдай са чешне гъун бес я:

Чи бажарагълу шаир ва ватанперес А. Къардаша А. Мирзебегован «Руьгьдин синер» ктабдин эхирда ганвай макъаладал «Девирдалай вилик квайди» лагьай тIвар эцигнава. И гафар вичикай рахазвай ктабдин автордиз талукьбур я. Гьакъикъатдани халисан шаирар вири девирра, халкьдин пайдах хьана, аваз вилик фидай дуьз рекьер-хулер къалуриз алахъайди я. А. Мирзебеговни ахьтин шаиррин жергедик акатзава. Ада «Вегьимир шиирар къиметдай эсерда къейдзава:

А. Мирзебегова, Ф. Нагъиева, Абдул Фетягьа, М. Жалилова, А. Къардаша хьиз, кьве патал пайнавай хайи халкьдин кьадар-кьисметдикай датIана фикирзава и тIал алай важиблу месэладикай цIудралди чIаларни туькIуьрнава ва и гьахъсузвал арадал гъайибуруз туьнбуьгьни ийизва:

Шаирди сатирадани вичин, рикIелай тефидай дерин гел тунва. «Гьеле фад я!..» ктабдин «Гьахъ гафаркай хъел къведани?!» паюна ада гагь хъуьруьн кваз (юмор), гагь хъел кваз (сатира) алай аямдин татугайвилера (кьве чин хьун, руфуниз къуллугъун, намус-гъейретдиз кIур гун, хаинвал авун ва мсб) винел акъудзава ва абур чи арадай акъудун патал вири жуьрейрин алатар ишлемишуниз эверзава. Шаирдин фикирдалди, виридалай хци алат-авай гаф чинал лугьун я:

А. Къардаша шаирдин сатирадикай агъадихъ гъанвай къимет гун дуьшуьшдин кар туш эхир: «И эсерар шаирди гьакIан хъуьрунар авун яз ваъ, рикIе хер аваз, тIал аваз кхьенвайбур я. Абура авай хъверни айгьам вилин накъвар галайбур я»…

А. Мирзебегова ватанперес, инсанперес месэлайрикай хьиз, гьакI ашкъидикайни серес чIалар яратмишна. Шаркь патан ва Европадин халкьарин шииратдин хазинадикай лирика цIийи-цIийи художественный такьатралди, образралди вилик тухузва. Са кьве чешне гъин:

Жедачни вун, икьван наз гуз,

Зи виликай тефейтIа, руш?!

ТIурфанривай рекьиз жеч зун,

Са ви назди текьейтIа, руш!

РапI-рапIзава лацу чини,

Гуьзгуьди хьиз, яргъарилай,

Ви гуьгъуьна къекъведа зун,

ЦIар илитIиз дагъларилай.

***

Къуш хьайитIани вун, цавуз акъатна,

Ви вилерилай зи вилер алатдач.

Вун гьиниз фейитIан, завай къакъатна,

Хъуьхъверлай теменрин гелер алатдач.

«Вун акур гьар са легьзе са уьмуьрдай я» шиирдай.

А. Мирзебегова вичин эсерар Шаркь патан халкьарин эдебиятда фадлай тестикь хьанвай рубаийрин, туюгърин, кьудрин, мусаббадин, мураббадин, мусаддасдин ва маса кIалубра яратмишзава. Адахъ ашкъидин, халкьдин ацукьун-къарагъунин, философиядин месэлайриз талукь хейлин гъезеларни ава. Абурун арада муьгьуьббатдиз бахшнавайбурун кьадар виридалай артух я ва чебни къулайдиз, къешенг рангаралди туькIуьр хьанва. И гафарин къуватдиз шаирдин гъезелрай бязи цIарар гъин:

«Вун чарадан бахчадавай цуьк ятIани, эй гуьзел» гъезелда ишлемишзавай поэтикадин алатар мадни шикиллубур я:

Ярдикай, муьгьуьббатдикай, ашкъидиз вафалувиликай яратмишнавай шаирдин «Муьгъ хьана, вацIалай алудда за вун», «Гьуьле авай са гъед тиртIа…», «Цуьк я лугьуз вун…», «Ви ашкъида гьатна…» ва маса гъезелар чпел фикир желбзавайбур хьанва.

А. Мирзебегов михьи ва назик гьиссерин инсан гьейранардай манияр кхьидай лирикни я. Пудкъалай артух адан чIалариз композиторри музыкадин гьаваяр кхьин дуьшуьшдин кар туш.

Шаирди эдебиятдин жуьреба-жуьре хилера кIвалахзава. И кар адан таржумачивилин кIвалахдайни аквазва. Инал ада чпин эсерар лезги чIалаз элкъуьрай дуьньяда машгьур шаиррин тIварар кьун бес я: Омар Хаям, Саади, Гьафиз, Гёте, Шекспир, А. Церетели, А. Пушкин, С. Есенин ва масабур. Шаирдин таржумаяр «Урус поэзиядин хазинадай» ва «Жавагьиррин таж» кIватIалра аваз чапнава.

Студент тир вахтарилай А. Мирзебегов илимдин кIвалахдал машгъул хьанва. Урус ва лезги чIаларал кхьей адан ТIигьиржал Эмиралидикай, лезги дишегьли – шаир Лейли ханумакай, Ашукь Ягьядикай, Албан девирдин лезги эдебиятдикай ва маса макъалаяр «Самур», «Возрождение», «Дагъустан» журналриз ва печатдин маса органриз акъатнава.

А. Мирзебегован «Алкьвадар Гьасанан шиират» (1995-йис) ктабдиз шаир ва публицист Иззет Шерифова ихьтин къимет ганай: «Къвезмай несилрин вилик муькьуфдивди тамамарна кIанзавай четин кIвалах ква. Абуру зерре-зерре, кIусар-кIусар чи къадим тарих, са девирда цуьк акъудай культура, чи девлетлу тарихдин, художественный, диндин литература кIватI хъувуна ам ахтармишна ва адан халисан иеси тир халкьдив агакьар хъувун лазим я».

И пара важиблу кIвалахдал лап рикIивай машгъул хьанвайбурукай сад Азиз Мирзебегов я. Ада, археологри къадим шегьерар, дараматар жагъур хъийизвайвал чав хайи эдебият ва меденият девлетлу авур, амма чею тарихдин вакъиаяр себеб хьана, рикIелай ракъурнавай баркаллу рухвайрин тIварар агакьар хъиийизва ва са вахтунда алай девирдин лезги эдебиятдин месэлайризни фикир гузва.

Алим-философ Насир Мегьамедова А. Мирзебегован илимдин ва публицистикадин кIвалахриз талукь яз кхьенай: «Ада мукьуфдивди, куьлуь-шуьлуьярни фикир тагана тан тийиз, лезги литературадин чешмейра гьатнавай идеяяр ва образар кIватIзава ва анализ ийизва. Араб ва туьрк чIаларал арадал атанвай лезги литература ахтармишун патал махсус кIвалахар герек тирди къалурзава. Чи литературадин классикрин квахьнавай ва я рикIелай алатнавай эсерар жагъур къувуниз эверзава.

Алимдин и гафар гьахълубур тирди чаз А. Мирзебегован 2004-йисуз акъатай «Лезги литературадин хазинадай» кIватIалди (ана дегь девиррилай эгечIна чи эдебиятдин жавагьирар ганва) ва 2009-йисуз чап авур «Руьгьдин синер: эдебият, меденият, тарих» очеркринни макъалайрин кIватIалди субутзава.

А. Мирзебегова Дагъустандин милли театррикай виридалай къадимди тир Лезги театрдиз датIана фикир гузва. Ада театрдин алай девирдикай ва къенин йикъарикай, ана кIвалахзавай бажарагълу артистрикай, анин коллективдин вилик акъвазнавай месэлайрикай ктабар акъудзава.

КIелзавайбуруз А. Мирзебегов алатай асирдин 80-йисарин юкьварилай лезги халкьдин тIал-кIвал алай месэлайриз дериндай фикир гузвай публицист-ватанперес хьизни таниш я. Адан хци месэлайрикай кхьенвай макъалаяр «Къизил Къусар», «Дербентские новости», «Факт», «Лезги газет», «Лезгинские известия», «Дагестанская правда» ва маса газетриз акъатиз хьана.

А. Мирзебегов сиясатдин месэлайрикни лап кьетIендаказ къаришмиш хьайи кас я. Гьеле 1991-йисуз ам КцIар райондин халкьдин депутатрин советдин депутатвиле хкянай. Гуьгъуьнин йисуз ам Лезгийрин милли советди акъудзавай «Лезгияр» газетдин кьиле акъвазнай (гьайиф хьи, учредительривай и кIвалах герек тирвал тешкилиз алакь тавурвиляй и газетдин нумраяр тIимил акъатнай.

1991-1996-йисара А. Мирзебегова лезги ва урус чIаларал акъудиз хьайи «РикIин гаф» газет халкьдин гегьенш къатариз хуш тир, ада лезгийрин уьмуьрда кьетIен чка кьунай.

А. Мирзебегов 1997-йисалай Россиядин журналистрин союздин, 2001-йисала Россиядин писателрин союздин член я. РД-дин гьукуматди адаз Дагъустандин лайихлу муаллим лагьай тIварни ганва. Азиз Мирзебегов вичин уьмуьрдин ва яратмишунрин чагъинда ава, ада бегьерлудаказ эдебиятдин ва ахтармишунрин рекье кIвалахар давамарзава.

АРБЕН КЪАРДАШ

(1961)

Меркезда кIелдай йисара Арбен Къардашаз дуьньядин ва урусрин эдебиятдин жавагьиррихъ галаз таниш жедай чIехи мумкинвилер хьана.

1984-йисуз институт куьтягьайла, адаз армиядин жергейриз эверна. Анай хтайдалай гуьгъуьниз шаирди Магьачкъалада Дагъустандин ктабрин издательствода лезги редакциядин редакторвиле кIвалахзава.

Адан сифте чIалар гьеле 1976-йисан 17-июндиз Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» газетда чапнай. Жегьил шаирдиз дуьз рехъ-хвал къалурайди, адан бажарагъдик умуд кутурди дидед чIалан муаллим ва шаир Шихнесир Къафланов тир. Муаллим шаирди жегьилдин сифтегьан шиирар газетдин кIелдайбуруз теклифзавай вичин гафуна икI кхьенай: «Зи фикирда Миграгърин юкьван школадин 7-класс «5» къиметралди куьтягьнавай Къардашов Арбен ава. И мукьвара адан баде Гуьзела заз хтул югъ-йифди са вуч ятIани кхьинал машгъул жезвайдакай суьгьбет авуна. Гуьгъуьнай заз чир хьайивал, Арбена, садазни регъуъла къалуриз тежез, шиирар кхьизва кьван. Ингье за адан шииррин дафтарар кIелзава. Адан цIaрарай заз пакад йикъан алванрин цIирер аквазва… ». Шииратдиз атанвай жегьилдин «сифтегъан камар мягькембур» яз акур ва абуруз къимет гайи машгьур шаир ягъалмиш хьанач. Алай аямда Арбен Къардаш Дагъустандин бажарагълу шаиррикай сад я.

Райондин газетдиз шиирар акъатна шадвал акатай Арбен Къардаша гуьгъуьнин йисарани еке гьевесдивди яратмишунрин кIвалах давамарзава. Алатай асирдин 80-йисара адан хейлин шиирар «Коммунист» газетдин (гилан «Лезги газет»), «Дуствал» альманахдин, «Дагъустандин дишегьли» ва «Кард» журналрин чинра акъатиз хьанай.

1983-йисуз Арбен Къардашан шиирар Дагъустандин ктабрин издательствода чап авур «Жегьилрин сесер» тIвар алай уртах кIватIалда гьатна. Шаирдин «Сифте цуьквер» тIвар алай сад лагьай ктаб 1985-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъатнай. Критикади ва кIелдайбуру лезги шииратдиз бажарагълу шаир атайди къейднай. Сифте кIватIалдин гуьгъуьналлаз Арбен Къардашан «Ичерин багъ» (1990), «Пешапай» (1993), «Йифен суфатар» (1994), «Арш» (2001), «Юкь» (2010) ктабар акъатна. Урус чIалаз таржума авунваз шаирдин мад са шумуд ктаб Москвадин ва Дагъустандин издательствойра чап авуна. Абурун жергедай яз «Шехь, зи цIвелин тар» (1995), «Ватандин гум» (1997), «Багьа мугьман» (2005), «Сегьердинни рагъдандин арада» (2006) ва «Чара атIай кьуьл» (2011) ктабрин тIварар кьаз жеда.

Арбен Къардашан яратмишунриз виниз тир дережадин къимет Россиядин эдебиятдин магьир устадар яз хьайи Расул Гьамзатова, Семён Липкина, Лев Ошанина, гьакIни урусрин критикар Вадим Дементьева, Вячеслав Огрызкоди, Руслана Ляшевади, лезги эедебиятдин машгьур векилар тир Агьед Агъаева, Байрам Салимова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Гьаким Къурбана, Мердали Жалилова ва са гзаф масабуру гана. Им гьакIан дуьшуьшдин кар туш. Шаирдихъ анжах вичиз хас, тикрар тежезвай шииратдин алем, яратмишунрин кьетIен къайдаяр ва хатI ава. Инал са чешне гъин. «Йифен суфатар» ктабда жуьреба-жуьре жанрайрин эсерар гьатнава: шиирар, пародияр, эпиграммаяр, аялар патал кхьенвай шиирар, поэма ва таржумаяр. КIватIалда гьатнавай кьилин эсеррикай сад «Туба ва я Руьгьдин поэма» я. Адан кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ам дуьньядин эдебиятда сифте яз кхьенвай сонетринни гъезелрин таж я. Им лезги шаир Арбен Къардашан зурба агалкьун я. И эсер кIелай урусрин тIвар-ван авай шаир, машгьур ва магьир таржумачи (ада СтIал Сулейманан шиирарни урус чIалаз таржума авунай) Семён Липикина Арбен Къардашаз ихьтин гафар авай чар кхьенай: «Куь шиирррай, за цIарба-цIар таржумадай кIелнатIани, поэзиядин ван къвезва. Суфий поэзиядин чешнейрал бинеламиш хьана, квелай чи алай аямдин яшайишдин мусибатлувитлин гьиссералди а поэзия цIийи хъийиз алакьна. И карда куьне жуван вилик шиирар туькIуьр хьунин рекьяй муракаб везифа эцигна: гьакIан сонет ваъ, сонетрин ва чпихъ гъезеларни галай таж, чпени гьа сонетра авай хьтин рифмаяр аваз… За квез яратмишунрин рекьяй бахт хьун тIалабзава. Заз чирвал, куьн адаз лайихлуни я». Им, са шакни алачиз, чIехи къимет я.

2001-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода «Арш» тIвар алаз Арбен Къардашан хкягъай эсеррин ктаб акъатна. Ана шаирдин неинки са шиирарни поэмаяр, гьакIни драмадин ва прозадин эсерарни гьатнава. И ктабдал бинелу яз, къейд авун лазим я хьи, шаирдин къелемдикай драмадин пуд эсер хкатнава: «Ярагъ Мегьамедан гъазават», «Хукац-Ханум», Фана багъдин гьуьруьяр ва я Етим Эминан эхиримжи югъ». Ибурукай эхиримжи кьве пьесадай Стал Сулейманан тIварунихъ галай Лезгийрин гьукуматдин музыкально-драматический театрди вичин сегьнедал тамашаяр эцигна.

Арбен Къардашан бажарагъ жуьреба-жуьре терефрикай ибарат я. И карди шаир эдебиятдин цIийи рекьер-хуьлерихъ ва фикирар ачухардай цIийи ва кьетIен такьатрихъ къекъвезвайди лугьузва.

И кардин гьакъиндай 2010-йисуз акъатай адан «Юкь» тIвар алай ктабдини шагьидвалзава. И чIехи ктабдани авторди вичин шиирар, поэмаяр, гьикаятдин ээсерар, амкъалаяр ва таржумаяр кIелдайбурун вилик эцигуналди а кIватIалда гьатнавай эсеррин магьирлувал мад сеферда раиж хъийизва.

Арбен Къардашан эсерар, Дагъустандин газетрани журналра хьиз, Россиядин изданийрани чап ийизва. Адан чIалар Ростовда акъатзавай «Дон» ва «Къафкъаздин гими» журналрин, Саранскда акъатзавай «Сиягьатчи» («Странник») журналдин кIелзавайбуруз малум я. Арбен Къардашан шиирарни, гьикаяярни макъалаяр «Литературная газетадиз», «Литературадин Россия» газетдиз, «Общеписательская литературная газетадиз» ва «Россиядин писатель» газетдиз акъатзава.

Арбен Къардашан шиирар 2005-йисуз Россиядин Федерациядин Госдумадин Председателдин къаюмвилик кваз
акъатай «Кеферпатан Къафкъаздин халкьарин шииратдин Антологиядик» акатнава.

Адан шиирарни гьикаяяр Москвада акъатнавай «Диде-бубадин кIвал» («Литературадин Россия», 2002), «Руьгь руьгьдив агатна» («Литературадин Россия», 2004) «Уьмуьр кьван яргъи дяве» («Фолио», 2007), «Зи халкь чIехи хзан я» («Литературадин Россия», 2007), «Живедин дагъларин цIиргъ» («Фолио», 2009) ва эдебиятдин маса уртах кIваталра гьатнава.

Эсеррин кьадардал ва еридал гьалтайла адан яратмишунрин асул бине къалурзавай кьве чIехи ктабди («Арш» ва «Юкь») шаирдин рехъ гьикI артмиш хьанатIа ва виликди фенатIа къалурзава.

И ктабра гьатнавай эсеррихъ галаз хъсандиз таниш хьайила, шаирдин гъиликай хкатай са цIарцIелайни фикир тагана гьакI элячIна физ жедач. Эхиримжи цIувад-къад йисан вахтунда обществода таъсир ийидай вакъиаяр гьикьван хьанва! Абуру шаирдин назик рикIе дериндай гел тазва. Ада абурукай веревирдер ийизва, шииратдин чIалалди абурукай рахазва. КIелзавайдаз а цIарарай гьакъикъат дуьзгуьндаказ, капаллайди хьиз аквазва, ам шаирдин чIалахъ жезва.

Ингье вичин кьуд цIарцIи шиирда шаирди вуч лугьузватIа:

Алатай , алай ва къвезмай вахтарикай авунвай философиядин фикирри Арбен Къардашан яратмишунра еке чка кьазва. Мисал яз са бенд мад къачун:

Аламат жедай кар я, амма «секин лирика» рифмаламишнавай «далдамдин дарагъ-барагъдилай» хъсандиз ван жеда ва яргъалди рикIел аламукьда».

Гьич фикирдизни гъиз тежедай тегьерда кьве патал пайнавай лезги халкьдин кьисметдикай шаирди къалабулух кваз вичин шиирра хияларзава. Гьар са эдеблу лезги хьиз, шаирни милли месэлаяр веревирд ийидайла, эхирдал кьван вичив гвай гьахъ аннамишна, адал мягькемдиз акъваззава:

Чун алпанрин невеяр я,

Чи алпанвал гьиниз фена?

Чун кукIушар, гирвеяр я,

Чи кьакьанвал гьиниз фена?

…Вил эцигмир гьич чарадал,

Малум тирвал, чIалар рифмада тваз гьавалат хьанвай нивай хьайитIани шаир жезвайди туш. Шиират – им руьгьдин кьетIен гьал, тIебии бажарагъ, жуван фикир къалуриз алакьун ва кьиле физвай гьар са гьерекатдик датIана экечIун я. Зи фикирдалди, шаирдин эсеррай винидихъ къалурнавай бинеяр вири аквазва.

Арбен Къардаш лап куьлуь-шуьлуьярни кваз хцидаказ кьатIузвай устад я. Ада гьар са гьерекатдиз фикир гузва. ИкI, хайи дагъларин кьакьанвални такабурлувал, тIебиатдин кесерлувални ва адахъ галаз авай инсандин руьгьдин алакъаяр гьикьван гуьзелдиз ганватIа аннамишун патал адан ихьтин са шумуд эсердиз вил вегьин бес жеда: «Зулун шиир», «Чил», «Зулун рехъ», «Зулун марфар» «Жив» ва мсб. Са шумуд мисал гъин:

Гьуьлуь йифен къазунна гьуьм,

Вичин хурай акъудна рагъ…

Йиф-югъ гьуьлел алай итим

Шехьда. михьиз вилерай нагъв.

Дишегьлидин вилерин гуьзелвал къалурун патал шаирди гьикьван иер рангар жагъурнава!

Вичин гзаф шиирар Арбен Къардаша иллаки чи девирдин месэлайриз – рикIелай ракъурунин, зигьинсуз хьунин, ахлакьсузвилин зидвилериз бахшнава. Дувул галачир тар тежедайвал, накьан ва къенин югъ галачир гележегни жедач. Ахлакь авачир инсан кьилди вичиз хас лишанар авачир кас я. Ахьтин касдиз ватан, хайи чил, халкь маса гун са квяйни туш. И жигьетдай иллаки «Манкъурт», «Гана гьаким бубади…» шиирар тафаватлу жезва.

Арбен Къардашан эсеррай лезги эдебиятдин классикриз ада ийизвай гьуьрмет аквазва. Адан «Эминан гъам», «Шаирдин гуьмбет», «Шаирдин бахт», «Шаир Сулейман», «Алибег Фатахов. 1935». «Шаир ва халкь», «Низами» гьа ихьтин шиирар я. И чIалара авторди яратмишзавай касдин кьисметдикай веревирдер ийизва ва ахьтин гьар са касдин ирсинин метлеб къенин девирда гьихьтинди ятIа ва хьун лазим ятIа лугьузва. Классикрин эсеррин къуват дериндай аннамишзавай Арбен Къардаша абурун гражданвилин, къагьриманвилин, инсанвилин дережайрал гьейранвалзава. Авторди тестикь ийизвайвал, шаирдиз эбедивал гузвай къуватдин сирни гьа и карда ава:

Заз гуьмбетдиз зун лайихлу хьана кIандай,

Зун амачиз шиирри экв гана кIандай.

Заз зи гуьмбет тарциз ухшар хьана кIандай,

Къушари зал чими мукар ийидайвал.

Заз зи гуьмбет къванциз ухшар хьана кIандай,

Гьахълу касди адал тарих кхьидайвал.

Арбен Къардаш, москвави критик Вячеслав Огрызкоди лагьайвал, «гзаф станокрихъ кIвалахзавай» шаир я. Идалди критикди лезги автордин эсеррин жанрайрин жуьреба-жуьревиликай лугьузва. РикIивайни, Арбен Къардаша куьлуь жанрайрилай эгечIна чIехи поэмайрал кьван эсерар яратмишнава. Абурун арада сатирадинни юмордин жанраяр тир пародияр ва эпиграммаяр ава. Шаир къелемдашрин шииратдин алемдин дегьнейриз, абурун яратмишунрин къурулушдиз, вичи пародияламишзавай авторрин хатIариз мукьва жезвай тегьер ажаибди ва кIелзавайди инанмишардайди хьанва.

Арбен Къардаша аяларни рикIелай алудзавач. Абур патал шаирди са жерге шиирар яратмишнава. Халкьдин яратмишунриз мукьвавал аваз, амма къенин девирдин руьгь кваз яратмишнавай и эсеррани аторди вич и рекьяйни кар алакьдай устад тирди къалурзава. И жигьетдай «Пси ва ниси», «Гьей, гъуьрчехъан!», «Деве», «Хьанахьаначкьван», «Севрен дерт», «Мийир-Межер», «Багьа мугьман», «Кердедин сир», «Шудургъа ва карапати» шиирар къалуриз жеда. Абурун хатI кьетIенди. садан кхьинин жуьредизни ухшар туширди, анжах са чпин автор Арбен Къардашан хсуси муьгьуьр алайди хьанва.

Арбен Къардашан къелемдикай са жерге поэмаярни хкатнава: «Пайгъамбар», «Пешапай», «КъванцIила», «Туба ва я Руьгьдин поэма», «Къучи Салман», «Куг-руш», «Шикилрин кIвал», «ЧIагъанчи», «Кьве лат». И жергедай яз, драмадин жуьреда кхьенвай кьве поэмадин тIварарни кьаз жеда: «Ярагъ Мегьамедан гъазават» ва «Фана багъдин гьуьруьяр ва я Етим Эминан эхиримжи югъ». И вири поэмаяр умумиламишзавай кьилин цIар ам я хьи, шаирди и эсерра эвелни-эвел лезги халкьдин руьгьдин гьундуьрар, ам гьихьтин гъалибвилер къачуз ва гьунарар къалуриз жедайди ятIа ачухарзава.

Публицистикада, литература ахтармишунин рекьени Арбен Къардаша тIимил зегьмет чIугвазвач. Ада чи эдебиятдин алатай девирдин ва къенин аямда яратмишзавай шаиррин ва гьикаятчийрин яратмишунрикай кхьенвай макъалайрихъ кьетIен метлеб ава. Инал заз иллаки адан «Низами хтун» тIвар алай макъала къейд ийиз кIанзава. Ам сифте яз Москвада «Общеписательская литературная газетадиз» (20II-йис), гуьгъуьнлайни «Махачкалинские известия» газетдиз акъатнай. И макъалада Арбен Къардаша Низами Генжеви миллетдал гьалтайла лезги тирди къалурзавай хейлин ва чебни икьван чIавалди алимриз малум тушир делилар винел акъудна. Им, са шакни алачиз, эдебият ахтармишунин рекье лезги шаирди авунвай кьегьалвал я.

Шаир, гьикаятчи, драматург, таржумачи ва публицист Арбен Къардаша садни кьве кукIуш муьтIуьгъарнавач. Ам яратмишунрин мадни кьакьан дережайрив агакьдайдак чна кIевелай умуд кутазва. ИкI жедайди адан бажарагъди, чи хъсан адетриз вафалувили, инсанвилин къилихрини мад сеферда субутзава.

Идалай хъсандиз мад лугьуз жедани?

ЭХИР

Къейдун лазим я хьи, чеб алатай асирдин 70-90-йисара лезги эдебиятдиз атай юкьван ва жегьил несилдин чIалан устадри чIехи несилдилин литераторрин рехъ, тежриба тарихдин цIийи шартIара агалкьунралди давамарзава, чи эдебият девлетлу ийизва ва ам вилик тухузва. И жергедик Абд. Исмаилов, Абдул Фетягь, П.Фатуллаева, Ф.Беделов, М.Меликмамедов, С.Керимова, Н.Ибрагьимов, М.Садикь, Ф.Нагъиев, М.Бабаханов, А.Мирзебегов, З. Къафланов, Ш.Шагьбалаев, А.Къардаш, Ж.Гьасанова, М.Базаева, Х.Эльдаров ва масабур акатзава. Абурун яратмишунри алай аямдин лезги эдебият дуьз рекьел алайди, адахъ гележег авайди къалурзава. И ктабдик винидихъ тIварар кьунвай авторрикай анжах кьуд касдин яратмишунрин суьретар акатнава. Гьайиф хьи, амайбурун яратмишурикай гегьеншдиз рахадай мумкинвал и ктабдин сергьятри чаз ганач. Гележегда и кар тамамар хъувунин везифа вилик кума.

Абурукай садбуру (Абд.Исмаилов, Абдул Фетягь, С.Керимова, Ф.Нагъиев, А.Къардаш, М.Бабаханов ва мсб.) шииратда, гьикаятда ва тамашиятда кIвалахзава, муькуьбуру (П.Фатуллаева, З.Къафланов, Ш.Шагьбалаев, Х.Эльдаров ва мсб.) анжах шииратда зегьмет чIугвазва. И зарийрин арада тек са прозадал машгъулбур М.Садикь, Ж.Гьасанва ва М.Базаева я.

Уьмуьр вич хьиз, адан гуьзгуь – эдебиятни гьерекатда ава. Амни, общество хьиз, вилик физва, анани дегишвилер жезва. Хъсандиз и кардин гъавурда авай чи зарияр эдебиятдиз цIийивилер гъиз, ам девлетлу ийиз алахъзава. Абуру эвелни-эвел чпин яратмишунра лезги чIалан михьивал хуьзва, рикIелай ракъурай ва «куьгьне» хьанвай гафар лазим чкадал къулайдаказ ишлемишзава. Куьрелди, лезги чIалан вири къатар кар чиз тупIалай ийизва.

Кьвед лагьайди, чпикай рахазвай зарийри хайи халкьдин руьгьдин хазинадал бинеламиш хьана, Европадин ва Шаркь патан эдебиятдин тежрибадикай устадвилелди менфят къачуна, милли рангар, къайдаяр квадар тавуна, цIийи еридин эсерар яратмишзава. Им ХХ лагьай асирдин кьвед лагьай паюнин лезги эдебиятдин зурба агалкьун я. И гафарин къуватдиз шииратдай са чешне гъин. Арбен Къардашан эсерар чи республикадилай къеце – Москвада, маса уьлквейра – чапдиз акъатзава. Ада и рекьяй Дагъустан вири дуьньядиз машгьур авур С.Сулейманан ва Р.Гьамзатован тежриба давамарзава.

Пуд лагьайди, чи чIалан устадрин арада садни авач лезги халкьдик къалабулух кутазвай, адан тIал-квал алай месэлайрикай кхьин тавур, къерех хьайи. И кардини чи зарийрин милли къанажагъ хкаж хьанвайди къалурзава.

Девирдин шегьре рекьел уьтквем камар къачузвай лезги эдебиятди, са патахъни ян тагана, мадни чIехи агалкьунар къазанмишдайдак чна умуд кутазва.