Лезги эдебиятдин тарих

Азиза сифте хайи хуьре ва юкьван школада Усугъчайдал кIелна. Аял вахтарилай манийрал, художественный литературадал ва иллаки шииратдал рикI алаз чIехи хьайи жегьил Даггосуниверситетдин историко-филологический факультетдин урус отделениедиз гьахьна. Гьеле школада кIелдайла шиирар яратмишунал машгъул хьайи жегьил литератор поэзиядин деринар чирунин мураддалди Москвада М. Горькийдин тIварунихъ галай Литературный институтдиз гьахьна, ам агалкьунралди куьтягьна. Ина чIехи ва машгьур шаиррин яратмишунрин семинарра А. Алема дерин чирвилер къачуна, шииратдин сирерай кьил акъудиз чирна.

А. Алема хейлин йисара чи республикадин печатдихъ галаз алакъалу идарайра жавабдар къуллугърал кIвалахна. Ада лезги чIалал акъатзавай «Коммунист» газетдин культурадин отделдин зеведишвилин, «Самур» журналдин редакторвилин ва Дагъустандин писателрин Союздин литературадин журналрин кьилин редакторвилин везифаяр тамамарна. Гьина кIвалахайтIани, ада вич кар алакьдай, эдебиятдин гъавурдик квай пешекар яз къалурна.

Алай вахтунда пенсияда авай Азиз Алем Магьачкъалада яшамиш жезва. Эдебиятдин ва общественный уьмуьрда иштиракзава.

Малум тирвал, алатай асирдин 50-йисарин эхирда ва 60-йисарин сифте кьилера лезги эдебиятдиз са жерге бажарагълу жегьилар атанай. Инал А. Саидован, Б. Салимован, М. Гьажиеван, Жамидинан, И. Гьусейнован, Д. Абдуллаеван, Къ. Акимован, К. Мусаеван, Ханбичедин, Б. Гьажикъулиеван, М. Алпанан ва масабурун тIварар кьаз жеда. И дестедик Азиз Алемни акатзава.

Гьеле университетда кIелдайла, А. Алеман шиирар, ада кхьей рецензияр чи милли печатдиз (газетар, журналар) акъатзава. Жегьил шаирдин сифте камарай малум жезвайвал, лезги эдебиятдиз фагьумлу, шииратда вичин рехъ жагъурунал алахъзавай бажарагълу литератор атанай. КIелдайбуру ва критикади А. Алеман гележегдик еке умудни кутунай. Абур ягъалмиш хьаначир. Гуьгъуьнин йисара, вичик тади квачиз, А. Алема сабурлудаказ гзафни-гзаф шииратда зегьмет чIугвазва. Ада яратмишай шиирар, поэмаяр, балладаяр, этюдар, сонетар, басняяр,памфлетар, триолетар, бейтер, элегияр, садар, кьведар, пудар, муьжуьдар ва масабур «Алмасдин кIусар» (1963), «Лацу цифер» (1967), «Са къужах нурар» (1970), «Рехи тар» (1971), «Хияларни цIайлапанар» (1974), «Гуьлуьн зенгер» (1975), «Муьжуьд лагьай цав» (1978), «Мидаим легьзе» (1982), «Суьгьуьрдин ялав» (1985), «Лекьрен гвен» (1987), «Крчар алай лам» (1992) кIватIалриз акъатна.

А. Алема шаирдин бажарагъ шиирин кьадардалди, ктабрин сандадалди алцумазавач (Виридуьньядин эдебиятдин классик Омар Хаямаз авайди анажах вишни кьуд рубаи я), кьилинди шаирдин устадвални эсеррин ери я.

КIандатIа ваз зи кхьинрин сир чириз,

Вучиз кьадар тIимил ятIа эсеррин,

На кIизрияр кьазва, гьуьлуьз кIир вегьиз,

За гевгьерар жагъурзава гьуьлерин.

И гафар адан шииратдин эпиграф лагьайт1ани жеда.

Азиз Алеман сифтебурукай сад тир «Са къужах нурар» ктабда вичин шаирвилин кIвалахдикай ва тахалус къачуникай ада икI лугьузва: «Гьар са касдихъ вичин «алем» ава. Шаирдин «алем» адан яратмишунар я. Алем лугьудай литературный псевдоним гуналди за, гьелбетда, жуван тема тайинарна. Зи тема вири алем я… Гьакъикъатда за уьмуьрдин са терефни инкарзавач, акси яз, адан вири «девлетар» кьабулзава: муракабвал, гуьзелвал ва икI мад. Гьа са вахтунда, месела, цуькведикай кхьиз хьайитIа, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай кхьиз хьайитIа – цуьк. Куьрелди зун диалектик я. Ингье зи къайда: «На заз инсан къалура, за ваз инсаниятдикай сугьбетда».

Дугъриданни, «Са къужах нурар» ктабдай ва адалай гуьгъуьниз акъатай кIватIалрай аквазвайвал, А. Алем вичи хкягънавай къайдадиз, поэтический кредодиз вафалу я, ада вичин хайи халкьдик ва вири инсаниятдик къалабулух кутазвай, вичин аямдин саки вири важиблу месэлайриз датIана фикир гузва, ам уьмуьрдин яцIа авай шаиррик акатзава.

Инал шаирдин мад са веревирд гъиз кIанзава: «…зи лирический герой датIана СиратIалдин муькъвелай физва. Им дуьшуьшдин кар туш. Заз са касни ахвара тваз кIанзавач. Эгер ни уьмуьр гьазур гьалвадай гьисабзаватIа, ам кIевелай ягъалмиш жезва. Эхь, зи лирический геройдиз гзаф четин я, амма ада садрани гардан кIирзавач, ажузвалзавач. Мадни керчекдиз лагьйтIа, ам уьмуьрдин яцIа ава, адан ашукь ва пограничник я».

Гьакъикъатдани и гафар бушбур туш. Шаирдин яратмишунар ахтармишай Къ. Акимова кхьизвайвал, «А. Алеман лирикадин игит ХХ лагьай асирдин 60-йисарин инсан я: ам датIана инсаниятдин гуьзел гележег ва тарих патал чарасуз гьерекатрин кIвенкIве ава; адаз четинвилерихъай кичIе туш, адан рикI зегьметдал ала, адаз дяведин цIай ва хендедайрин накъвар такIан я; ада инсанрин бахт паталди женг чIугвазва, амайбурузни ислягьвал ва абдавал патал женгиниз эвер гузва. Лирикадин игитдин къамат къвердавай жанлу жезва» (Акимов Къ. Уьмуьрдин ялав – суьгьуьрдин ялав // Самур. 2005, №3, 91-чин).

Эгер 60-70-йисара лезги шииратда къвезвай гьерекатар, дегишвилер, гьуьжетар рикIел хкайтIа, А. Алеман яратмишунрикай сад-садаз къарши фикирар квай жуьреба-жуьре мярекатрал, собранийрал хьайи ихтилатар, чапдиз акъатай бязи макъалайра, рецензийра тIимил хьаначир. Садбур шииратда адан агалкьунрикай рахазвай, муькуьбуру шаирди вичин эсерра уьмуьрдин бязи татугайвилерал кIелдайбурун фикирар кьадарсуз желбзавайди къейдзавай.

Гьар гьикI ятIани, критикади ва эдебиятдал рикI алайбуру А. Алеман шиират фикир тагана, кваз кьун тавуна туначир. Шаирди вичи лагьайвал, «чил иердиз акун патал лекь цавуз экъечIда. Инсандин рикI ва инсаниятдин рехъ акун патал шаир ирид цавариз экъечIна кIанда. Ирид цавуз анжах Симургдивай экъечIиз жеда. Поэзиядин Симург хьун патал чIехи билик, чIехи устадвал ва чIехи рикI чарасуз я».

А. Алеман «Муьжуьд лагьай цав» (1978) ктабда ганвай эсеррай ва адалай гьуьгъуьниз акъатай кIватIалрай аквазвайвал, ам шииратдин вини цавар табиариз, къелем хци ийиз, цIийи-цIийи поэтикадин алатар жагъуриз, вири алемдик къалабулух кутазвай месэлайриз фикир гуз алахъзава. Чешне яз, буба дяведай тахтай шаирди муьжуьд цIарцIин са эсерда вуч лугьузватIа килигин:

Инсандин рикI тIа жедалди

Гъилер тIа хьун хъсан я.

Экуь дуьнья дар жедалди

Ам генг авун хъсан я.
Дяведи дах къалурнач заз,

Адан суьрет рикIема.

…За тIал авай гъиливни кваз

АкIурзава къелемар.

Шаирди кIелзавайбур дерин хиялрик кутазва, дуьньядин гьалар тупIалай ийиз, ислягьвилел яшамиш жезвай къенин йикъал шадвал ийиз тазва.

А. Алеман яратмишунрин сергьятар гьам темадикадин, гьам жанрайрин жигьетдай гегьенш ва девлетлу я. Гьавиляй адан шииратдин деринриз гьахь тавуна, чна кIелдайбурун фикир гзафни-гзаф ада лезги эдебиятдиз гъайи бязи цIийивилер желбда.

Къ. Акимова кхьизвайвал, «А. Алем вичин сифте эсеррилай башламишна, кьетIен фикир-фагьум авай, философиядал рикI алай, махсус хатI авай, датIана цIийивилерихъ ялзавай, еке агалкьунар авай шаир яз малум я. Ада милли литературадиз цIийи жанраяр, формаяр ва уьлчмеяр, рифмаяр, везинар ва рангар гъана, чи шиират девлетлу ва жанлу авуна» (къалурай макъала, 89-чин).

Алимдин и фикир А. Алеман этюдри, рубаийри, муьжуьд, ругуд, вад, пуд, кьве ва са цIарцIин чIалари, сонетри, триолетри маса жанрайрин эсерри тестикьардай мумкинвал гузва. Инал сифте шаирдин са этюд гъин:

Тик раган кIане сафалу мулд цуьк

ЦIуруриз зи рикI:

Рагак ккIанма буш еке къван

Даим марф такIан,

Амма марфадихъ цIигел я, цIигел

Зи мулд цуьк гуьзел.

А. Алем вичин яратмишунра гафар, поэтикадин жуьреба-жуьре алатар кьенятлувилелди ишлемишзавай чIалан устадрикай сад я. А.П. Чехова лагьана мисалдиз элкъевенвай гафари тестикьарзавайвал, «куьруьвал бажарагъдин вах я». Инал шаирдин «ГъвечIи басня» чешне яз къалурин.

Акунмаз симин ролик алай гул

Хъуьрена къавах: «Хе, емиш аку!»

- Валайни гуьзел жедай зун, авам,

ХганайтIа заз дувуларни хам.

Баснядин нетижа кIелзавайдаз ашкара я.

Инал чпикай рахай эсеррай аквазвайвал, куьруьвал, шикиллувал, манадиз деринвал А. Алеман шаирвилин кьетIенвилерикай сад тирдал са шакни алач. И кьетIенвал шаирдин бендинин жанрада теснифнавай эсерризни хас я. Идалай алава, абур дерин философиядин веревирдералдини тафаватлу я.

Ингье сят… Акъвазнава акьрабар.

Худ хгана – башламишна ван хъийиз.

Белки инсан гьавиляй чаз багьа я –

Тежервиляй кьейила мад чан хкиз?!

Алатай югъ, хъфена вун ширчи хьиз,

Йиф хьиз ч1улав, жегьил кьилиз рех яна.

РикIе агъзур мурад авай береда

Зун гуьзгуьдиз килигзава сир чириз,

Килигдайвал сиягьатчи рехъ хьана

Уьтмиш жезвай гурлу селдиз дередай.

Вад цIарцIин эсеррини кIелдайбур хиялдик кутазва: инсанди и дуьньядал гьихьтин гел тазва ва тун лазим я.

За лаш ягъай тарцелай

Авахьай кьван кIерецрин

Са пай михьиз пичIи тир.

Яраб и тар

Зи уьмуьр я жал!

Пуд цIарцIинди:

Буш ичIи муг. Мукунани циф ава,

Са-са стIал чиг кIвахьзава мукунай

Валаравай пад ктIанвай пешинал.

Кьве цIарцIинбур:

Зун пачагь я, зун къведалди фейибурун,

Зун нуьквер я, зун хъфейла къверибурун.

Куьзуь жезва кас, кьуьзуь жезва.

Кьузуь дуьнья къвердавай жегьил жезва.

Ва, эхирни, са цIарцIинбур:

Шаир фена…пенсиядиз.

*

Хъипи пеш аватна къужадин метIел.

Куьз я дуьнья, эгер вахъ бахт тахьайтIа.

А. Алеман дуьньядикай веревирдерзавай шииррай аквазвайвал, кьилинди инсан ва дуьнья, дуьньяда инсандин чка ва везифа я лагьайтIа, чун гъалатI жедач. Шаирдин философиядин лирикадин ва гъвечIи жанрайрин чIалар кIелайдалай кьулухъ ни лугьуда А. Алем шаир-философ, шаир-художник, шаир-инсанперес, шаир - диалектик туш?..

Шаир рифмаяр авачир къет1ен ритмадин, яни везиндин куьмекдалди яратмишнавай шиирин (лацу шиирар, азад шиирар ва верлибрдин) авторни я. Месэла, «Гьар пакамахъ сердендал» эсер ва масабур къалуриз жеда. Шаирди верлибрдин къайдада яратмишзавай эсерриз хас вири тIалабунрал амал ийизва. Гьавиляй адан шиирар регьятдиз кIелиз ва аннамишиз жеда.

Азиз Алем лезги эдебиятда сифте яз шииралди «Яш» ва «Алмасдин кисе» жанлу повестар яратмишай шаирни я. Абурни чи поэзияда, шаксуз, цIийивал хьанай.

Инал шаирдикай авур куьруь суьгьбетдай аквазвайвал, А. Алем вичихъ кьетIен хатI, вичин къайдаяр авай, лезги эдебиятдиз хейлин цIийивилер гъайи чIалан бажарагълу устад я. Ада, лезги шиират зурбаз вилик тухвана.

А. Алема сабурлудаказ, фагьумлудаказ, тади квачиз яратмишай шииратдай аквазвайвал, ам «шаиррин шаир я» лагьайт1а зун ягъалмиш жедач.

МЕРДАЛИ ЖАЛИЛОВ

(1943)
Бажарагълу шаир, публицист ва журналист Мердали Жалилов (Мерд Али) 1943-йисан 25-майдиз фронтовик Абдулазизан хзанда Докъузпара райондин Миграгърин хуьре дидедиз хьана. Ада 1962-йисуз хайи хуьруьн юкьван школа, 1970-йисуз яру дипломдалди ДГУ-дин филологиядин факультет акьалтIарна.

1962-1965-йисара СССР-дин армиядин сергьятар хуьдай частара къуллугъзава. Гзаф йисара мектебда муаллимвиле, Дагъустандин педагогикадин институтда илимдин къуллугъчивиле кIвалахна.

1985-йисалай ада республикадин «Лезги газетдин» отделдин редакторвиле зегьмет чIугвазва.

Газетдин редакцияда кIвалахиз ам Россиядин Федерациядин журналистрин (1989-йис), Россиядин Федерациядин писателрин (2002-йис) Союзрин кьабулна. 1993-йисуз адаз Дагъустандин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди «Дагъустан республикадин культурадин лайихлу работник», 2004-йисузни РФ-дин Президентдин Указдалди «Россиядин Федерациядин культурадин лайихлу работник» лагьай гьуьрметдин тIварар гана.

М. Жалилов Дагъустандин журналистрин Союздин «Къизилдин перо» ва «Къизилдин лекь», «Лезги газетдин» сад лагьай редактор Гьажибег Гьажибегован тIварунихъ галай премийрин лауреат я. Шаир Махачкълада яшамиш жезва.

Мердали Жалилов лезги шииратдиз алатай асирдин 70-йисара атана. А чIавуз си шииратда «цIийи несилдин» са къифле шаирри: Алирза Саидова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Байрам Салимова, Забит Ризванова, Жамидина, Кичибег Мусаева, Азиз Алема, Дагълар Абдуллаева, Лезги Нямета ва масабуру лап бегьерлудаказ кIвалахзавай. Абур чи шииратда фадлай дерин чIварах янавай риторикадинни дидактикадин, тарифринни эвер гунрин адетрикай къекъечIна, лезги поэзия философиядинни гражданвилин, гьакъикъатдиз критикадин рекьелди анализ гунин, тIебиатда ва обществода инсанди кьазвай чка ва адан жавабдарвал тайинарунин, марифатдинни къанажагъдин, ахлакьдин ва маса месэлайрал элячIна. Чи эдебиятдиз цIийи къуватар, цIийи нефес атайди а чIаван кIелдайбуру ва критикади гьисснай.

И несилрин гуьгъуьнал алаз, абурун хъсан крар давамариз, са жерге жегьиларни майдандиз атана: Ханбиче Хаметова, Шамсудин Тагьиров, Шихзда Юсуфов, Сажидин, Тажидин Агьмедханов, Мурсал Алпан, Пакизат Фатуллаева, Абдуселим Исмаилов – а чIаван жегьилар гила кьилин кар чпин хивез къачунвай чIалан устадар я. Мерд Алини гьа и къифледик акатзава.

Жегьил шаирдин сифте чIалар чапдиз акъатайла, критик Ш. Юсуфова маса авторрихъ галаз санал М. Жалилован эсерризни хъсан къимет ганай. (Мерд Алидин – Гь. Г.) «Экуьнин гъед», «Арча» шиириз тIебиатдин чIаларалди инсандин гьиссер дериндай ачухарун, абур сад муькуьдаз тешпигь гъун, гекъигун хас я. ИкI, ада вичин эсеррин вижданвилин руьгь, художественный дережа, таъсирлувал хкажзава, (Юсуфов Ш. Сифте гелер деринбур жен. Дуствал. 1966. №3. 15-17-чинар).

Гьа са вахтунда М. Жалилован сес умудлуди, гележег авайди тирди а чIаван «Коммунист» газетдин культотделдин зеведиш, машгьур шаир А. Саидовани вичин «Жегьил шаиррин эсеррикай» макъалада къейдна. (Саидов А. Жегьил шаиррин эсеррикай//Коммунист. 1974. 2-ноябрь).

Шаир И. Гьусейновани «Чешме» (жегьил шаиррин кIватIал) ктабда (1970) М. Жалилован эсеррикай икI лагьанай: «Адан шиирриз еке тежриба авай шаирдин мукьуф, гафунин къимет чир хьун хас я». Идалай алава тежрибалу шаирди тестикьарзавайвал, Мерд Алидин яратмишунрин жанрайрин жуьреба-жуьревили, фикиррин цIийивили, гьиссерин михьвили ам дуьз рекьел алайди субутзава.

Винидихъ тIварар кьунвай авторар ягъалмиш хьанач. 1976-йисуз М. Жалилован чIехи эсер, вични тематикадал гьалтайла лезгийрин шииратда цIийиди тир «Сергьятдал» поэма чапдай акъатна. Ана сергьят хуьзвай жегьил аскердин ва шаирдин тамам къаматар, абурун сад хьтин гьиссер, рикIиз таъсирдай хьтин сергьятдин тIебиатдин шикилар, сергьятчийрин уьмуьрдиз хас вакъиайрикай рикIел хкунар, сада-садаз кхьей чарар гьатнава. Поэмадиз кIелдайбуру ва критикади виниз тир къимет ганай. ИкI, Къ. Акимова поэмадикай ихьтин гафар кхьенва: «Сифте кхьенвай чIехи эсер ятIани, «Сергьятдал» поэма художественный жигьетдай кутугай дережада ава: литературадин чIалал кхьенва (рикIел хкин: авторди и поэма кхьидайла анжах юкьван школа куьтягьна, аскервиле (1962-1965-йисар) къуллугъзавай – Гь. Г.), ранг ядай гафар ва ибараяр ишлемишнава, жуьреба-жуьре художественный амалрикай (диалог, монолог, чар кхьин, обращение, автордин къейдер ва мсб.) менфят къачунва, девлетлу рифмаяр ишлемишнава (Акимов Къ. Мерд Алидин мани. – Махачкъала: «Мавел». 2004-йис. 86-чин.).

Алатай асирдин 80-йисар М. Жалилов патал бегьерлубур хьана. Сад-садан гуьгъуьнал алаз шаирдин «Къацу къашар» (1981), «Фу» (1982), «Рекье» (1986), «ЧIимчIирдин мани» (1988) ва маса ктабар акъатзава.

М. Жалилован яратмишунрин сергьятар Магьачкъаладиз кIвалахал хтайдалай кьулухъ мадни гегьенш жезва. Ам таржумайрал, рецензияр кхьинал, редакторвилин кIвалахрал машгъул жезва. КIелдайбурун вилик ада чеб гьар са патахъай туькIвенвай цIийи жанлу эсеррин ктабар гъана. Инал «Фу» поэма, ширрикайни поэмайрикай ибарат «Рекье» (1986) ктаб къалуриз жеда.

Лирикадинни эпикадин къайдада яратмишнавай «Фу» поэма кьетIен гьиссералди ва важиблу вакъиайрикай рахуналди тафаватлу я. Поэма фасагьат чIалалди, жуьреба-жуьре художественный алатар (лишанлу ибараяр, гекъигунар, къарши гафар, сесерин тикрар хьунар, синтаксисдин къурулушар ва икI мад) ишлемишна кхьенва.

Поэма чеб-чпихъ галаз са идеядалди галкIурнавай муьжуьд кьиликай ибарат я. Гьар са кьилихъни эвел ва эхир, гьижайрин ва рифмайрин къайда, ритмика-везин ава. И карди эсер кIелиз регьатарзава. Шаирди фу инсандин къисметда вуч ятIа, адав эгечIзавай тегьерди чи къанажагъ гьикI лишанламишзаватIа къалурнава.

Поэмада суьгьбетзавайди лирический игит ятIани, ам автордиз – дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисарин аялдиз – гзаф мукьва я. Вучиз лагьайтIа адаз фуан къадир, суфрадик фу хьунни тахьун вуч ятIа, гьеле аял чIавуз хъсандиз чир хьана.

Фаз, фу гьасилзавай лежбердиз гьуьрмет тавун, фу битмиш жезвай чилин къадир чир тахьун – шаирди акьалтIай ахлакьсузвал, инсандин агъузвал яз гьисабзава.

Фан къадирда ава вири:

ядни, чимни, экв;

Фан къадирди тадач садни

са чIавузни тек…
Фу гьасилзавайди лежбер ятIани, ам чи вилик гъизвайди диде я. И жигьетдай шаирди дидедин къамат чи поэзияда цIийи терефдихъай ачухзава. Дяведин йисара чи дидейрал хзанар кашакай къутармишун патал акьалт тавур жуьредин гужар авач.

Диде, диде, фан къадирни

ви къадир

Белки, сад я, белки, туш зун

ягъалмиш.

Багъишламиш ая, кватIа зак тахсир,

Амма зунни жезва фу хуьз яшамиш…
Шаирди фу хьиз къулай рекьерни, мукьверни,экверни, булахарни герек я лугьузва. Абур вири сад хьиз алакъада ава. Авторди поэмада тIварар кьунвачтIани, чи бубайрин несилдин умуми къамат гьихьтинди тиртIа къалурнава. Абур женгерин рекьерин шинелар алаз хтана, ялаври кана, къабарламиш хьанвай гъилерик кацаярни лумар, дергесарни куьтенар хкьурбур я. Абуруз санал са суфрадихъ фу тIуьнлай чIехи бахт акунач.

«Фу» поэмадиз алим Къ. Акимова ихьтин къимет ганва: «Фу» поэма – им лезги ва Дагъустандин шииратда авачир хьтин эсер я. Адахъ кIелзавайдаз ватанпересвилин, инсанпересвилин ва зегьметдин тербия гунин жигьетдай еке метлеб ва къуват ава». Гьакъикъатдани, и эсердиз фаз лагьанвай гимн я лугьуз жеда.

И поэмадилай гуьгъуьниз шаирдин «Рекье» (1986) ктаб акъатна. Ам М. Жалилова дуьньядикай, тарихдикай, инсандикай ийизвай философский веревирдер авай шииррикай ва «Хцин кьепIинихъ» поэмадикай ибарат я. Шаир дуьз рекье авайди, ктабдилай ктабдалди адан устадвал хкаж жезвайди и кIватIалди мад сеферда субутна.

Ваъ, жедач гьуьлни даим лепедик,

Ваъ, жедач дагъни даим цифедик.

Амма къудгазвач, гьуьл гьуьл яни кьван?

Мегер дагъ яни гьар акатай къван?..
Шаирди и цIарара эцигнавай суалар гьар сада вичин вилик эцигда, уьмуьрда вич вуч ятIа, веревирд ийиз тазва.

Гьелбетда, ихьтин цIарар савадсуз шаирдин къелемдикай хкатдачир. Ада уьмуьрдин кьелер кужумнавайди хьиз, диалектикадин къанунрайни кьил акъудиз алахъунарзава. Уьмуьрдин философия гьамиша сад-садаз къарши къуватар, эбеди женг тирди шаирдиз хъсандиз чизва. Гьавиляй М. Жалилован эсерра чал ихьтин ибараяр гьалтун дуьшуьшдин кар туш:

Гьулдан цIуруриз къизмишзавай чад

Са куьнизни туш, къвалав гвачтIа яд.

Эгер халкьнатIа тIебиатди къуш,

Адаз цав гана – кIвале хуьдай туш…

*
Вахтуниз чидач авун зарафат...

Декьикьайриз це заланвал йисарин…

И цIарари М. Жалилов халисан устад хьанвайди, буш рахунрикай яргъа жезвайди, шииратдив жавабдарвилелди эгечIзавайди къалурзава.

М. Жалилован сес йис-сандавай гужлу ва ада къарагъарзавай месэлаяр мадни важиблу хьайи девир ам республикадин общественно-политический газетдин - «Коммунист» (гилан «Лезги газет») редакциядиз кIвалахал фейидалай кьулухъан девирдал гьалтзава (1985-йисалай инихъ). И фикир тестикьариз адан «Къенин югъ» (1993), «Девирдин дуван» (1998), «Машмаш тарак» (2006), «ЦIийи махар» (2008), «Билбил базардал» (2007), «Гафунин майданар» (2010) ктабри куьмек гузва. Адан гекъигунрин дережа, алакъайрин сергьятар масабур жезва.

Гьа и йисара лезги шииратдиз генани цIийи-цIийи къуватар, цIийи тегьерда фагьум-фикирзавай, чIалан хазина, рикIин сафунай ягъиз, хъсанбурукай хъсан образар-къашар чпин эсерриз чIугвазвай жегьилар атана: Абдул-Фетягь, Арбен Къардаш, Фейзудин Нагъиев, Зульфукъар Къафланов, Майрудин Бабаханов, Азиз Мирзебегов ва икI мадни. Мерд Алини и къуватрин ирсни чирзава ам вични абурун юкьва жезва.

Обещственный алакъаяр дегиш хьана. Садрани чуьруьк тежедайбур яз аквадай алакъаяр чкIиз, ахлакьдин къадакьар буш жез, инсанар къапарай акъатиз башламишна. Гзафбур гьакIан нубатсуз ивияр экъичунин къурбандриз элкъвезва. Акьван зурба гьукумат чукIурна, «Зи чил – ви чил», «чун-чарабур», «къурабаяр – чкадинбур» лугьудай хьтин сиясатар арадал атана. Намуслу инсандивай ихьтин гьаларилай разивал ийиз жедан мегер? Гьелбетда, жедач, иллаки чIалан устадривай. Малум тирвал, халисан шаирдин рикI девирдин гуьзгуь, адан вахт алцумзавай сят, зенг хьун лазим я.

Лезги шииратда Ватандин ва чи баркаллу тарихдин темаяр кьилинбуруз элкъвена. Кьве патал пай хьанвай лезги чиликай чIалар тесниф тавур лезги шаир бажагьат ама. Тарихдин игитрал, халкьдин кьегьал рухвайрални рушарал дамахдай, халкьдин руьгь уяхардай эсерар майдандиз атана. Шарвили, Гьажи Давуд, Ярагъ Магьамед, Къуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман, СтIал Саяд, Миграгъ Къемер хьтин векилриз бахшнавай эсерри кьилин чка кьазва. Гьа са вахтунда ахлакьдинни намусдин, четин шартIара инсанвал квадар тавунин, нефсинал залпандар эцигунин, дустарин кьадар-кьисметрин, чи чIал ва адетар хуьнин ва маса месэлайри чи шииратдин векилар секин тунач. Лезги чIалакай чи шаирри халисан гимнар кхьена. (Абдул Фетягь, Фейзудин Нагъиев, Музаффер Меликмамедов, Арбен Къардаш, Седакъет Керимова ва мсб.).

Гьелбетда, Мерд Алини девирдин къартма-къаришдивай яргъа хьана акъвазнавачир. Винидихъ тIварар кьур ктабрай шаирди кьунвай рехъ хъсандиз аквазва.

Сад лагьайди, къенин югъ накьан йикъан давамарун я. Чи тарих квадарун – им тар дувулрилай атIана квадарун жеда. Чахъ вуч амукьда кьван?! Кьвед лагьайди, аквар гьаларай, гьа суалди «Девирдин дуван» ва «ЦIийи махар», «Билбил базардал» ктабар арадал гъана.

«Къенан югъ» ктабда и месэладиз къадалай артух эсерар-шиирар, монологар, риваятар, баснияр, махар талукьарнава. «Рагъул ятар», «Бубадин сурал», «Ахвар», «КицIерин ли», «Лакадал сувар», «Жанаби И-а!» ва масабур кIелна, шаирди девирдин чинал кIватI жезвай рагъулар алудиз, абурукай дуьз гаф лугьуз, гьерекатзавайди аквазва. Месела, «Ахвар» шиир 1990-йисуз кхьенва. А чIавуз СССР чукIурнавачир. Кеферпатан Къафкъаздм, Къарабагъда ва масанра дявеяр хьанвачир, амма и къайивал гьисс ийизвай шаирди кьиле атун мумкин тир крар ахварин тегьерда (кьетIен художественный прием) къалурнава:

Агъадай кас туштIани зун ахваррихъ,

Ихьтин ахвар акуна заз мукьвара.

Халкь халкьни туш, гьихьтин ятIа вагьшияр

ЭкъечIнава, куьчейрава, гижи яз.

Незва сада-сад. Гужлуда ажузди.

Кьед-пуд санал кIватIал хьана, ялгъузди.

Аял, кьуьзек, эркек-диши лугьузвач.

Ажуз хьунни, са патахъди тухузва…

Эхь, и къурхулу «ахварар», гьайиф хьи, гьакъикъатдиз элкъвена. Рэкетрин гьерекатар бандитрин гьерекатриз, террористринни экстремистрин, ваххабитрин гьерекатриз, инкъилабарни майданрал кIватI жезвай гьар жуьре пайдахрик квайбурун бунтариз элкъвена. Дуьньядал террордин къурхулувал авачир са пипIни амайди хьиз туш.

«Девирдин дуван» гьа и къарма-къаршидин дуван хьиз я. Ктабда гьатнавай «Вири чинар – къайи, фашал…», «ЦIийи ханар, цIийи беглер…», «Эминан чIал», «Лезги шаиррин сурар», «Дуьньядив рахун» ва икI мадни маса эсерра девирдин кубут ва къурхулу къамат къалурнава. Ихьтин гьалдай гьикI экъечIда? Суалдиз жаваб яз, лап куьруь жанрайрин «Ксумир, руьгьер!» цикл кхьенва. Четинвилерай экъечIдай рекьерикай сад, чи уяхвал, чун санал хьун, сада-садаз куьмекдин гъил яргъи авун я.

«Ватан хуьх – куьне куьн хуьда» - тестикьарзава шаирди.

«Девирдин дуван» кIватIалда ахлакьдинни намусдин, вафадинни вафасузвилин, игитвилинни хаинвилин месэлаяр лап хцидаказ эцигнавай «Авайвал лагьайла» ва «Камаллу ламар» кьилер ганвай шиирин циклаяр гьатнава. Ахмакьдаз вун ахмакь я лугьун герек авач и девирда. Зайифдаз вун зайиф я, викIегь хьухь лугьунни герек авач.

«Инсанар икьван агъайни вучиз хьанватIа?» - суал гузва шаирди. Бес датIана къиметар какадариз, таб гьакъикъат хьиз къалуриз жедани?

Чи общество чукIурунин асул себебни гафни кар сад тахьун я. И кар иллаки «Камаллу ламар» паюнай хъсандиз малум жезва. «Камаллу» ламариз чпин эсерар чи эдебиятдин бине кутур Куьре Мелика, Кьуьчхуьр Саида, Етим Эмина, Мирзе Гьасана, СтIал Сулеймана ва маса шаирри бахшнай. Ламарин терсвал, ахмакьвал, кьилиз ялун, лавгъавал, мердимазарвал себеб яз, кьилел дуьшуьшар гзаф къвезва. Чи обществода кьиле фейи ва давам жезвай гзаф терсеба крар «инсанар» тIвар алай терсерин ахмакьвили, къанихвили, са вичикай фикириз, вичихъди гзаф ялуни арадал гъанвайди ашкара я. Гьелбетда, шаирди ахьтин терсвилериз Эзопан (къаб алаз) чIалалди къимет ганва, абур «камаллу» ламарив гекъигнава.

Шивцихъ галаз рахазва лам:

- Эй, келле, вун куьз я авам?

Низ герек я на чIугур гъам?

Гъилевайдал девирдин гам,

Ишлемиша жедалди рам!

Белки, пака гьат тейин ам…

Шаир Мерд Али бажарагълу публицистни я. И рекьяй ада ийизвай кIвалах кьилди рахуниз лайихлу я, гьавиляй инал анжах са кар къейдин. Адан публициствилин кIвалах шаирвилин тежрибадихъ галаз сад авунин жигьетдай чIалан устаддин хатI эхиримжи йисара акъатнавай «Ирид лагьай мертебадай» (2002), «Баркаллу къурушвияр» (2005), «Машмаш тарак» (2006) «ЦIийи махар» (2007), «Гафунин майданар» (2010) ктабрай хъсандиз аквазва. Иллаки «Ирид лагьай мертебадай» ва литература ахтармишунин тах квай «Гафунин майданар» ктабрай. Лезги эдебиятдин тарихда ихьтин ктабар сифте яз акъатнава.

М. Жалилова акьалтIай шаирвилин ва художественный гаф 2006-йисуз акъатай, вич са акьван екеди тушир «Машмаш тарак» кIватIалда лагьанва. Вири эсерар яшар пудкъадалай алатнай агьилди вичин фейи рекьикай, алай аямдикай, дуьньядикай, инсанрин кьисметрикай, гележегдикай ийизвай веревидер я.

Ктабда гьатнавай эсерар тамамвилелди кьуру тарифрикайни несигьатар гуникай, буш ихтилатрикай азад я. Гьар са гаф, художественный алат чкадал ала, абур къадирлувилелди ишлемишнава.

Шаирди саки гьар са эсерда шииратдин художественный такьатрикай, уьлчмейрикай, сесеринни гьарфарин къуруллушрикай, синтаксисдин алатрикай, олицетворенийрикай устадвилелди менфят къачуна. ЦIарара къенепатан рифмайри, тикрар хьунри, суалри, диалогри мягькем чка кьунва. Рифмаяр дуьзбур, девлетлубур, гужлубур, эсеррин мана ачухаруниз къуллугъдайбур, пара вахтара шиира авай вири цIарар везинда аваз теснифнава. Ида, гьелбетда, художественный устадвал арадал гъизва.

Машмаш тара кушкушзава:

- Инсан, вун куьз нахушзава?

Вуч дердер вал алтIушзава?

Низ хуш я вун, низ хушзавач?
Гьар са цIарцIе эцигнавай суалдиз тарци вичи инсандин чIалалди жавабар гузва. Яб гузвайди, гьелбетда, шаир вич я. Тарцин суаларни жаваб шаирдин вичинбурни жезва. Тарни инсан са мецяй, са рикIяй рахазва, суалриз лап кутугай жавабар гузава:

Зун тар я, тар – майва чилин,

Хуьзвайдини гьайва чилин,

Ширинариз гьава чилин,

Хьанва закай дава чилин.
Вахъ авачни, я инсан, бес

Чилиз гудай са игьсан бес?

Ава эхир пис-хъсан бес,

Аквазвачни ви нукьсан бес…

Кушкушзава машмаш тара,

Ийизва дерт кармаш тара…
Дерт алатна. Кьезил шагьвардин кушкушдикай хирер сагъардай мелгьем жезва. И кьезилвилин гьиссни цIарара тикрар жезвай «ш» сесини арадал гъизва. Шиирдай аквазвайвал, Мерд Алидин и тема (тIебиат ва инсан санал хьун, сада-сад лишанламишун) адан лап сифтегьан эсеррани («Арча», «Сергьятдал», «Экуьнин гъед») гьалтзавай. А темадиз ам вири вичин уьмуьрда вафалу яз ама. Анжах ам къвердавай таъсирлудаказ, дериндай ва устадвилелди ачухарзава.

Мад са алава: девирдин къати гарар къармахар хьиз векъи я. Амма шаирдиз вичин хайи чIалакай ва шаирвилин везифадикай мелгьем ва даях жезва. И кар и ктабда гьатнавай лап чIехи пай эсеррай аквазва. «Рехъ алатнавай бед зулун гару…», «Мад са югъ фена, булут хьиз бумбуш…», «Мусибат», «Элкъвейди туш къе кьван зал терс суалар», «Терсебаяр» ва маса эсерри вахтунин ва шаирдин бягьс лап хъсандиз лишанламишзава. Ада ажузвал къалурзавач! Фашал ксарин, фасад нефсетIрин чинрал алай хъурхъ алудзава.

Шаирвиликай ва чIалан устадди уьмуьрда кьазвай чкадикай, ана ягъалмиш хьун хаталу тирдикай «Мелгьем» тIвар алай куьруь шиирда хъсандиз лагьанва:

Шаирдин гаф гуьлле хьиз я луьледа,

ТIуб галкIун я кIанзавайди шайтIандихъ.

Луьле кьунвай устIардилай аслу я

Галукьдани, галукьдачни лишандихъ.
Фагьумлу прозаик ва бажарагълу журналист Казим Казимова вичикай суьгьбетзавай ктабдиз ганвай маналу рецензияда ихьтин келимаяр гьалтзава: «Мерд Алидин «Машмаш тарак» тIвар алай гъвечIи кIватIалдай гьи шиир къачуртIани, чаз адай автордин гьамиша кузвай, куькIвей гъед хьтин кьетIен жуьредин бажарагъ аквазва, чавай адан камалдин деринвал, арифдарвал кьатIуз жезва. Хейлин кIелдайбуру, автордихъ яб акалзавайбуру адан руьгьдин жавагьирар алай девирда тIазвай рикIерал эцигзавай мелгьем хьиз, намусдин эверун хьиз кьабулзава». (Казимов К. Машмаш тарак// Лезги газет. 2006-йис. 16-ноябрь).

Эхиримжи акъатай «Билбил базардал» ктабдикай адан редактор, шаир Арбен Къардаша вичин сифте гафуна кхьенва: «Куь вилик квай «Билбил базардал» ктабдикай рахайтIа, ам ажаибди я. Чаз адан тIварцIяй къенин девир, алай аямда яратмишзавай къуватрин яшайиш ва къимет гьинал аватнаватIа, аквазва. Идалай виликдай акъатай «Девирдин дуван» ктабдин тIварцIизни гьа ихьтин лишанлувал хас я. Амма «Билбил базардал» ктабдихъ мад са кьетIенвал ава: ана шаирди къад лагьай асирдин эхиримжи йисара кхьенвай чIаларихъ галаз гьеле санани чап тавунвай ва чебни авторди жегьил вахтара – ДГУ-дин студент тирла ва армиядин жергейра чIехи уьлкведин сергьятдал къуллугъдайла кхьенвай эсерар гьатнава. Са гафуналди, и ктабди лезги шаирдин шииратди атIанвай рехъ, налугьуди, цIийи кьилелай тикрар хъийизва ва маса, чун вичив вердиш тушир жуьреда ачухарзава, гуя шаирдин жегьилвилинни ва, йисар алатна, дуьньядин уькIуь-цуру акуна, чIехи дережадив агакьнавай камаллувили чпи чпихъ галаз суьгьбетзава, уьмуьрдикай веревирдзава, сада муькуьдаз чпин эксиквилерикайни артуханвилерикай, гунагьрикайни сувабрикай лугьузва, абурун «ихтилат» нетижада хайи чилин гьарайдиз, халкьдин кьисметдинни девирдин къурулушдин тамам суьретдиз элкъвезва.» (Махачкъала. Даггиз. «Билбил базардал. 10-чин).

Шаир Сажидина ина алава хъийизва: «Ктаб са шумуд паюникай ибарат яз туькIуьрнаватIани, арада тереф авачиз, чаз гьар садай шаир Мерд Алидин къешенг кьатIунар, шиирар яратмишунин карда кьетIен хатI ва рикIел аламукьдай шикилар аквазва. И карди кIелзавайдан рикIик теспачавал кутазва, гьар са цIийи эсер кIелиз ашкъи гъизва… («Лезги газет» 2008-йисан 22-май).

Ихьтин келимаяр шаирдин «ЦIийи махар» ктабдикайни лугьуз жеда. Ам жуьреба-жуьре жанрайрин (поэма, баллада, риваят, мах, фельетон памфлет) эсеррикай ибарат ятIани, кхьенвай вахтуни ва бинеда эцигнавай месэлайри сад ийизва, абуруз авторди «цIийи махар» лагьанва. Са низ ятIа ибур махарни хьун мумкин я, амма парабуруз абур чи гьакъикъатдин кубут суьретар тирди чир жезва.

Автордин «Гафунин майданар» ктаб публицистикадин ва кьил ва кьилди вичикай рахуниз кутугнавайди я. Чун адакай рахунни авунва (килиг: «Лезги газет». 2011-йисан 10-март)». Рецензияда ктабдиз и ц1арарин авторди ч1ехи къиметни ганва.

Санлай къачурла, Мерд Алиди чав шииратдин, гьам публицистикадин хъсан савкьатар агакьарнава. Абурукай менфят къачуз хьун-тахьун кIелдайбурулай аслу я.