Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| Ірі оқымысты
Данышпан Абай адамгершілікке баға бере келе: «Адамның адамдығы істі қалай аяқтағанынан емес, қалай бастағанынан білінеді», – дейді. Тегінде, бұл – істің нәтижесін күтпей, келте қайырған байлам емес, қайта тұңғиық ойды тұнығына бойлағанда ғана кемеңгерлік тоқтам болса керек. Не нәрсені болмасын бастап қолына алғанда, ертеңгі күні берер жемісі бесенеден белгілі болып тұратын талабы таудай кейбір жандарды аңдап байқаған Абай құрғақ сәуегейлік құрмай, өнерлі, дарынды жандардың болашағын барлай білген. Сөйтіп, сынына толған адамын ғана нағыз адамгершіліктің иесі таныған және содан еңбек зейнетін үміт еткен. Енді бүгін сонау Абай меңзеген өрістен Абайша көз салып қарасақ, өз тұрғыластарымыздың ішінен өнердің, істің, еңбектің талай майталман жорғасы мен өрен жүйрігін көреміз. Жорға мен жүйріктің алғаш аяқ тастасынан көзге шалынатыны сияқты, сол адамдардың қай-қайсысы да бастапқы қадамдарынан-ақ өздерінің кім екенін, қоғамдағы орны қандайлық болатынын аңғарта білген-ді. Біз әңгімелегелі отырған Құдайберген Қуанұлы Жұбанов туған жер, өскен еліне шынайы ой-арманымен, қалтқысыз көңілі, ақаусыз білімімен танылған адал азамат, ардақты ғалым еді. Өздігінен оқып, ғылым-білімнің әр саласынан да әжептәуір хабардар болған Құдайберген сонау ерте уақыттардың өзінде – 20-жылдар ішінде – математикадан, физикадан, химиядан техникумдарда сабақ беріп, философияны, логиканы, психологияны, рефлексологияны тесіле зерттеді. Павлов, Бехтерев сияқты орыс ғалымдарының еңбектерін дамылсыз оқыды. Бірақ Құдайбергеннің шын ықылас қойып, мықтап бет бұрған ғылымы – тіл білімі болды. Жастайынан араб, парсы, түрік тілдерін меңгерумен қатар, есейе келе неміс, ағылшын, француз тілдерін біліп алды, сол тілдерде жазылған ғылыми еңбектерді оқып пайдаланатын болды. Өзінің туған жері – Ақтөбе облысында жүрген кездерінде де түркологияны, жалпы тіл білімінің күрделі 354 мәселелері жөнінде Москвадағы, Қазандағы, Бакудегі, Ташкенттегі, Ленинградтағы аса көрнекті тіл мамандарымен хат жазысып пікір алысып тұрды. Оның архивінде зерттеуші Поливанов, Богородицкий, Мещанинов, Ағамалы оғлы, тағы басқаларынан келген хаттар жатушы еді. Құдайберген оқып жүрген жылдарының өзінде де зерттеу жұмыстарынан қол үзген емес. Араб әліппесіне негізделген қазақ әліпбиін практикада үлкен қиындық тудыратынын көп дәлелдеп, өз кезінде латын әліппесіне көшуге аянбай ат салысты. 1930 жылы түрік тілдерін зерттеуші мамандардың Алматыда өткізілген съезіне қатысып, «Мағынасыз сөздердің мағыналары» («Смысл безссмысленных слов») деген тақырыпта аса қызықты баяндама жасады. Құдайберген стилі жатық, тілі орамды, мейлінше шебер жазатын адам еді. Оның журналистік, публицистік қабілеті, әдебиет, мәдениет қазыналарын терең білетіндігі, ғылымның көптеген салаларына байланысты өрісі кең білімі өзінің мамандығы болып кеткен тіл білімімен астасып, жігі білінбей ұштасып жататын-ды. Қазақ күйлерінің тарихы жайындағы тарихи-лингвистикалық очеркінде Құдайберген осындай қаламы төселген шеберліктің аса бір нәзік үлгісін көрсетеді. Оның 1934 жылы Абайдың қайтыс болғанына 30 жыл толуына арналған мерекеде жасаған баяндамасы (кейін мақала түрінде жарияланған) – қазақ филологиясының, әдебиеттану ғылымының алтын қорына қосылатын бағалы еңбек. Абайдың өлең құрылысындағы ерекшеліктерді, ақынның новаторлығын және халық тілін пайдаланудағы шеберлігін алғаш көрсетушілердің бірі де осы Құдайберген болды. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов аса ірі зерттеуші-түркологтардың қатарынан орын алады. Ленинградтағы Шығыс институтының, соңынан Тіл және ой институтының (қазір СССР ғылым академиясының Тіл білімі институты) аспиранты болып жүрген кезінде-ақ ол шығыстану жөнінде кең көлемді білімі бар, тілдің ең нәзік мәселелеріне шейін байқай білетін зерттеуші-лингвист екенін аңғартты. Казақтың дарынды ғалымының таланты мен қабілеті, әсіресе, республикамыздағы тұңғыш жоғары оқу орны – Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтының өмірінде айқын көзге түсті. Құдайберген біраз уақыт институттың профессоры және қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды. Оның жалпы тіл білімі мен қазіргі қазақ тілі, түркология жөніндегі лекциялары қазақ интеллигенциясының қалың көпшілігінің назарын еріксіз аударатын. Ол ертедегі түрік ескерткіштерінің тілін мүлтіксіз білетін және тыңдаушыларына орхон-енисей жазулары, олардың лексикалық, грамматикалық және фонетикалық ерекшеліктері жайлы мол білім де беретін. Құдайбергеннің қаламынан күні бүгінге дейін өз актуалдығын жоймаған толып жатқан бағалы ғылыми еңбектер туды. Баспа бетінде жарияланған «Из истории порядка слов тюркских языков» (1936), «Вспомогательные глаголы» немесе «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах» сияқты кітаптары, көптеген мақалалары мен түрлі 355 конференцияларда сөйлеген сөздері («К постановкеисследования истории фонетики казахского языка», «Буын жігін қалай табуға болады», «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайында», «Шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер», «Об одном факте появления аффикса из корневого слова» т.б.) отандық түркологияға қосылған бағалы үлес болып табылады. Оның еңбектері өзінің сипаты жағынан қарағанда салыстырмалы тарихи әдісті қолдану жолымен жазылған. Рас, кей тұстарда Маррдың жалған ілімінен қалған іздер де байқалады. Қазақ және басқа түркі тілдеріндегі сөздердің орын тәртібі туралы жазған еңбектерінде автор сөздердің орын тәртібін белгілейтін синтаксистік нормаларды және олардың тарихи қалыптасу жолдарын қызықты да тартымды етіп баяндап, өз ойын ешкім теріске шығара алмайтын нақты материалдармен дәлелдеп береді. Зерттеушінің алдына қойған мақсаты: сөздердің орын тәртібінің қазіргі нормаларында ертеректегі тілден қаншалықты ауытқу барын анықтап, сол арқылы түркі тілдерінің құрылымдық ерекшеліктерінен туатын негізгі заңдылықтарды дұрыс түсіну еді. Көмекші етістіктер туралы жазған еңбектерінде автор ана тілінің лексикалық, грамматикалық құбылыстарын түсінуде терең білімпаз екенін танытты. Казақ тіл білімінде тұңғыш рет Құдайберген «отыр», «жатыр», «тұр», «жүр» тәрізді көмекші етістіктерге ғылыми талдау жасап, олардың лексикалық мағыналары мен қолдану орындарын анықтады. Тарихи деректерсіз тілдік құбылыстарға шын мәнінде ғылыми талдау жасау да мүмкін емес. Өз кезінде белгілі бір дәстүр ретінде қалыптасқан яфетидология деп аталатын лингвистикалық бағытқа кейбір еліктеушіліктері болғанымен, олар Құдайберген қалдырған теориялық мұралардың құнын жоққа шығара алмайды. Көрнекті ғалымның еңбектерінде тілдік зандылықтарды тарихи тұрғыдан дұрыс баяндау жағы Н.Я.Маррдың палеонтологиялық төрт элементті анализінен сөзсіз басым жатады. Жоғарыда айтқанымыздай, 1930 жылдың өзінде-ақ Құдайберген тілші- түркологтердің Алматыда болған съезінде одағай сөздер туралы баяндама жасап, мал шаруашылығына байланысты айтылатын бірсыпыра одағайларды этимологиялық тұрғыдан талдады, олардың бір кездерде сол малдарға қойылатын ат екенін айтып берді («қош», «өк», «мо» сияқты одағайлар тарихи жағынан «қой», «қошақан», «өгіз» сөздерімен, қытайдың «ат» дегенді біддіретін «маа» сөзімен байланысты). Құдайбергеннің ерекше атай кетуді қажет ететін еңбегі – «Қазақ тілінің грамматикасы» (1-бөлім, жалпы морфология, 74-бет, 1936 жыл, қазақ орта мектебінің V класына арналған). Автор мұнда сөздердің құрылымына және қазақ тіліндегі құбылыстарға байланысты негізгі мәселелерді жүйелі түрде мазмұндап шыққан. Айқын да нәрлі, стилистикалық жағынан орамды қазақтың әдеби жазылған бұл еңбек қазақ тілі жөнінде оқулық жазатын көптеген авторлар үшін тамаша үлгі болады. Құдайберген өз мақаларының тұтас бір сериясын практикалық білімінің мәселелеріне – орфографияға, терминологияға, қазақ тілін оқыту 356 методикасына арнады. Республикамыздағы тілдік құрылыстың белгілі бір мәселелері жөнінде ғылыми айтыстарда Қ.Жұбанов асқан шеберлік қабілетімен ерекше көзге түсіп тұратын. Құдайбергеннің есімі өз кезінде қазақ интеллигенциясының, әсіресе, ағарту қызметкерлерінің арасында мәлім болатын. Ол СССР ғылым академиясының Қазақ филиалында, республиканың Оқу халық комиссариатында жетекші қызметтер атқарды. Сонымен катар ол көрнекті қоғам қайраткері де еді. 1935 жылы Құдайберген Қазақстанда болған мәдениет қызметкерлері съезінің ұйымдастыру комитетінің председателі болып сайланып, өзі сол съезді ашып сөз сөйледі. Сол 1935 жылы ол Советтердің Бүкілроссиялық XVI съезіне Қазақстаннан делегат болып сайланып, съезде патриоттық жігермен сөз сөйледі. Біз, Құдайбергеннің замандастары әрі достары, Октябрьден кейін туып жетілген советтік тіл ғылымының, оның ішінде қазақ білімінің негізін салушылардың бірі болған марқұм Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың игі еңбектерін еш уақыт ұмытпақ емеспіз. (Шығармалар жинағы. 20 томдық. –Алматы: «Жазушы», 1995. –358-383-бб.) жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|