1. Тұлғааралық коммуникациядағы сөйлеу тiлi мен мәдениетiнiң рөлi.
2. Вербалды қарым-қатынас.
3. Вербалды емес қарым-қатынас.
Адам қоғамда өзiн қоршаған адамдар тобында өмiр сүредi және дамиды, оның талаптарына сәйкес өз ойлары мен мiнез-құлқын өзгертедi, топтың басқа мүшелерiмен өзара әрекеттесу арқылы әртүрлi байланысты сезiнедi.
Егер қарым-қатынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму деңгейiмiздiң қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң әрқайсымыз өзiмiздiң негiзгi қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз арқылы жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы, көшедегi тiкелей қатынастар арқылы игеремiз. Бұл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас арқылы әрқайсымыз әлеуметтiк әлемдi кеңiнен танимыз және қарым-қатынасқа түсемiз, яғни макроорта әсерiн сезiнемiз.
Макроорта – бұл өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы, заңы, қоғамдық өлшемдерi бар қоғам.
Микро және макроортаның кездесетiн жерi, олардың өзара әрекеттесетiн шек – бұл кiшi топ, онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi.
Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында өмiр сүрiп және жұмыс iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге тәуелсiз түрде адамдармен қарым-қатынасқа түсемiз.
Егер бiз өз өмiрiмiздi бақыласақ онда мынаны байқаймыз:
• басқа адамдармен өзара әрекеттесiп оларды қабылдаймыз және бағалаймыз.
• Жиi түрлi естiгендерiмiздi қызығушылықпен қабылдаймыз.
• Таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен өмiрлiк тәжiрбиелерiмiзбен алмасамыз.
• Басқа адамдардың әсерiн сезiнiп оларға елiктеп өз мiнез-құлқымызды өзгертемiз.
• Шешiм қабылдағанда көп жағдайда қасыңдағы адамдардың пiкiрiн есепке аламыз.
Коммуникация туралы қысқа мағынада түсiндiрсек, ол адамдардың бiрiккен iс-әрекет барысында өзара қызығушылықтарымен, ойлары, көңiлкүйi, сезiмдерiмен алмасу фактi ретiнде түсiндiрiледi. Мұның барлығын ақпарат ретiнде қарап, коммуникация процесiн ақпарат алмасу процесi ретiнде түсiнуiмiз мүмкiн.
Коммуникация мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы. Адамдар арасындағы контакт тіл мен сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу коммуникациясының негізгі тәсілі болып табылады.
Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір түрде кодпен хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеграциясы тенденциясы толық анық. Сөйлеудің маңызды факторы болып ақраратты біреудің паралингвистикалық тәсілдері табылады. Оларға мыналар жатады: сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика, дене тұрысы.
Вербалды қарым-қатынас.
Егер коммуникацияны бөлiп қарастыратын болсақ, олардың белгiлiк жүйелердiң әртүрлiсiн қолдануына байланысты вербалды және вербалды емес деп бөлiп қарастырамыз. Осыған сәйкес коммуникативтiк процестiң әртүрлiлiгi байқалады.
Вербалды коммуникация – белгiлiк жүйе ретiнде адам сөзiн қолданады, тiл арқылы табиғи дыбыс шығару. Екi прициптi қосатын фонетикалық белгi жүйесiн лексикалық және синтаксикалық сөз коммуникациясының ең әмбебап құралы болып табылад. Коммуникативтiк процеске қатысушылардың бiр мәселеге байланысты жағыдайды түсiнiп белсендi түде қатысуы үлкен рөл атқарады.
Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу.
Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар:
1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру.
2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана отырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету.
3.Перциптивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру.
4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын өзгерту.
Коммуникация процесi жүзеге асу үшiн мынадай 4 элемент керек.
1. хабар берушi
2. мәлiмет
3. арнайы ақпарат беру құралы
4. ақпарат алушы.
Сөз адамның сезіміне, көңіл-күйіне өзінің айтылуымен, мән-мағынасымен әсер ете алады. Ол әсіресе адамның интеллектісіне, ой-өрісіне қатты әсер етеді.
Адамның жадындағы көптеген сөз топтары оның сөздік қорын құрайды. Қарым-қатынас жасауда мұндай сөздіктің болуы өте қажет. Осы сөздіктегі сөзді немесе сөз тіркесін қолдану ол сөйлеу мәдениетімен тығыз байланысты. Сөйлеу мәдениеті іскерлік қарым-қатынаста сәлемдесудің, өзін таныстырудың, мәселені шешудің, келісімге келудің, мақсатқа жетудің бірден-бір амалы.
Вербалды қарым-қатынастың түрлері: сәлемдесу, көңіл бөлу немесе өзіне қарату, танысу, шақыру, комлимент айту, құттықтау, қоштасу.
Кез-келген қарым-қатынас біірн-бірі тану-танымауға қарамастан сәлемдесуден басталады. Сәлемдесуді партнерын бірінші болып көрген адам бастайды. Мұнда бірінші немесе кейінгі амандасу ешкімнің намысына, арына нұқсан келтірмейді. Бірақ өзіңнен жасы үлкен адамды немесе лауазымы үлкен адамды көргенде бірінші болып жасы кіші немесе лауазымы кіші адам сәлемдескені дұрыс. «Здравствуйте», «приветствую вас», «How do you do», «Hello», «Сәлеметсіз бе?» деген вербалды түрлер сәл-пәл бас июмен толықтырылады. Сәлемдесуде қол алысу аса қажет емес, ал қол алысу адамдардың арасындағы белгілі бір қатынастарды білдіреді. Жасы кіші адам бірінші болып қол бермейді. Бөлмеге кіргенде бір адаммен қол алыссаңыз басқа адамдармен де қол алысуыңызға тура келеді. Қол алысқанда қолыңызды созған адамның көзіне тіке қарау керек. Бөлмеге кіріп сәлем берген адамның сәлеміне жауап берген дұрыс. Бос болмаған күнде бас изеп сәлемін алғаныңызды көрсетіңіз.
Көңіл аудару, көңіл бөлу, қарату (обращение) – сөйлеу этикетінің элементі. Ол басқа адаммен қарым-қатынас жасауды бастауды білдіреді. Басқа адамды өзіне қарату үшін оған атын, тегін, қызмет атағын айту қолданылады. Көңіл аудару, көңіл бөлу, қаратудың бірнеше мақсаттары болады: біріншіден – сыйласымдылықты; екіншіден – белгілі бір ақпараттың дәл осы адамға арналғандығын, үшіншіден – дәл осы адамның қажет болып тұрғандығын т.б. білдіреді.
Танысу – бұрын таныс болмаған адамдардың бір-бірінің кім екендіктерін анықтау. Ол жай танысу немесе іскерлік танысу.
Шақыру – кездесуге, конфликтті шешуге, мәмілеге келуге,әңгімеге қатысуға т.б. . Іскерлік шақыру орын алған кезде шақырылатын адамның уақыты болатындығын, кездесетін жерін, уақытын анықтап, оны сыпайы дауыс ырғағымен, артық кетпей кездесуге ұсыныс жасаған жөн.
Комплимент айту – адамның жақсы қасиеттерін сәл үстемелеп айтатын сөйлеу этикетінің түрі. Комлимент айту жағымды сөздерді орынды қолданып, тым әсірелемей әңгімелесуші адамның көңілін табатындай болу керек. Комплимент арқылы сөйлесуші адамды өзіне қаратуға немесе көңіл бөлдіруге болады. Ең күшті комплимент өзіңе антикомплимент айту арқылы іске асады. Мұндай әдіс сөйлесуші адамның сізге жауап беруіне жүктейді де, бұл арқылы әңгімелесуге жол ашылады.
Құттықтау – белгілі бір құбылысқа, датаға байланысты айтылатын сөздер. Құттықтау - сөйлесуші адамның жетістіктерін, жақсы қасиеттеріне ерекше тоқтала, мадақтай, комплимент айта сөйлеуді қамтиды. Құттықтауды уақытында, ықыласпен айту керек.
Қоштасу – кез келген қарым-қатынастың аяқталғанын білдіретін сөйлеу этикетінің түрі.
3. Вербалды емес қарым-қатынас.
Адамдар көп жағдайда бір нәрсені айтып тұрғанымен басқадай ойлап тұрады. Сол үшін олардың нақты жағдайын түсініп алу керек. Көп жағдайда эмоцияда тұрған адам:
конвенциалды (ортадағы қарым-қатынасқа сәйкес);
спонтанды (ойламаған жерден)
Сөйлеп тұрған адамға қатынасын білдіріп алмас үшін тыңдаушы жай ғана вербалды емес түрде, ортадағы қарым-қатынасқа сәйкес ишара білдіреді. Ол кей кезде шын көңілмен болса, көбіне түсініксіз болады.
Адамдар көп жағдайда өз сөздеріне мән беріп, мимикасын бақылап отырады. Бірақ ол бас кезінде бақылай алғанымен аяғына дейін бақылау жасай алмайды. Осындай бақылау жасай алмау арқылы сөйлеуші байқатқысы келмеген сезімін, қатынасын тыңдаушыға байқатып алады. Мұндай жағдай партнерын өте жақсы білген кезде орын алады. Ер адамдарға қарағанда әйел адамдардың эмоциялары оңай байқалады. Адамның эмоциясын мидың оң жақ бөлігі, ал логикасы мен сөйлеуін сол жақ басқарады. Сондықтан, ол басқаларға айтқысы келгенін оң жақ дене бөлігі көрсетсе, ал шын мәніндегі жағдайын сол жақ дене бөлігі көрсетеді.
1. Мимика, бет әлпетті қимылдату. Адамның бет-әлпеті оның ішкі жан-дүниесін жақсы көрсетеді. Бірақ беттің бұлшық еттерін бақылау жасау жеңілірек. Адамның шын ықыласын беттің симметриясы көрсете алады. Егер фальш болған жағдайда оның оң жақ және сол жақ бөліктері мимикамен өзгереді. Кейбір жағдайда мимика өте тез (секундтың жартысындай) болатындықтан байқалмай да қалады. Оны білдіртпеу үшін біраз жаттығу жасап, дайындалу керек. Ал жағымды мимикалар (қуаныш, риза болу) жағымсыз мимикаларға (қайғы, ұят, жақтырмау) қарағанда жеңіл танылады.
Эмоцианы ерін арқылы тез тануға болады (еріннің қатты мимикасы, немесе ерінді тістеу, мазасызданғандықты, ал бір жағына қисайған ерін күлкі, мазақты, скепсисті білдіреді.)
Күлімсіреу достық қарым-қатынасты білдіреді. Ер адамның күлімсіреуі – ол өз-өзіне сенімділігін білдірсе, әйел адамның күлімсіреуі шындыққа жанасады, және көп жағдайда оның көңіл-күйін білдіреді.
Эмоцияны көрстетін бет-әлпет мимикалары мыналар:
қуаныш: еріндер қисайыңқы, езулер артқа жиырылған, көздің айналасында ұсақ әжімдер;
қызығушылық: қас сәл-пәл көтерілген немесе төмен түсірілген, ал қабақ көтерілген немесе кішірейген;
бақыт: еріннің ішкі жағы көтерілген немесе артқа қарай созылған, көздер - сабырлы; байыпты;
таңырқау: көтерілген қастар маңдайда әжім түзеді, көздер кеңейтілген, ауыз сәл ашылған, т.с.с. .
Әр түрлі эмоциядағы бет-әлпетті білу басқаны түсіну ғана үшін емес, өз мимикаңды дұрыстау үшін де қажет.
2. Адамның көз арасы және көздері.
Адамның ішкі көңіл-күйін көзден тез білуге болады:
көздің қандай да бір өзгеруі – басқадай бір көңіл-күйдің орнағандығын білдіреді;
көздің жиі қозғалысы – алаңдаушылық, ұят, өтірік, ашу, қорқынышты білдіреді;
көздің жанып тұруы – қызығушылықты білдіреді;
жиі кірпік қағу – қызығушылық, өтірік айтуды білдіреді.
Сөйлесу кезінде көзге көп қарамауға тырысқан адам бір нәрсені жасыруы, өтірік айтуы мүмкін. Ал көзге тіке қарап алған адам (қарашығы үлкен болса) қызығушылықпен тыңдап отырғанды, (қарашығы кішкентай болса) ашық жақтырмаушылықты білдіреді.
Көз арастардың белгілері:
«еш нәрсені білдірмейтін көз қарас - аса назар аудару;
«жан-жағына қарау» - қызығушылықтың жоғалуы;
«біресе сөйлесушіге қарайды, біресе басқа жаққа қарайды» - келіспеушілікті білдіреді;
«қырынан қарау» - сенбеушілік.
Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтанудағы мәні.
Коммуникация туралы қысқа мағынада түсiндiрсек, ол адамдардың бiрiккен iс-әрекет барысында өзара қызығушылықтарымен, ойлары, көңiлкүйi, сезiмдерiмен алмасу фактi ретiнде түсiндiрiледi. Мұның барлығын ақпарат ретiнде қарап, коммуникация процесiн ақпарат алмасу процесi ретiнде түсiнуiмiз мүмкiн. Коммуникация мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы. Адам баласының ойы мен рухани дүниесін, дүние танымын, өмірлік іс-тәжірибесін, практикалық әрекетін оның сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік әлемімен бірге біртұтастықта қарастыру, басқаша айтқанда, кез келген халықтың тілінде ұлттық-мәдени сипатта бекитін дүние суретін, дүние бейнесін антропоцентристік парадигманың фундаменталды ұғымы ретінде зерттеу - қазіргі заманғы лингвистиканың ең өзекті проблемаларының бірі.
Дүниенің қарабайыр бейнесі өмірлік іс-әрекет барысында, практикалық тәжірибенің жинақталуының нәтижесінде және қоршаған орта құбылыстарын барлап-бақылаудың, сараптап-пайымдаудың негізінде табиғи қалыптасады. Дегенмен ол ұлттық тілде тұрақталып, әбден қалыпқа түсіп, сіріленген әлем туралы өте таныс, етене жақын, дағдылы фондық түсініктердің жиынтығынан тұрады.
Тіл иесінің дүниеге деген «қарабайыр» көзқарасы, әлемді игеру барысында жинақтаған іс-тәжірибесі мен қордалаған білімінің көне формалары көрініс табатын «біртұтас ұғым-түсініктер әлеміне» реконструкция жасау – дүниенің қарабайыр бейнесінің фразеологиялық фрагментін зерделеуді, оның аталымдық кодтарын (антропоморфтық, антропонимдік, зоонимдік, космонимдік, соматикалық, сандық, түр-түстік, мифтік персонаждық, т.б. ) шешуді талап етеді.
Соматикальщ фразеологизмдер к,азіргі агылшын тілінде улкен топты курайды. Соматикальщ фразеологиялык, бірліктер - кұрауыштардың бірі адамның кандай да бір дене мүшесі атауымен - сезбен бершетш кездеп фразеологиялык бірліктер. «Сома» сезі грек тшнде «дене» деген магынаны бшдіреді Соматикальщ фразеологияны зерттеу агылшын тшде сейлеуш! елдермен ешмді карым-катынас жасау ушш, тупнусканы жаксы тусшу ушш кажет. Оньщ максаттарына жету ушш дене мушелершщ кандай атаулары жш жагдайда фразеологиялык бірліктерді құратынын жэне бершген фразеологизмдер курылымдьщ жэне семантикалык денгейде кандай ерекшелштерді аньщтайтынын карастыру кажет.
Орыс, казак жэне агылшын тшшдеп дене мушелерше байланысты фразеологизмдерді салгастыру нэтижесінде мынандай корытындыга келем!з:
1) үш ұлтта да heart (журек) сөзі жанмен, сезіммен, ігілікпен, махаббатпен, адалдьқпен байланыстырылады. Бірақ орыс халқында көп жағдайда «жан» сөзі қолданса, ағылшындьқтарда «жүрек» сөзі Жиі қолданылады, қазақтарда «жан» мен «жүрек» бірдей қолданылады. Осындай сөйлемшелердің мысалдары: One's heart isn't in it Душа не лежит – көңілге жакпайды. To pull at someone's heart - strings - Брать кого-либо за душу - Жан-жүйесін босату. In one's heart of hearts - - Во глубине души - Жүректің терен, түкпірінде. To have a heart-to-heart talk - Говорить по душам. Адам шошынған кезде, орыс халқында «душа в пятки уходит», ал ағылшын халқында «в рот или в горло» ("To have one's heart in one's mouth (throat)"). Қазақ тілінде болса, бұл фразеологиялық тіркес орыс тіліндегідей «жаны бақайына кетті» деп айтылады.
2) "Hand" (қол) еңбексүйгіштік, икемділік, шеберлік сияқты мағыналарына ие. Мысалы: A safe pair of hands - Умелые руки. A dab hand -Золотые руки, мастер. Қазақ тілінде осыған байланысты «он саусағынан өнері тамған», «қолы алтын», «қолынан келу» деген тіркестер бар.
Және керісінше орыс тілінде еріншектік туралы «сидеть, сложа руки» деп айтылса, ағылшын тілінде сөзбе-сөз аударғанда, «сидеть, крутя большими пальцами» дегенді білдіретін "to sit twiddling one's thumbs" ретінде беріледі, ал қазақ тілінде «қол қусыру» деп беріледі
3) "neck" (мойын) сөзіне қатысты фразеологиялық сөйлемшелер өлім жазасы процесімен байланысты, сондьқтан да олар «тәуекел ету» дегенді білдіреді Мысалы, to risk one's neck; to stick one's neck out. Қазақтарда осыған ұқсас мағынада «мойынға алу» деген сөйлемше бар.
4) "Back" (арка) ауыр жұмыспен байланысты мағынага ие: ""to break one's back"- бір нәрсе артында болып жатқандьқтан, көруге мумкіндіктің болмауы. Behind one's back, to bee at the back of smth
Біреуді ашуландырумен байланысты сөйлемше бар: to get (put, set) smb's back.' «Быть в трудном положении» қабырғаға арқамен сүйенумен байланысты ағылшындықтарда - have one's back to the wall, ал қазақ тілінде «жаны алқымға келу» дейді. Ал «сделать себе хуже» деген мағына өз арқаңа қамшы даярлау дегенді білдіретін сейлемше - make a rod for one's own back-пен байланысты.
5) «ears» (құлақ) мушесі есту қызметін атқарады, осыған орай құлақ мынандай негізгі мағыналарда қолданылады: Be all ears - Слушать с большим вниманием - Құлақ салу. Keep one’s ear to the ground - Обращать внимание , быть в курсе - Құлагы турік.
Орыс тілінде «сақ болып журу, сақадай сай тұру» деген мағынада «держать ухо востро», агылшындықтарда - to keep one's eyes peeled (очистить глаза от шелухи), ал қазақ халкында «құлак түру» дейдь "wet behind the ears" сейлемшесі «ысылмаган, балаң» дегенді білдіреді, бұл жаңа туылган жануарда соңғы болып құлагының арты құргайтынына байланысты айтылады. Сонымен бірге «When it comes to girls Peter is still wet behind the ears» деген сейлем орыс тілінде «Что касается девушек, у Питера нос не дорос». Қазақ халқында «ысылмаган, жас» деген мағынада «аузынан уызы арылмаган жас» деген сөз бар.
1. Tongue (тіл) ол да өзінің қызметімен байланысты негізгі мағыналарға ие. Мысалы: To give a tongue - Говорить, высказываться. He has a ready tongue - Он за словом в карман не полезет.
Тым көп сөйлеумен, майдалап сөйлеумен, мысқылдаумен байланысты жағымсыз сипатта қолданылады: His tongue is too long for his teeth - У него слишком длинный язык – Тілі ұзын. To oil one's tongue - Льстить, қазак, тілінде осыган ұ:қсас «майда тілмен өбектеу». A sharp tongue - Острый язык - Тлі ащы.
Сөйтіп, «дене мүшелері» лексикасына байланысты ағылшын және орыс фразеологизмдердің көп бөлігі мағынасы мен бейнелілігі жағынан сәйкес келеді, себебі лексиканың осы қабаты көпшілік пайдаланатын болып келеді және халықтардың ұлттық және тарихи ерекшеліктерімен байланысты емес.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Вербалды және вербалды емес тілдер.
2. Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтануда қарастырылуы.
3. Күнделікті жүріп тұрудағы соматикалық тіл.
Әдебиеттер:
1. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 11
2. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208
3. Дайырбекова М. Адам анатомиясы. – Алматы: «Медицина баспасы», 2002.
Достарыңызбен бөлісу: |
