Лингвоелтану» пәнінен 5В020700 «Аударма ісі» мамандығына арналған оқу-әдістемелік кешені Оқу-әдістемелік материалдары семей 2014 Мазмұны
Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер
жүктеу/скачать 118,05 Kb.
|
1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; Ағыл.: a memory like an elephant (сөзбе-сөз: есі пілдей), яғни еске сақтау қабілеті жоғары, тамаша, as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай ақымақ) яғни топас, т.б. 2. Адамның жағдай-күйіне байланысты ФТ-лер: Қаз.: сең соққан балықтай, жарасын жалаған иттей, жаралы арыстандай аласұрды; Ағыл.: as miserable as a bandicoot – (қалталы қөртышқандай) – бақытсыз, аянышты, as still as a mouse – тышқандай жасырынып тұру т.б. 3. Адамның сыртқы келбетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қырмызыдай ажарлы, ақ маралдай әдемі; Ағыл.: as fair as a lily – лилия гүліндей сұлу, pale as death - өліктей бозарған т.б. 4. Адамның өмірі мен қызметін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: түлкі қуған тазыдай соңына түсу, ит пен мысықтай өмір сүру; Ағыл.: as thick as thieves (бір-біріне ұрылардай жақын болу) – жан дос, айырылмас дос, to live like cat and dog – мысық пен иттей өмір сүру. 5. Адамның эмоциялық жағдайын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: найза үстінде отырғандай, тышқан алған мысықтай;Ағыл.: to shake /quake/ tremble like an aspen leaf – көк теректің жапырағындай қалтырау, to sit on a powder keg – оқ-дәріге толы бөшкенің (күбінің) үстінде отырғандай. 6. Адамның басқа бір адамға немесе затқа қатынасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: жыландай жек көру, құлындай шыңғырту, қойдай бауыздау; Ағыл.: hate smb like poison – біреуді удай жек көру, flieng smb aside like an old boot – біреуді қажеті жоқ ескі аяқ киімдей лақтырып тастау, яғни пайдаланып алғаннан кейін өзінен алыстату, қуу. 7. Құбылыстар мен заттардың сапасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: көздің жасындай таза (мөлдір), жаман түйенің жабуындай (келіссіз). Ағыл.: fresh as a daisy – маргаритка гүліндей жас, жаңа, cold as a frog – құрбақадай суық. 8. Түсті сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: ақ бөкеннің таңындай, орман түлкісіндей қызыл, сүттей ақ; Ағыл.: as white as driven snow/as milk – қардай/сүттей ақ, as red as a turkey-cock – күрке тауықтың айдарындай қызыл. 9. Адамның тамақтану процесін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бурадай қарш-қарш шайнау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: eat like a pig – шошқадай ішіп-жеу, drink like a fish – балықша ішу. 10. Заттар мен құбылыстардың көлемін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қойдың құмалағындай, ешкінің асығындай, иненің жасуындай; Ағыл.: as light as a drum – барабандай жеңіл, thin as a lath/rake – ескектей жіңішке. 11. Арақашықтықты сипаттайтын ФТ-лер: Қаз.: есік пен төрдей, ат шаптырымдай жер, қозы/қой өрісіндей жер. Ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерінің біз жинаған материал ішінде бұл топқа жататындары кездеспеді. 12. Уақытты сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бие сауымдай уақыт, сүт қайнатымдай уақыт, қас қаққандай. Аталмыш топқа да ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулері біз қарастырған материал арасынан кездеспеді. Теңеу бейнесі қызметін орындаушы семалар негізінде қазақ және ағылшын тілдерінде фразеологиялық теңелеурдің мынадай топтары анықталды: 1. Күнделікті тұтыну заттар атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: сабынша бұзылу, тозған бөздей ыдырау; Ағыл.: to fit like a glove - қолғаптай дәл), as fat as butter - сары майдай толық. 2. Үй жануарлары атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: тағасыз аттай тайғанау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: stubborn as a mule – есектей қиқар, squeal like a stuck pig – шала бауыздалған шошқадай шыңғыру. 3. Табиғат және қоршаған орта құбылыстарының атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: бұлттай сұрлану, жауар күндей түнеру, желдей есу; Ағыл.: look like thunder – күннің күркіреуіндей көріну, яғни ашулы, ызалы, like greased lightning – найзағайдай шапшаң, жылдам. 4. Аң атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қойға тиген қасқырдай, ақ маралдай керілу, жолбарыстай білекті; Ағыл.: as agile as a monkey - маймылдай икемді, as cross as a bear – аюдай ашулы, as cunning as a fox – түлкідей айлалы. 5. Құс атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: торға түскен қырандай, бұлбұлдай сайрау, жүнін жұлған тырнадай; Ағыл.: as drunk as (a boiled) an owl – жапалақтай мас, as gay as a lark – бозторғайдай көңілді, as a mild as a dove – көгершіндей жұмсақ. 6. Жәндік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қара құрттай қаптау, шыбындай қырылу, аш кенедей жабысу; Ағыл.: as merry as a grig – көк шегірткедей көңілді, ants in one’s pants – шалбар киген құмырсқадай, яғни ыңғайсыз, мазасыз сезіну. 7. Өсімдік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: тікендей қадалау, қызыл гүлдей құлпыру, жел соққан қамыстай жапырылу; Ағыл.: grow up like mushrooms – саңырауқұлақтай өсу, көбею, shake as a leaf – жапырақтай дірілдеу, stick to smb like a bur – біреуге ошағандай жабысу. 8. Діни атауларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: жын ұрғандай жұлқыну, көктен түскен періштедей, иманындай сақтады. Ағыл.: a certain as preachig – діни уағыздай шын, айқын, as safe as a church – шіркеудей сенімді, берік, as ugly as sin – күнәдай үрейлі, қорқынышты. 9. Азық-түлік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: айрандай ұйып отыру, бал қаймақтай, балға ашытқан қымыздай. Ағыл.: as brown as a berry – жидектей қоңыр, яғни күнге күйген, as full as an egg is of meat – етке толы жұмыртқадай толық, толы, толтырылған. 10. Ауру атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: сүзектен тұрғандай. Ағыл.: avoid like the leper – алапес ауруынан қашқандай, to avoid someone or smth like the plague – чума ауруынан қашқандай. 11. Балық атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: ақ сазандай бұлқынды, тұмсығы тасқа тиген бекіредей, шабақтай шүпірлету; Ағыл.: as flat as a flounder – камбала балықтай теп-тегіс, жазық, close/dumb as an oyster – устрицадай үндемеу, мылқау, аузын ашпау, swim like a fish – балықтай жүзу. 12. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: Абылай аспас асудай, Атымтайдай жомарт, Наушаруандай әділ; Ағыл.: as game as Ned Kelly – Нед Келлидей күшті. Нед Келли атақты қарақшы, as old as Methuselah – Мафусаилдай (библия кейіпкері) кәрі, ескі, as pleased as Punch – Панчодай (көше кезіп жүретін қуыршақ театрының кейіпкері) разы, риза. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жалпы мағынасы мен фразеологиялық мағынаны жасаудағы теңеу бейнесінде қолданылатын ұйытқы сөздерді зерделей келе төмендегідей тұжырым жасауға болады: 1. Мағыналық жіктелу тұрғысынан қазақ тілінде ФТ-дің 12 негізгі мағыналық тобы, ал ағылшын тілінде 10 мағыналық тобы анықталды. Ағылшын тілінде арақашықтық пен уақытты сипаттайтын ФТ-лер біз жинаған материалда кездеспеді. 2. Теңеу бейнесі қызметін атқаратын ұйытқы сөздер екі тілде де 12 тақырыптық топтың атауларынан жасалады. Дегенмен, бір тақырыптық топқа жататын ФТ-лер саны екі тілде бірдей емес. Мысалы, ағылшын тілінде өсімдік атаулары, діни атаулар, құс және жәндік атаулары көбірек кездессе, қазақ тілінде үй жануарлары, күнделікті тұтыну заттар атаулары саны жағынан ФТ-лер жасауда басымырақ қолданылады. Екі тілде де фразеологиялық теңеулер негізінде адамның өмірі мен қызметін, сипаты мен әртүрлі қасиеттерін, мінез-құлқын т.б. қасиеттерін бейнелі сипаттау үшін қолданылатыны байқалады. 3. Тілде көрініс табатын ұлттық ерекшеліктер фразеологизмнің құрамындағы ұлттық мәдени компонентімен байланысты. Мәселен, үй жануарларының тақырып тобын қарасақ, қазақ тілінің фразеологиялық теңеулерінде көбіне жылқы, қой, түйе компоненттері, ал ағылшын тілінде шошқа, тауық, қаз компоненттері жиі қолданылады, яғни кей атаулардың фразажасамдық белсенділігі қазақ тілінде жоғары, ағылшын тілінде төмен болса, ал кейбір атаулардың осы қасиеті керісінше ағылшын тілінде жоғары, қазақ тілінде төмен болып келеді. Дүниетаным, ойлау қабілетінде салғастырылушы тіл иелері халықтарда ортақ болғанымен, өмір сүру жағдайы, табиғи орталығындағы айырмашылыққа қатысты бейнелеу, суреттеу, әсерлеу нысандары мен эмоционалдық жағынан алғанда әр халықтың өзіндік ұлттық ерекшелігі бар. Мысалы, қазақ тіліндегі қыздың жиған жүгіндей деген фразеологиялық теңеудің ағылшын тілінде баламасын табу өте қиын. Бұл – қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігі, өмір салтымен байланысты әсемдікті танытудың көрінісі. Сол сияқты, ағылшын тіліндегі (as) dumb as a woolden Indian (сөзбе-сөз: дүкен алдында тұрған индеецтей), жалпы топас, ақымақ деген мағынада қолданылады. Жарнама ретінде Америкада темекі сататын дүкендердің алдында индеецтің ағаш мүсіндерін қою осы елдің дәстүріне жатады. Ал американдықтар түсінігінде ертеде индеецтер ақымақ, топас деп бағаланған. Келтірілген мысалдардан теңеу бейнесінің негізі ретінде екі тілде әр түрлі мағыналық топтардың құрамына кіретін атаулар қолданылатыны көрінеді. Олардың қолдану аясында әр тілге тән ерекшеліктермен қатар, екі тілге де ортақ белгілері де кездеседі. Бұл айтылған ой фразеологиялық теңеулердің концептілік құрылымы мен коннотативтік мағынасына талдау жүргізу арқылы дәйектеледі. Тіл білімінде «концепт» термині алғаш рет ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде «концепт» теориясы лингвистикалық сипатта нақты, жан-жақты бір тілдің ішіндегі материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер материалдары негізінде де салыстыра-салғастыра зерттеле бастады. Ғылыми еңбектерде «концепт» ұғымына берілген әр түрлі анықтамалар кездеседі. Егер В.В.Колесов «концепт – сөздің мағыналық дамуының ең соңғы шегі, мәдениеттегі мазмұндық қатары молайған ұғым» десе, В.С.Кубрякова «концепт» - адамның санасында, психикалық жүйесінде қалыптасқан әлем бейнесінің мазмұндық бірлігі» деп түсінсе, В.Н.Телия концептіге белгілі бір объект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама береді. Ал А.П.Бабушкин «концепт – ұжымдық санадағы менталды бейненің дара белгілері» деген түсінікті қалыптастыра отырып, әрбір концептілік бірліктің ұлттық концептілік өрісте өзіндік орны болатындығын, белгілі бір зат не құбылыс жөнінде білім деңгейіне орай жеке тұлғаның санасында концепт түрлерінің қалыптасуы әрқилы болып келетіндігін дәйектейді [10]. Концепт сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы да беріле алады. Сөздің концептісі оның мағыналық және ассоциативтік өрісі арқылы анықталады. Осы өрісте сақталған ақпарат когнитивті және прагматикалық мәні бар элементтерден тұрады. Концептілік зерттеу этностың лексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық бейнесін ашуға мүмкіндік береді. Әрбір этнос қоршаған әлемді өзінше таниды, яғни өзіндік «әлемнің тілдік бейнесін» жасайды. Этнос мәдениетін өз ішінде ұғынуда мәдениетті түсінудің кілті болып табылатын тірек концептілер ерекше орын алады. Сондықтан тірек концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің даму қалпын, қазіргі өмірдегі жай-күйін біле аламыз. Концепт этностың рухани өмірінің ұжымдық қазынасы және ол әрқашан мәдени реңкте болады, сондықтан да ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. «Концепт дегеніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым» [6, 15]. Зерттеу жұмысымызда концепт ұғымы адамның әлем туралы мәдени түсініктерінің жиынтығы болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі ретінде тани отырып, дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде қарастырылады. Когнитивтік парадигмадағы басты принцип – антропоцентристік көзқарас, себебі тілдің функционалды-коммуникативтік жүйесінде адам басты орынға ие. Тілдің когнитивтік кеңістігінде «Адам» концептісі әр түрлі тілдік бірліктер арқылы беріледі. Солардың ішінде осы концептіні көріністеуде фразеологиялық теңеулердің алатын орны ерекше, себебі олар адамның әр түрлі қыры мен сырын сипаттауда қолданылады. Адамның әр қилы қасиеттерін негізге ала отырып, қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді лингвокогнитивтік тұрғыдан концептілерге бөлініп талданды. Талдау негізінде екі тілдегі концепт түрлері анықталды: «Ойсурет» концептісі «Ойсурет» концептісі белгілі бір ұлттың дүниетанымында қалыптасатын санадағы бейнелердің қарабайыр суреті. Мысалы, қазақ тіліндегі мұрнын тескен тайлақтай теңеуі тайлақты тұрмыста пайдалануға үйрету үшін екі жасында мұрнын тесетін әдет-ғұрыпқа байланысты пайда болған. Абстрактілену нәтижесінде адамға қатысты қолданғанда, осы сурет ойсурет болып көз алдымызға келеді. Бұл бейнелі теңеу айтқаннан шықпайтын адамдарға қатысты қолданылады. Ағылшын тіліндегі Grin like a Cheshire cat (сөзбе-сөз: Чешир мысығы секілді күлу) фразеологизмі бір кездерде Англияның графтық ауданы Чеширде жасалатын ірімшіктің түрін жымия күліп тұрған мысықтың түріне келтіріп дайындаған. Осы оқиғаға байланысты пайда болған бұл тіркес тілде әр кез күлімсіреп жүретін жайдары адамға қатысты қолданылады, кейде мысқыл ретінде де айтылады.
Фрейм – белгілі бір концепт төңірегінде жинақталған тілдік бірліктер. Бұл бірліктер нақты бір концептіге ассоциацияланған негізгі, қарапайым, мүмкін болатын ақпаратты береді. Сонымен қатар фреймдер сол қоғамға тән ерекшеліктерді анықтап суреттей алады. Фрейм концептісі ойсурет концептісіне ұқсас, дегенмен, ойсурет концептісінде статикалық күй басым болса, фреймде динамикалық күй басым. Мысалы: Қаз.: ала тайдай бүлдірді, құтырған бурадай зіркілдеді, құмырсқадай қаптады. Осы қатардағы ала тайдай бүлдірді фразеологизмінің пайда болуы халық өмірінің тарихи кезеңдеріне байланысты. Халық жырында қалмақтар тұтқиылдан, дамылсыз шабуыл жасап ноғайлы қазақтарын абыржыта бергені айтылады. Бір күні байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала дүрілдете шауып, малды үркітеді. Жау келіп қалды екен деп ойлаған қазақтар қоныстарын тастай қашады. Кейін байқаса, шапқан жау жоқ, елді бүлдіріп, малды үркітіп жүрген ала тай екен. Содан былай халық «елді ала тайдай бүлдірген», деп жұртты дүрліктіріп, абыр-сабырға душар ететін адамға байланысты қолданады. Ағыл.: (as) cross as a bear (with a sore head) – сөзбе-сөз: басы ауырған аюдай ашулы болу. Осы фразеологизмнің шығу төркіні ертеректе ақсүйек аңшылар аюларға иттерін айтақтап салатын болғандығында жатыр. Итке таланған аюдың көзі қызарып, қаһарланып ызаланатыны белгілі. Аюдың сол кейпі, түп негізі күңгірттенгенімен, бейнелеу құралы ретінде аурудан мең-зең күй кешкен, ашуға мінген адамға қатысты қолданылады.
Бұл концепт жазықтық, кеңістік, биіктік, өлшем, уақыт семаларының объективтенуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі бие сауымдай уақыт тіркесі халықтың өзіндік уақытты өлшеу ерекшелігінен туындаса, қозы көшіндей жер тіркесі қозылардың қоныс аударғанда жүріп өтетін арақашықтығын, яғни «онша алыс емес» деген ұғымды білдіреді. Ағылшын тіліндегі as big as a barn (сөзбе-сөз: қоймадай, қамбадай кең, үлкен) тіркесінде теңеу бейнесі көлем өлшемі ретінде қолданылып тұр. «Сценарий» концептісі Бұл концептіде әрекет етуші біреу болмай, бірнешеу болуы шарт және олар бір-біріне қарсы әрекет етеді. Бұл концептіге қазақ тілінде абыройын айрандай төкті; қанын сүліктей сорды; жылқыдай жусатып, қойдай өргізді; ұршықтай үйірді т.б. фразеологизмдер жатады. Ағылшын тіліндегі dance like an elephant (сөзбе-сөз: піл сияқты билеу); sting like a wasp (сөзбе-сөз: ара сияқты шағып алу); eat like a pig (сөзбе-сөз: шошқа сияқты жеу) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. Сценарийде әрдайым сюжеттік қасиет, сюжеттік түр орын алады. Басқа концептілерге қарағанда бұл концепт ерекше түрге ие, оның бойында қозғалысты, даму идеясын білдіретін семалардың болуы шарт. «Логикалы-ұғымдық» концептісі Адамның ішкі дүниесін, сезімін, көңіл-күйін білдіретін фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатқызылады. Бұл концептінің көлемі кең. Ол махаббат, қуаныш, реніш, қайғы, қатыгездік, бақыт т.б. жеке-жеке концептілерді қамтиды. Мысалы, қазақ тілінде: балаша мәз болу, ботасы өлген түйедей зарлау, жауатын бұлттай түнеру, жүрегі аттай тулады, су сепкендей басылды т.б. көптеген фразеологиялық теңеулерді, ағылшын тілінде: as merry as a cricket (сөзбе-сөз: шегірткедей мәз-мейрам), as agile as a monkey (сөзбе-сөз: маймылдай епті, шапшаң), as gay as a lark (сөзбе-сөз: бозторғайдай көңілді), as miserable as a bandicoot (сөзбе-сөз: қалталы егеуқұйрықтай аянышты), as happy as а king (сөзбе-сөз: корольдей бақытты) т.б. фразеологиялық теңеулерді осы концептіге жатқызуға болады. Сонымен, қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де жоғарыда сөз болған бес концептің бесеуі де орын алған. Бірақ әр концептке байланысты екі тілде ұқсастықтар мен ерекшеліктер бар. Ол ерекшеліктер ең алдымен фразеологиялық теңеулерге негіз болған атауларға байланысты. Егер қазақ тілінде барлық концептілерде теңеудің бейнесі негізінде көбіне үй жануарларының, адамның күнделікті өмір сүруде қолданатын заттардың, халықтың дүниетанымының ерекшелігін білдіретін табиғи құбылыстардың атаулары қолданылса, ағылшын тілінде жабайы аңдар және құс атаулары, ағылшындардың кәсібі мен шаруашылығына байланысты аң аулау, теңізде жүзу, балық аулауға қатысты заттар мен құбылыстардың атаулары алынады. Адам ұлтына, жағрапиялық орналасуына, кәсібі мен шаруашылығының ұқсас болмауына қарамастан қоршаған ортаны негізінен бірдей қабылдайды, бірақ әр тілде ол сол халықтың тұрған ортасына, табиғатына т.б. байланысты әр түрлі тілдік белгілер арқылы көрініс табады. Мысалы, ашулы деген ұғым екі тілде де фразеологиялық теңеулер арқылы беріле алады. Дегенмен, қазақтар бұл ұғымды арыстанға, құтырған бураға, жын буған бақсыға теңесе, ағылшындар күйеуі тастап кеткен әйелге, аюға, бұрқылдап қайнаған суға теңейді. Яғни, қандай да бір зат, құбылыс, іс-әрекетті бейнелей жеткізу үшін халық өзінің дүниетанымына орай жете таныс, көңілге қонымды, бөгде емес, белгілі бір сәйкес нышандары, адекваттық белгілері бар нәрселермен салыстырып сабақтастырады. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің негізгі айырмашылығы теңеу эталонынан көрінеді. Мысалы, жануарлар атауларына байланысты, егер бір халық теңеу эталоны ретінде жануардың бір қасиетін алса, екінші халық оның басқа қасиетін негіз қылып алады. Егер жылан атауы ағылшын тілінде даналықтың симолы ретінде қолданылса, қазақ тілінде ол қауіп-қатер мен қастықтың эталоны. Сол сияқты, құрамында қой, ит т.б. жануарлар атаулары қолданылған фразеологизмдердің де мағыналары екі тілде сәйкес келе бермейді. Дегенмен, екі тілде теңеу эталонының ұқсас жақтары да кездеседі: fox – түлкі қулықтың, lamb – қозы жуастықтың, bull – бұқа ашу-ызалықтың, hare – қоян қорқақтықтың эталоны ретінде екі тілде де қолданылатынын көреміз. Мысалы: as cunning as a fox = түлкідей қу, as timid as a hare = қояндай қорқақ, as mild as a lamb = қозыдай жуас. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері. Фразеологиялық теңеулердің қалыптасуына адам санасында қандай да бір ұғым тудыратын бейне себепкер болады. Белгілі бір фразеологиялық теңеуді жасауда сөз-дескриптор қолданылады. Мәселен, сөз-дескриптор үй жануары атауының бірі болса, сол жануардың сыртқы бейнесі, мінез-құлқы, іс-әрекеті т.б. жайлы мәліметтер жинақталып, этнос мәдениетіне сай тұрақты теңеу туындайды. Теңеу құрамында жануар туралы жиналған бұл мәлімет астарлы мазмұнға ие болады. Адам дүниені танып білуде өзіне белгілі бір құндылықтары бар нысананы таңдайды. Қоршаған ортадағы барлық заттар мен құбылыстар «жаман», «жақсы» принципі бойынша бағаланады, олардың жалпы нормаға, ережеге сайлығына қарай қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді мағыналарына қарай «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілер деп бөліп талдауға болады. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» мазмұнда төмендегідей концептілері бар:
Өмірдегі жағымсыз қасиеттерді халқымыз жан-жануарлардың, хайуандардың, сондай-ақ кейбір заттар мен құбылыстардың ұнамсыз, нашар қасиеттерін адамның жағымсыз, ұнамсыз жақтарын бейнелі түрде салыстырып көрсетуге өте шеберлікпен қолдана білген. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымсыз» мазмұндағы концептілері: 1. «Ызалану, ашулану» концептісі: ақ сайтаны ұстады, арыстандай құтырды, асауға құрық салғандай құтырды, жын буған бақсыдай бүлінді т.б. 2. «Қыңырлық» концептісі: сіркедей қан шықпас, ала тайдай бүліну, аузына құм құйылғандай, аузына тас салғандай, кекіреге тойған текедей бақылдады, кірпідей жиырылды т.б. 3. «Кедейлік», «аштық» концептісі: бордай тозды, жетім қыздың тойындай, жылан жалағандай, күйедей жалады, тоқал ешкідей болды, темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей қалды, тұттай жалаңаш. 4. «Жанжалдасу» концептісі: итше ырылдасу, ит пен мысықтай, оқ жыландай көру, абыройын айрандай төгу, ара талағандай қылды, аузын бақадай ашырды, аюдай ақырды, бидайша қуырды, боздаған бордай етті, күшік иттей үрді т.б. көптеген теңеулер осы концептіге жатады. 5. «Қайғыру» концептісі: аш күзендей бүгілді, ботасы өлген түйедей зарлады, ботадай боздады, боз інгендей боздады/зарлады, иттей ұлып қалды, қоздаған қойдай маңырады, қойдай шулады, өгіздей өкірді, ұлардай шулады. 6. «Сүйкімсіздік» концептісі: жаман түйенің жабуындай, бетінің кіріне бес ит тойғандай, жүнін жұлған тырнадай, мойны ырғайдай, биті торғайдай, инеліктей бұралған т.б. 7. «Ебедейсіздік» концептісі: тайлақ түйедей тарпаңдау, сиырша тұру, сөзі түйеден түскендей, аюдай қорбаңдау, даңды судай тасқызды т.б. 8. «Қорқыныш» концептісі: інге кірген тышқандай, қылышпен тілгендей, таяқпен салып өткендей, таспен ұрғандай, кеудені басқандай, қамшы ұрғандай, жай соққандай т.б. 9. «Ашкөздік» конецптісі: аш қасқырдай, жемтікке қонған күшігендей, қарғаша үймелеу, жаналғыштай жұтыну, итше сұғыну, әкесі аштан өлген кісідей т.б. 10. «Әлсіздік» концептісі: көлігі болдырған жолаушыдай, көтерем малша дәрменсіз, көгендеген қойдай, сең соққан балықтай, әлсіз қурайдай, болдырған түйедей бұралаңдау, иттей боп шаршау, бордай босау т.б. Ағылшын тіліндегі фразеологялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері. 1. «Ақылдылық» концептісі. A mind like a steel trap (сөзбе-сөз: ақылы құрыштан жасалған қақпандай берік), as sharp as an owl (сөзбе-сөз: үкідей дана, ақылды), as smart as paint (сөзбе-сөз: суреттей икемді, ақылды), as solemn as an owl (сөзбе-сөз: үкідей дана), wise as Solomon (сөзбе-сөз: Соломондай дана, ақылды), (as) wise as a serpent (абжыландай ақылгөй, ақылды) т.б. 2. «Күштілік» концептісі. Бұл концептіге as bold as a lion (арыстандай күшті), as strong as a bull (өгіздей күшті), as strong as a horse (аттай күшті), like a Trojan (Трояндықтай, яғни трояндықтай күшті, батыл), to fight like a lion (арыстандай айқасу) сияқты фразеологиялық теңеулер жатады. 3. «Жылдамдық» концептісі. As fleet as a deer (сөзбе-сөз: ұшқыр, жүйрік бұғыдай), as swift as an arrow (сөзбе-сөз: оқтай жылдам), go out like a candle in a snuff (сөзбе-сөз: шам білтесінің күйесіндей жоқ болу), in two shakes of lamb’s tail (сөзбе-сөз: қозының құйрығымен екі сермеуіндей тез), like greased lightning (найзағайдай жылдам), run like the wind (желдей есу) т.б. фразеологиялық теңеулер адамның жылдам, тез жасайтын іс-қимылын бейнелі түрде көрсету үшін қолданылады. 4. «Қуаныш»/«бақыт» концептісі. As chirpy as a cricket (сөзбе-сөз: крокеттей көңілді, қуанышты), as happy as kings ( король сияқты бақытты), as merry as a marriage – bell (сөзбе-сөз: үйлену тойы кезіндегі қоңыраудай қуанышты), as merry as a grin (сөзбе-сөз: шегірткедей көңілді), as pleased as Punsh (Панч секілді риза, көңілді) т.б. фразеологиялық теңеулер осы конептіге жатқызылады. 5. «Байлық» концептісі. As full as an egg is of meat (сөзбе-сөз: етпен толтырылған жұмыртқадай толы), as rich as Croesus (сөзбе-сөз: Крездей бай), flow like water (судай ағуда), like a dog’s dinner (сөзбе-сөз: иттің түскі асындай, яғни тамаша мол), live like a fighting cock (сөзбе-сөз: күреске шығатын әтештей өмір сүру, яғни молшылықта қызық дәурен сүру), like pigs in clover (сөзбе-сөз: жоңышқа арасындағы шошқалардай) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. 6. «Сұлулық» концептісі. As fair as a lily (лилия гүліндей сұлу), as graceful as a swan (аққудай әдемі/нәзік), pretty as a picture (суреттей әдемі), (as) beautiful as a Greek (сөзбе-сөз: Гректердің құдайындай әдемі/сұлу) т.б. фразеологизмдер осы концептіден орын алады. 7. «Мінез-құлық» концептісі. Адамның мінез-құлқын суреттейтін ағылшын тіліндегі фразеологиялық теңеулерге as tame as a chicken (балапандай көнімді), regular as clockwork (сағаттай дәл), right as rain (жаңбырдай берілген), as innocent as the baby unborn (кішкентай баладай аңқау), quiet as a mous (тышқандай тыныш) т.б. жатады. 8. «Түр-кескін» концептісі. Адамның сыртқы түр-кескіні ағылшын халқының дүниетаным және мәдени ерекшеліктеріне сай бейнеленеді. Фразеологиялық теңеудің бейнелі негізі ретінде көбіне күнделікті өмірде пайдаланатын заттар, табиғатта байқалатын құбылыстар атаулары қолданылады: as fat as butter (майдай толықша), as brittle as glass (шыныдай нәзік), fresh as a daisy (маргаритка гүліндей жас, жаңа), like the cat who eat the cream (қаймақ жеген мысықтай) яғни разы болу т.б. «Жағымсыз» мазмұндағы концептілерге жататын фразеологиялық теңеулер адамның ақымақтық, қорқақтық, ашкөздік т.б. сол сияқты жағымсыз жақтарын суреттейді. 1. «Ақымақтық» концептісі. Бұл концептіге as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай топас), as silly as a goose (сөзбе-сөз: қаздай ақымақ), been in one’s bonnet (сөзбе-сөз: бас киімнің астындағы арадай, яғни есінен адасқан деген мағынада), ful like a Charley (сөзбе-сөз: өзін Чарлидей сезіну – ақымақ), mad as a hatter (сөзбе-сөз: шляпа, қалпақ тігетін шебердей ессіз), mad as a March hare (сөзбе-сөз: Март айындағы қояндай жын соққан, ессіз), т.б. ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерін жатқызамыз. 2. «Қорқыныш» концептісі. Ағылшын тіліндегі fear somebody as the devil fears holy water (сөзбе-сөз: қасиетті судан қорыққандай), like a rat in a trap (сөзбе-сөз: қақпанға түскен егеуқұйрықтай), look as if one had seen a ghost (сөзбе-сөз: елес көргендей), to shake/tremble like an aspen leaf (сөзбе-сөз: көк теректің жапырағындай дірілдеу/қалшылдау), to sit on a powder keg (сөзбе-сөз: оққа толы күбіде отырғандай) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. 3. «Кедейлік» концептісі. Ағылшын тіліндегі as bare as the palm of one’s hand (алақандай тап-тақыр), as bare as a bone (сүйектей тап-тақыр, жалаңаш), butterflies in the stomach (сөзбе-сөз: іштегі көбелектей, аш мағынасында), hungry as a hawk (қаршығадай аш), Mexican breakfast (сөзбе-сөз: мексиканецтің таңғы асындай/аш паек – сигарета + стақан су), poor as a church mouse (сөзбе-сөз: шіркеу тышқанындай кедей) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. 4. «Мінез-құлық» концептісі. A tongue as long as a stock-whip (сөзбе-сөз: тілі шыбықтың ұзындығындай), as a hen with one chick (сөзбе-сөз: жалғыз балапанды тауықтай, яғни тыныш таппайтын, беймаза), as bold as a thief (ұрыдай арсыз), as changeable as a weathercock (сөзбе-сөз: желбаққыш секілді), as crooked as a dog’s hind leg (сөзбе-сөз: иттің артқы аяғындай қисық, ұятсыз адамға байланысты), like a bull at a gate (сөзбе-сөз: қақпа алдында тұрған бұқадай ашулы) т.б. фразеологиялық теңеулер адамның әр түрлі мінез-құлқын сипаттау үшін қолданылады. 5. «Көңіл-күй» концептісі. Бұл концептіге ants in one’s pants (сөзбе-сөз: шалбар киген құмырсқадай), as sick as mud (сөзбе-сөз: балшықтай әлсіз, яғни мұңайған, қайғы басқан), feel like nothing on earth (сөзбе-сөз: өзін түкке тұрғысыздай сезіну), like a bear with a sore head (сөзбе-сөз: басы ауырған аюдай сезіну), to be on pins and needles (иненің үстінде отырғандай), to get into hot water (қайнап жатқан суға түскендей), like a cat on hot bricks (шоқтың үстінде отырған мысықтай) сияқты адамның әр түрлі жағдайдағы көңіл-күйін бейнелейтін фразеологиялық теңеулер жатады. 6. «Түр-кескін» концептісі. As dry as a mummy (қурап қалған, саудыраған мумиядай арық), as fat as a pig (шошқадай семіз), as limp as a glove (сөзбе-сөз: қолғаптай еріксіз қалжыраған), bandy as a bandicoot (сөзбе-сөз: қалталы егеуқұйрықтай қисық аяқ), done up like a dog’s dinner, or dressed up like a dog’s dinner (сөзбе-сөз: иттің кешкі асындай киінген) яғни тұрпайы, дөрекі киінген деген мағынада т.б. адамның түр-пішінін, сыртқы көрінісін сипаттау үшін қолданылатын фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. 7. «Ашкөздік» концептісі. As greedy as a wolf (қасқырдай тойымсыз), as mean cat’s meat (сөзбе-сөз: мысықтың етіндей сараң), jump at something like a cock at a grocer (сөзбе-сөз: ашкөздікпен бас салу), eat like a pig (шошқа сияқты жеу), jump at something like a cock at a groser (сөзбе-сөз: тарыға бас салған әтештей) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концепт құрамына кіреді. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жағымды және жағымсыз коннотациясы жалпы алғанда екі тілде де бірдей, бірақ әр тілде теңеу образы ретінде әр түрлі заттар мен құбылыстардың атаулары пайдаланатыны байқалады. Егер ағылшын тілінде теңеу образы рөлінде құстардың ішінде тауыс, түйеқұс, жапалақ, қаз лексемалары қолданылса, қазақ тілінде аққу, бұлбұл, бүркіт лексемалары қолданылған. Ағылшын тілі теңеулерінде қазақ тіліне қарағанда тарихи адамдар, тарихи оқиғалар, жер атаулары сияқты жалқы есімдер теңеу образы ретінде көбірек қолданыс тапқан. Екі тілдің фразеологиялық теңеулерін лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғысынан талдау барысында олардан ұлттық дүниетаным ерекшеліктері мен ұқсастықтары бар екені анықталды. Ішкі мәдени танымдық коннотацияның ұқсас не сәйкес келуі, ұлттық дүниетаным деген түсінікпен ұштасып, оның екі халықтың дүниетанымына ортақ болуына байланысты. Ал ұлттық дүниетанымның ерекшелігі, оның тілдегі көрінісі тіл иелерінің өз даму тарихы, әр түрлі табиғи ортасы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілік, шаруашылық түрлері т.б. жағдайларына байланысты деп білеміз.
Фразеологиялық теңеулердің басым көпшілігі ұлттық негізді арқау ете отырып пайда болған. Олар – ұлт өмірінің айнасы, сондықтан да бойында сақталған ұлттық мәдени негіздерге сүйенеді, себебі өркениеттің өрісі қаншалықты екені де тілден бөлек дүние емес. Ендеше ұлт мәдениеті ұлт тілінен бөлінбейді. Тіл мен мәдениет - өркениет дамуының ең алғашқы кезеңдерінен бастап үйлесімділік пен сәйкестікте өмір сүріп келе жатқан құбылыс. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: Фразеологияның тарихпен және мәдениетпен байланысы. Әдебиеттер: 1. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М.: 1980г. 2. Томахин Г.Д. Фоновые знания как основной предмет лингвострановедения. Ин.яз в школе 1980г. 3. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 11 4. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208 2-модуль Жеке адам мен қоғамның ара қатынасы. Тілдің реляционды бірліктері ұлттық-мәдени мағлұматтардың бастамасы ретінде. Фонетика мен интонация ұлттық мәдениет феномені ретінде. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы. (3) 1. Тілдің реляционды бірліктері. 2. Фонетика мен интонация ұлттық мәдениет феномені ретінде. 3. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы.
Осының салдарынан кейбір «Қазақ тілі» әдебиет көздерінде де әріп пен дыбысқа ЖТ‑дегі және АТ‑дегі бір‑бірінің нақпа‑нақ баламасы тәрізді түсінік беру кездеседі. Мәселен, «Қазақ тілі» деп аталатын бүгінгі ЖОО‑дарына түсушілерге арналып шығып жатқан бір оқулық-тесте: «Сөйлеу тілінде дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, естілетін тілдік құбылысты дыбыс дейді. Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі. Дыбысты айтады және естиді», «Дыбысты таңбалау үшін алынған белгіні әріп дейді. Яғни әріп – дыбыстың жазбаша таңбасы. Әріпті жазады және көреді» деп түсіндіреді [35]. Мұның жалпы ДЖ‑ға негізделген тілдердің әрпі мен дыбысы (фонемасы) үшін тіл білімінде берілетін әдеттегі дефинициядан алшақ жатқаны көрінеді: «ЗВУК – членораздельный элемент произносимой речи, образуемый с помощью речевых органов. Различают а) фонетические разновидности звуков… б) фономорфологические разновидности звуков…[36, с. 156]. БУКВА – графический знак, который сам по себе или в сочетании с другими знаками (как линейными, так и диакритическими) традиционно используется для обозначения на писме фонем, их основных вариантов или их типичных последовательностей [36, с. 60]. Дегенмен, аталған оқулық-тестегі (аудиториясының жас ерекшелігінің ескерілмегендігі болмаса) әріп пен дыбысқа берілген анықтаманы қазақ тілі үшін қате деп бағалай алмаймыз, себебі осындай қарабайыр анықтаманың өзі (арнайы зерттеу нысанына алынбаған жағдайда) тілдің қажетін өтеп тұр деген сөз. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады: ДЖ‑ға негізделген тілдердің өзінде абсолютті универсалия саналатын әріп, дыбыс тәрізді ұғымдар жөніндегі түсініктердің әркелкі қалыптасуы тіл‑тілде бұл екі ұғымның бір‑біріне қаншалықты алыс‑жақын арақатынасына байланысты түзіледі. Бұл ұғымдардың арақатынасы олардың тіл‑тілде қолданылу аясын да айқындайды. Осыған орай, тәжірибемізден белгілі, қазақ (және орыс) аудиториясында ағылшын тілін оқыту үдерісін, ең алдымен, үйренушілерге аса қарапайым екі ұғымның – дыбыс пен әріптің аражігін ашып беруден бастауға тура келеді. Осы тұста фонетикалық транскрипция терминіне соқпай өту мүмкін емес. Қазіргі ќазаќ тіл білімінде фонема теориясы екі баѓытта зерттеліп келеді. Бірі – дєст‰рлі, акцентті-фонологиялық бағыт (µкілдері Қ. Жұбанов, І. Кењесбаев, Ж. Аралбаев, Т. Талипов, т.б.), екіншісі – сингормониялық бағыт (µкілдері Є. Ж‰нісбеков, Ж. Єбуов, М. Жүсіпов, т.б.). Ал шын мәнінде, қазақ тілі ағылшын тілімен және көптеген өзге тілдермен, оның ішінде өзі тектес (орыс тілі сияқты) жазуы негізінен фонематикалық принципке негізделген тілдермен де салыстыра қарағанда әріпке дыбысы толығымен сәйкес келетін тіл болып есептеледі. Оған бірден бір дәлел, бүгінгі қолданыстағы жазумен өзге тілдердіњ сөздерін транскрипциялау мүмкіндігінің жоѓары екендігі, әріпке-әріп бере алу мүмкіндігіне ие деуге болады. Ал 26 әріптен тұратын ағылшын әліпбиімен графикалауда бұл мүмкін болмайтын нәрсе. ¤йткені ағылшын әліпбиі µзге тілдердіњ атаулары тұрмақ µз тілініњ онимдерін жазуда икемсіз. Тілдегі єріп, фонема, графема арасындағы к‰рделі орфографиялыќ ж‰йе оныњ онимдеріне келгенде мєселені ушыќтыра т‰седі (Жоғарыда қандай да бір атауды әріптеп айтпайынша дұрыс жазудың мүмкін емес екендігін айтқан болатынбыз). Аѓылшын тіліндегі кµптеген географиялыќ атауларды (фонетикалыќ) транскрипцияныњ кµмегінсіз дұрыс оќу да м‰мкін емес.
Дегенмен, көптеген әдебиет көздерінде ағылшын тілінің фонологиялыќ ж‰йесі төмендегіше 44 (45, 46) фонемадан ќ±ралады: дауыстылар – 12: [J], [I], [e], [x], [R], [P] = [O], [L], [V] = [u], [H], [A], [W] = [E:], [q]; дифтонгтар – 8: [eI], [qV] = [qu], [aI], [aV] = [au], [OI], [Iq], [eq] = [Fq], [Vq] = [uq];
дауыссыздар – 24: [p], [b], [t], [d], [k], [g], [C], [g], [f], [v], [t], [d], [s], [z], [S], [Z], [h], [m], [n], [N], [l], [r], [j], [w]. Қазақ және ағылшын тілдерінде мына дауыссыздар баламалы: [p], [t], [k], [b], [d], [g], [s], [S], [z], [m], [n], [r], [l], [j], [N], [w] [Z]. Ағылшын тіліндегі дауыссыздар жүйесінде қазақ тілінде баламасы жоқ 7 фонема емес, небары 3 фонема қалады: [G], [T], [D]. Ал [f], [v], [C], [h] фонемалары баламасы барға саналады. Дегенмен, бұл олардың кірме дыбыстар екендігін жоққа шығармайды. Екі тілдегі баламасыз дауыстыларды бағамдай қарасақ, баламасыз фонемалар негізінен ағылшын тіліндегі дауыстылардың созылыңқылығы есебінен екенін көруге болады. Бұл қазақ және ағылшын вокализмін салыстырғандағы басты ерекшеліктердің бірінен саналады. Ағылшын тілінде қысқа және созылыңқы дауыстылар бар, дауыстылардың қысқалық-созылыњќылыѓы маѓына µзгертеді: ship – sheep fill – feel fit – feet sid – seed slip – sleep sin – seen Ал қазақ тілінде дауыстылардың қысқалық/созылыңқылық ұғымы айтарлықтай маңызға ие емес, мұндай құбылысты жоқ деуге болады. М.А. Раимбекованың «Длительность гласных в казахском языке» деп аталатын кандидаттық диссертациясының авторефератында «длительность гласных зависит от качества и количества последующих согласных» деп [72], «гласные казахского языка (а, ә, е, о, ө, ы, ү, ұ) имеют неодинаковую длительность; гласные нижнего подъема, широкие (а, ә, е, о, ө), более длительны, чем гласные верхнего подъема, узкие (ы, і, ү, ұ)» деп көрсетеді. Бірақ олардың мағына тудыратыны, не болмаса мағынаға әсері жөнінде ешнәрсе айтылмайды. Cөйлеу тіліндегі дауыстының сөйлемнің ырғағына қарай, логикалық екпінге қатысты созылыңқылығы туралы толығырақ «Тілдегі интонацияның ролі» деген мақаламызда айтқан болатынбыз. Дауыстының онда көрсетілген фунциясының мағынаға өзіндік әсері бар. Еске сала кететін болсақ, бұл алыс пен алы-ы-ы-ы-ыс, келе жатсам мен келе-е-е-е жатсам деген сияқты сөз қолданыс жөнінде болатын. «Алыс»‑тан «алы-ы-ы-ы-ыс» алысырақ болса, «келе-е-е-е жатсам»‑нан «келе жатсам» жылдамырық [73]. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фонемалардың басты ерекшеліктерінің бірі: ағылшын тілінде дыбыстардың екпінді, екпінсіз буында келуіне қарай күшті және әлсіз позициясы олардың аллофондарын жасауда маңызды роль атқарады. Қазақ тілінде инварианттың варианттары фонеманың екпінді-екпінсіз позицияда тұрғандығына байланысты туындамайды және буынның екпінді-екпінсіз позициясына қарай дауыстылар редукцияға түспейді, ағылшын тілінде барлық дауыстылар екпінсіз позицияда әлсіреп, [I] және [q] (sсhwa) дыбыстарына айналады. Екпін туралы айту үшін буын жөнінен хабардар болуымыз керек. Қазақ тілінде буынның ашық, тұйық, бітеу деген үш түрі бар. Мыс, Ақ-жү-ніс (Ақ – тұйық, жү – ашық, ніс – жабық), Қазақ сөзінде қанша дауысты болса, сонша буын болады. Екпін туралы қазақ тілінде біржақты пікір жоқ, мәселен, Н. Сауранбаевта 2 түрлі болады: басым екпін, бәсең екпін. Басым екпін демнің күшімен айтылады да, көбінесе соңғы буынға түседі. Ал бәсең екпін демнің күші соңғы буынға көшкендіктен, бәсең айтылады. Бұл көбіне бас буында болады. Мәселен, тамызық деген сөзді айтқанда, соңғы зық буыны басқалардан басым естіледі, ал та буыны онан гөрі бәсең естіледі де, ортадағы мыз буыны күңгірт естіледі. Басқа славян, герман тілдерімен салыстырғанда қазақ тіліндегі сол сияқты жалпы түрік тілдеріндегі екпін музыкалы емес, демдік (экспираторлық) екпін, яғни дауыстың не жоғары, я төмен құбылуы арқылы емес, демнің (экспирация) күші арқылы айтылады. Сөйлемдегі, я сөз тіркесіндегі жеке сөздерде де екпін болады. Қай сөзге көңіл аударылса, сол сөз ерекше басым айтылады. Бір сөзге көңіл аудару үшін сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерден әдейі басым айтылуын логикалық (мағына) екпін деп атайды» [41, 48 б.]. Ә. Жүнісбек зерттеулерінде фонетикалық тұрғыда сөз екпіні тегеурінді екпін, әуезді екпін, мөлшерлі екпін деп аталатын 3 түрге бөлінеді [68, 99 б.] және екпіннің фонетикалық типтерінен тыс оның сөздің қай буынына орналасу ыңғайына қарай бөлінетін құрылымдылық типтері бар, олар фонологиялық және морфологиялық болып бөлінеді. Фонологиялық түрі тұрақты екпін, еркін екпін болып екіге бөлінеді. Тұрақты екпін деп сөздің нақтылы бір буынында ғана келетін екпінді айтады. Еркін екпін деп сөздің кез келген буынына түсе беретін екпінді айтады делінеді [68, 102 б.]. Айта кетерлік бір жәйт, Ә. Жүнісбек «Есть ли словесное ударение в казахском языке?» деген мақаласында өзінің сұрағына жауапты «говорить о словесном ударении в казахском языке, как о самостоятельно существующем явлении не следует» [76] деп береді. Ағылшын тілінде екпіннің орыс тіліндегідей мағына өзгертетін функциясы бар екенін айтамыз. Екпін, ең алдымен, бірқатар сөздердің зат есім және етістік формаларын жасауға қатысады. Мәселен, төмендегі сөздерде екпіннің алмасуына зер салайық: increase ['InkrJs] [In'krJs] insult ['InsAlt] [In'sAlt] impress ['Impres] [Im'pres] inlay ['InleI] [In'leI] present ['prez(q)nt] [prI'zent] Бірінші буынға түскен екпін зат есімді білдіреді де, екпіннің екінші буынға ауысуы сөздің етістік екенін білдіреді. Оқығанда екпіннің дұрыс қойылуы сөздің сөйлемдегі орналасу тәртібіне қарай, яғни оның зат есім, не болмаса етістік тұлғасында тұрғанына қарай анықталады. Сонымен, әліпби – әріп – фонема арақатынасы төңірегінде екі тілдің бірқатар линвонимдері сипаттамасына қол жеткіздік. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі баламалы/баламасыз фонемалар айқындалды. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Қазақ және ағылшын тілдерінің дыбыстық және жазу жүйелері. 2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі екпін. 3. Қазақ және ағылшын тілдерінің фонетикалық жүйесі. 4. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы.
1. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М.: 1980г. 2. Томахин Г.Д. Фоновые знания как основной предмет лингвострановедения. Ин.яз в школе 1980г. 3. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 11 4. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208 Тіл мен мәдениеттегі реалиялар. Реалия туралы ұғым. Реалия-зат және реалия-сөз. Лингвоелтанудағы реалиялар. Реалиялардың мағыналық құрылымы. Реалия және термин. (4) Лингвоелтанудың басты зерттеу объектілерінің бірі болып реалиялар табылады. Реалиялар дегеніміз тек белгілі бір ұлт пен халыққа тән мәдениет заттарының, тарихи деректердің, ұлттык фольклор немесе мифологиялық кейіпкерлердің аттары, т. б. Салғастырмалы линвоелтануда реалиялар әдетте зерттеліп жатқан тіл елінің тұрмысымен, экономикасымен, және тарихымен байланысты заттар мен құбылыстарды жэне оқушылардың ана тіліндегі сәйкес сөздері жағынан мүлдем немесе жартылай ерекшеленетін сөздерді тіл мен мәдениеттің арасындагы жақындық, айқын материалдық, және рухани өмірінде жаңа реалиялардыц пайда болуы тілде реалиялардың туындауына әкеледі, сонымен қоса, жаңа реалиялардың пайда болу уақытын дәл анықтауга болады, себебі лексика қоғамдық өмірдің әрбір өзгерістеріне әрекет жасайды. Тілдің басқа сөздерімен салыстырғанда, реалиялардың айырыма белгісі болып заттық, мазмұнының сипаты, яғни реалиямен белгіленген заттың, құбылыстың бір жағынан халық пен, екінші жағынан тарихи уақыт тығыз байланысы табылады. Осыдан реалияларға ұлттық (кей кезде жергілікті) және тарихи колорит тән екенін айтуға болады. Зерттелініп жатқан тіл елінің мәэдениетімен тығыз байланысты құбылыс ретінде реалиялар қоғам дамуы өзгерістерінің барлығына әрекет жасайды: бұлардың арасында неологизм-реалияларды, тарихи сөздерді, архаизмдерді бөліпп айтуға болады. Мысалы, 50-60 жылдардағы АҚШ және басқа елдердегі жас ұрпақтың «бүлігі» beat generation –шаршаған, түңілген ұрпақ; сияқты сөздердің пайда болуынан көрінді. Осы реалия 50-шы жылдарда пайда болып, алғашында неологизм ретінде тусінілген, кейін басқа ұғымғаа - hippie - «к,азіргі заманғы қоғамның шарттылығы мен имандылығын жоққ,а шығаратын және әдеттегіден тыс киім мен мінез-құлығы аркылы өзінің қарсылығын білдіретін жастар; хиппи» орнын берді. Тіл мен мәдениетті салғастыру кезінде келесі жайттарды бөліп айтуга болады: 1) Реалия тек бір тілдік ұжымға тән, ол басқа тілде болмайды: амер. Drugstore (кішкене асхана-дәріхана / орыс т. аналогі жоқ; 2) Реалия екі тілдік ұйымда болады, бірақ екеуінің бірінде оның мағынасы бар: амер. clover leaf - жоңышқа жапырағы; жоңышқа тәріздес бастауы бар көлікжол қиылысы / орыс т. Жоңышқа жапырағы . 3) Әр түрлі қоғамда сәйкес қызметті атқаратын әр түрлі реалиялар: амер. sponge - губка / орыс т. жөке (мочалка). 4) Әр түрлі қоғамға сәйкес реалиялар өзінің мағынасының реңкі жағынан ерекшеленеді: cuckoo’s call - көкектің көкектеуі ырымында бойжеткеннің күйеуге шығуға қанша уақыт қалғанын болжайды, ал орыстардың ырымында өмір сүруге қанша уақыт қалғанын болжайды. Лингвоелтанудыц нысаны ретінде топонимдер. Топонимдер (географиялық атаулар) территорияны игеру мен оған қоныстану тарихын көрсетеді Сондықтан лексиканың нақ осы бөлігі ертеден филологтарды ғана емес, сонымен қоса тарихшыларды да, этнографтарды да және т. б. мамандарды да қызықтырды. Географиялык; атаулардың арасынан маңызды географиялық нысандарды білдіретін жалпыға мәлім топонимдерді және белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың өміріндегі қандай да бір оқиғаларымен байланысты географиялық атаулар тобын бөліп айтуға болады. Географиялық атаулар, өздерімен белгіленген нысандар сиякты, берілген елден тыс жерде белгілі болуы және әлемнің барлық тілдерінде тұрақты сәйкестіктерге ие болуы мүмкін, алайда осы нысандармен байланысты ассоциациялар ұлттық мәдениет бөлігі болып табылады және берілген мәдениеттен тыс жерде белгісіз болуы мүмкін. Реалия-топонимдердің келесі түрлерін атап айтуға болады: а) физикалық география нысандарының атаулары: Snowdown-a mountain in Wales. It is the highest point in England and Wales; б) мемлекеттердің атаулары: Scotland-a country in the United Kingdom, north of England; в) мемлекетт1ң ішіндені жеке аймақтардың атаулары: East Anglia -an area East England formed by the counties of Norfolk and Suffolk, and parts of other counties next to them. A historic Anglo-Saxon kingdom that existed in the 6th-8 th centuries; г) Улыбритания графтык;тардыц атаулары: Suffolk-a county of Eastern England. It is mainly agricultural, and Suffolk Punch farm horses are д) АКД1 штаттарыньщ атаулары: Alaska -the largest state in the USA, north and west of Canada; е) Ұлыбритания мен АҚШ қалаларының аттары: Brighton-a town in the south of England, a popular place for people to go to for a holiday; Memphis- the largest city in the state of Tennessee, USA, on the Mississippi river. Many people connect Memphis with music, especially that of Elvis Presley; ж) к,ала аймақтарының аттары: Chelsea-an area of London known for its expensive housing and fashionable shops; Kensington-a fashionable district of central London, famous for its high class shops and stores, its luxury homes and foreign embassies; з) көшелер мен алаңдардың аттары: Carnaby Street-a street in London, world-famous in the 1960s for its shops selling fashionable clothes for young people; Trafalgar Square-a square in central London, where Nelson's Column stands. It is known for the large numbers of pigeons which come there and are fed by tourists; и) ғимаратттардың атаулары: BuckinghamPalace-the official London home of the British Royal family; Empire StateBuilding-a building in New York City which has 102 floors and was for many years the tallest in the world; к) парктер мен зоопарктердің атаулары: Alton Tower Park-a large park in Staffordshire in England. Антропонимдер лингвоелтанудың нысаны ретінде. Лингвоелтанудың нысаны ретінде антропонимдер де болыпкеледі. Ең алдымен, тарихи тұлгалардың, мемлекетпк және қайраткерлердің аттары. Реалия-антропонимдерге мыналаржатады: F a w k e s, G u y - (1570-1606) an English Roman Catholic killed for his part in a secret plan to burn the Houses of Parliament in 1605. Guy Fawkes Night is celebrated each year on November 5 when the figure of a man called " a Guy" is burned; Baden-Powell, Lord Robert - (1857-1941) a famous British general who started the Scouts Association; Audubon, John James- (1785-1851) an American naturalist and painter of North American birds; » және т. б. Басқа реалияларды келесі түрде топтастыруға болады: 1) Этнографиялық реалиялар. Тұрмысқа байланысты реалиялар: а) киім, аяқ киім: a skirt with many pressed folds at the back and sides, and usually of a tartan pattern, worn by Scotsmen; L e v i s - a popular and fashionable kind of jeans; б) тамақ, сусын: C o c a-C o 1 a (also Coke) - a sweet non-alcoholic carbonated drink of American origin; fish and c h i p s - a meal consisting offish which is dipped into a mixture of flour and milk and then fried in oil. Fish and chips are very popular in Britain, and are considered to be a typically British meal; в) тұрмыс мекемелер: p u b (also public house) - a place, not a club or hotel, where alcohol and light meals are served; take-away-a shop or restaurant from which cooked meals can be taken away to be eaten somewhere else; г) көлік: d o u b 1 e-d e c k e r - double-decker bus, a bus with two levels; Dunlop - a British company which makes tyres for cars and vehicles; е) салт-дәстүрлер, мерекелер: Eisteddfod, the - a yearly festival in Wales at which competitions are held for Welsh poets, singers and musicians;
3) білім жүйесі мен тәрбиеге байланысты реалиялар: P T A - Parent-Teacher Association; an organization of teachers and parents that works for the improvement of a school; girl guide-a member of the Girl Guide Association set up in 1910 to teach girls practical skills and develop their character; public schools-a private fee-paying secondary school where children live as well as study. They are expensive. The most famous British public schools include Eton, Harrow, Winchester, and Rugby; 4) кайырымдылыққа байланысты реалиялар: Help the Aged-a British organization which collects money and helps old people both in the United Kingdom and overseas; O x f a m - the Oxford Committee for Famine Relief; a British Charity organization that helps people in poor countries; 5) мәдениет реалиялар. а) әдебиет: Barrle, James M. - (1860-1937) a Scottish writer of plays and stories best known for his children's story Peter Pan; David Coppe r f i e 1 d - a novel by Charles Dickens describing the life of a boy called David Copperfield in Victorian England. Many well-known characters appear in it, among them Mr. Micawber and Uriah Heep; Dickens, Charles- (1812-1870) one of the greatest English novelists. He described life in Victorian England and showed how hard it was, especially for the poor and children. His novels include Oliver Twist, David Copperfield, a Tale of Two Cities and A Christmas Carol; 6) кино мен театр: Chaplin, Ch arlie- (1889-1977) a comedian and movie star of the early 1900s. His most famous character was the Little Tramp; C o nnery, Sean-a Scottish film actor. He is famous especially for playing the character of James Bond in several films, such as Dr No, and From Russia With Love; Globe T h e a t r e, the - the theatre in London where Shakespeare's plays were performed; в) бейнелі өнер: National Gallery, the- one of London's well-known art galleries, it contains one of the most important collections of Western paintings. Founded in 1824; г) музыка: bagpipes- musical instruments played especially in Scotland, in which air stored in a bag is forced out through pipes to produce the sound; Black Sabbath-a heavy metal group, formerly "Earth", formed in Birmingham. One of the first major heavy metal groups in the UK and US. "Paranoid" was their first big hit; д) Бұқаралық ақпарат құралдары: B B C, t h e - The British Broadcasting Corporation; The main British radio and television broadcasting company; G u a r d i a n - a national daily newspaper in Britain; T i m e - an American weekly news magazine that is sold in the USA and around the world; Times, The-o. national daily newspaper in Britain;
1. Тілдегі және мәдениеттегі реалилер. 2. Реалилер - лингвоелтанудың негізгі объектілерінің бірі. 3. Реалилердің түрге бөлінуі. 4. Лингвоелтанудағы топонимдік ақпарат түрлерінің жіктемесі.
1. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М.: 1980г. 2. Томахин Г.Д. Фоновые знания как основной предмет лингвострановедения. Ин.яз в школе 1980г. 3. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 11 4. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208 Вербалды және вербалды емес тілдердің лингвоелтанулық мағынасы. Күнделікті жүріп-тұрудағы соматикалық тіл. Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтанудағы мәні. (4) жүктеу/скачать 118,05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|