М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін Мысалы, әл-Фарабиды философиялық әдебиеттерде перипате- тиктерге жатқызу тән. Бірақ түркі философиясының табиғатына сай ол натурфилософ болып табылады, ол – әлемнің бес бастауы: «бес материя – жер, су, ауа, от және аспан» делінген [1]. Сонымен бірге оның көзқарасында сопылық сарын бар. Ол ең алдымен – энцикло- педияшы, математик, жаратылыстанушы, музыка теоретигі. Яғни, әл-Фараби философиясы тек өз уақытының арнасында ғана дамы- май, түркі философиясының әмбебаптығы қағидатына да сай келеді. Тағы бір көрнекті мысал ретінде түркі ойшылы Ж.Баласағұни шығармашылығын алуға болады. Бұл тек шығыстық рухтағы «моральдық-этикалық және ғибратты-дидактикалық» [2] ілім, қара- хан дәуіріндегі әлеуметтік философия ғана емес, онтологиялық, гносеологиялық және аксиологиялық мәселелердің кең өрісі, бұл өмір философиясы, саясат пен құқық философиясы, дін философи- ясы мен натурфилософия. Бұл мысалдар философияның кең ауқымын, жеке философия- лық ойдың таусылмас қайнар көзін көрсетеді. Батыс дәстүрінде фи- лософтар мен даналарды «қуу» болса, түркі мәдениетінде – фило- соф-дана әрқшан сыйлы болған, оның сөзі дүниетанымдық ізденісте шешуші болған, олар ұрпақтан ұрпаққа қордаланып, жинақталған халық даналығын насихаттаған. Келесі түркі философиясының ерекше белгісі оның «көп- қырлылығы» («катлам») [3], бұл көпқырлылық аралас сипатқа ие. Тарихи жағдайлар мен жағрафиялық орналасқан жеріне бай- ланысты түркілік дүниетаным әрбір жаңа тарихи дәуірде жаңа дүниетанымдық идеялар мен қағидалар жинақтап отырған. Оның негізі мифологиялық, діни ерекшелігі, тәңірлік, ведалық және заратуштралық философиялық-діни ілімдері бар арғытүркілік тайпалардың арий мәдениеті болып табылады. Соның салдары- нан жаңа дүниетанымдық қабат пайда болды; Орталық Азия будда мәдениетінің, манихейліктің орталығы болды. Ислам түр- кітілді ортада жетекші дін болып, кейін ұлттық дін формасында түркі халқының дүниетанымына семиттік діни-философиялық белгілерін кіргізді. ХІХ ғасырда отарлауға байланысты түркі сана- сында орыс және батыс еуропалық ойлардың философиялық және дүниетанымдық идеялары жинақтала бастады. Бұл «көпқабаттылықтың» синкреттіліктен айырмашылғы мәде- ниеттің ерекшелігін жоғалтуға апаратын түркітілдес халықтар- дың дүниетанымына эклектикалық із қалдырады. Сондықтан философ-зерттеушілер өз зерттеулері мен халықтың рухани өмірін дүниетанымдық толықтыру үшін этникалық мәдениетті құртуға апаратын жат идеяларды анықтай білуі керек. |