М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін міндеттерін атқаруы, мысалы сыйлықтар тарату және өзге де істерді басқаруы тиіс. Бай күйеудің серіктерінің қатарында бұлардан өзге өлеңшілер, әзілкештер, күлдіргіштер де болады» [11] . Күйеудің қайын жұртына келуіне арналып той жасалады: мал сойылып, ойын- сауықтар болады, бәйге өтіп, домбыра тартылып, ал орындалған әндерде күйеуге, қалыңдыққа, олардың ата-аналарына мадақтаулар айтылып, ол үшін сый-сияпаттар алады... Күйеудің қалыңдыққа алғаш ұрын келуінен соң қыздың ата-ана- сы кілемдер, шапан-тон, ішік және басқа да сияпаттардан тұратын жасау әзірлей бастайды. Жас қалыңдықтың неке қиюға арналған күмістелген сәукелесі бір жыл бойына әзірленеді. Әкенің міндеті бо- лып табылатын басты жасаудан өзге, шешесі құпия түрде қызы үшін әйелге қажетті заттар: білезік, сырға, көйлектер және басқаларын даярлайды. Жасаудың түрі бәрінде бірдей емес. Ауқатты қазақтар- да жасау мөлшері күйеуден алынған қалыңмалға тең келеді. Түрлі дәстүрлер жайлы айта келіп Алтынсарин қазақ қоғамындағы басталған таптық жіктелу мен әлеуметтік қайшылықтарды да жа- сырмайды. Оның «Очерктерінен» оқырман кез-келген ғұрыпты орындау кезінде адамның мүліктік мәртебесі ескерілетіні туралы біле алады. Дін мәселесі Алтынсариннің әдеби қызметінде ерекше орын ала- ды. Ол халыққа барынша діннің объективті мәнін ұғындыруды өзінің парызы деп санады. Дін тақырыбына жазылған өзінің бір шығар- масын ол «Надандық» деп атады. Надандықты әшкерелей отырып ол білімді және мәдениетті насихаттайды. Бір-біріне қарама-қайшы екі бағытты салыстыра отырып Ыбырай халыққа ағартушылық иде- яларын түсінікті тілмен жеткізеді. Ол оқырмандарды «летаргиялық ұйқы» ұғымымен таныстырып, молдалардың ұйқыдағы жандар- ды көміп тастаған жағдайларын баяндап, бұл сауатсыздықпен байланысты екендігін айтады. Өз көзқарастарын насихаттау үшін Ы. Алтынсарин халыққа түсінікті аңыздарды пайдаланады. Ыбырай шығармаларындағы жағымды кейіпкерлер – бұл өз халқын сүйетін адал еңбеккерлер, ал жағымсыз кейіпкерлер жалқаулар, халықты ал- даушылар және т. б. Ол діннің негізіне қарсы шықпады, әйтпесе ата-аналар бала- ларын мектептерге жібермеуі, ал жаулар болса оның атеизмін Алтынсариннің беделін төмендету үшін пайдалануы мүмкін еді. Осындай пікірден Ыбырай 1884 жылы Қазанда өзінің редакциясымен «Мұсылманшылдықтың тұтқасы» («Шарият-ул-Ислам») кітапшасын жариялайды, онда өзге пәндермен бірге оқу бағдарламасына енгізілген діни уағыздар мен діни шартар жазылады. |