М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| 4
Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының дамуы кезеңі ретінде 213 Ынсап ұстамдылықтың, сабырлылықтың, қанағаттың негізі бо- лып табылады, ал ынсаптың талаптарын өз өмірінің қағидаларына айналдырған адам өзгелерге қатысты жамандықтың, зұлымдықтың пиғылынан әрқашан аулақ болады. «Талап пен ақыл» деген өлеңінде Шәкәрім былайша ой толғайды: «Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық – Талапқа алты түрлі ноқта тақтық. Алтауының ішінде ынсап әділ, Өзгесінің тізгінін соған ұстаттық. Ынсап деген аспайды, кем қалмайды, Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды» [3, 128 б.]. Ынсап – ақыл-ой, әділеттілік, жауапкершілік, өзара түсіністік, мейірімділік сияқты әлеуметтік-этикалық категориялармен тығыз байланысты. Шәкәрім былай деп атап өтеді: «Ынсап пен мейірім, әділетті, Жаныңдай көріп жан сақта. Ол жолда өлсек, неміз кетті, Мақсұтқа жетпей қалсақ та» [3, 189 б.]. Шәкәрім адам өміріндегі ынсапқа үлкен мән бере отырып, бұл этикалық феноменнің ақиқатқа деген ұмтылыстан туындайтынын, адамның өзі сияқтыларға деген жанашырлығымен, аяушылығымен, қолғабыстылығымен байланысты екендігін зерделейді. Әділеттілік – бұл адамдардың қауымдастықтағы тұлғааралық қатынастарындағы мызғымас адамгершілік құндылық және маңыз- ды этикалық феномен. Халықтың адамгершілік құндылықтарына сәйкес келмейтін құндылықтар қашанда оның ішінде ашу мен на- разылық тудыратыны сөзсіз. Әділеттілікке деген наразылық қазақ халқындағы мынадай мәтелден көрінеді: «Ынсапсызға ерік берсең, елді талар», «Зұлым есіктен кірсе, ынсап түндіктен шығады». Ынсап адамның сенімімен, ұстанымдарымен және олардың адамның тікелей өмірқамындағы тікелей көріністерімен байланыс- ты болып келеді. Қазақтар арасында мынадай мақалдар кеңінен таралған: «Ынсап – діннің жартысы», «Ынсапсыздың иманы жоқ». Ынсап адамды аморальды, заңға қайшы әрекеттерден сақтан- дырады және сонысымен бұл этикалық феномен тұлғаның әлеумет- тік жүріс-тұрысын реттеудің өзіндік механизмі ретінде көрінеді. Талай азапты бастан кешіргенімен, барлық бұл сынақтардан бас имей өтіп шыққан қазақ халқының даналығы өмірдің қызығы мен қуанышын татуда мынаны ескеруді үйретеді: өзіңнен әлсіз адамдарға |