Малдәрігерлік арахнология

Аргазида кенелері Раrаsіtіfоrmеs тегіне жататын ірі кенелер. Олар Аrgаsidае тұқымдасына жатады. Оның ішінде Аrgаs және Аlvеоnаsus туыстарының ветеринариялық маңызы бар. Аргазида кенелері еліміздің Оңтүстігінде таралған, олар мал мен құс денесінде кездеседі. Өсіресе Аrgаs реrsісus немесе парсы кенесі, Alveonasus lahorensis қашар кенесі мал, құс қораларында жиі кездеседі.

Бұл кенелердің барлық сатылары құс баррелиозы, құс туберкулезі, құс сүзегі және үйрек қылауын тасымалдайды. Кенелер құс эктопаразиті ретінде, құс шаруашылығына едәуір зиян келтіреді. Олар көптеп жабылып, құс балапандарын өлімге ұшыратуы мүмкін. Парсы кенелерінің дене тұрқы 4,5-9 мм, ал ені 3-6 мм. Пішіні жұмыртқа тәрізді, денесі жалпақ, аш кененің түсі сұр. Қанға тойынған кенелер түйебұршақ тәрізденеді. Бұл кенелердің көздері жоқ, тұмсығы денесінің астыңғы жағында, перитремалары орақ тәрізді. Кенелер Қазақстанның Оңтүстік облыстарында және Орта Азия республикаларында таралған.

Парсы кенелер тауық ұяларын, оның қонақтайтын тұғырын, тақтай және бөрене жарықтарын және құс қоралары маңындағы жабайы құстардың ұяларын мекендейді. Бұл кенелер тек құстарға ғана жабысады. Сүтқоректілер денесінде болмайды.

Парсы кенелері жылы уақытта ғана өсіп-өнеді. Ол үшін ең кем дегенде 20°С жылылық қажет. Парсы кенелерінің балаң сатысынан басқалары жарық сәуледен қашады, сондықтан олар қараңғыда ғана құстарға жабылады. Ал, ұядағы парсы кенелері құсты күндіз де шағады. Кенелер көп рет қан сорады. Әр қан сорған сайын ұрғашы кенелер 130 шақты жұмыртқа салады. Жұмыртқа ішінде 2 аптадан соң балаңкене дамиды. Олар құстың мойнына, қанат астына, клоака маңына жабысып, құстың қанын сорады. 3-10 күн- нен кейін олар түсіп қалып, бірінші нимфа сатысына, онан соң қан сорғаннан кейін екінші нимфа сатысына айналады. Соңғы нимфа сатысынан имағо немесе ересек кене пайда болады. Кененің толық өсіп-өнуі 1 - 2 жылда аяқталады. Парсы кенесі 2-3 жылдық аштыққа шыдайды.

Парсы кенелеріне қарсы кешенді шараларды жүргізу-оларды құс қораларында толық жоюға мүмкіндік береді. Ол үшін құсты уақытша лагерлерге көшіріп, құс қорасын және оның маңындағы ағаштарды, қуыстарды мұқият зерттеу қажет. Құс қорасындағы аралық қабырғаларды және т.б. тетіктерді сыртқа шығарып ыстық сумен жуып кептіру керек. Қабырғадағы саңылаулардың сылағын түсіріп, жарыққа ыстық соляр майын немесе бояу жағады.

Қора ішін дәрілеу үшін 1,5% хлорофос, 1 % неоцидол, дикрезил немесе карбофос, 1 % циодрин, 4-5% натрий фенолят эмульсиясы әр 1 м² көлемғе 100-200 мл. мөлшерде шашады. Бұл дәрілерді бүрку үшін ДУК, ВДМ, ЛСД қондырғылары және гидропульттер қолданылады. Құс қораларын 3-5 күннен кейін қайта екінші рет және керек жағдайда үшінші рет дәрілейді. ТАН аэрозоль қондырғысы көмегімен бағытталған аэрозоль тұманын жасау үшін 3% карбофос ерітіндісі және 0,5% ДДВФ қолданылады.

Құсқа жабысқан балаң кенелерді жою үшін оларға акарацидтерді сыртта шашады. Негізінен құстарды 11-12 күн қорадан тыс жерде ұстау балаң кенелерден құтылудың ең тиімді әдісі. Құсты бұл қораларға күрделі жөндеуден өткізіп, қорытынды дәрілеуден кейін 5-10 күннен соң ғана орналастыруға болады.

Құс қоралары мен құс фабрикаларын елді мекендерден алыс орналастырады. Оларды бақ немесе ағаш ішіне салмайды, себебі жаз уақытында парсы кенелері ағаш қабығы астына және ондағы құс ұяларына тығылып жатады.

Кене мекендеген ескі құс қораларынан құрал-сайман және құрылыс заттарын алып, пайдалануға тыйым салынады.

Қора кенелерін жою үшін 1% дилор суспензиясы, анаметрин Н дәрісінің 0,25% эмульсиясы, неоцидолдың (диазинонның) 0,05% эмульсиясы қолданылады. Бұл дәрілерді 200-400 мл м² мөлшерде қораға шашады. Күзде қойды қораға қамарда оларды қайталап дәрілеу шарт.

Малға жабысқан кенелерді жою үшін әсері ұзартылған фосфорорганикалық дәрілер қолданьшады. Ол үшін 0,025 г/кг мөлшерде қолданылған сульфидофос — 20 және 0,040 г/кг мөлшердегі диоксофос жақсы нәтиже береді. Салмағы 40 кг қойға омыртқа жотасы тұсынан өлшегіш аспаппен 5 мл. сульфидофос немесе 10 мл диоксофос тамызады. Бұлардан басқа ивомек, бутокс, протеид, неоцидол, байтикол және т.б. дәрілерді де қолдануға болады.

Сульфидофос-20-мен дәріленген малды 40 күннен, ал диоксофостан кейін 2 аптадан соң ғана союға болады. Қой қора кенелерімен түбегейлі күрес жүргізу үшін ескі қоралардан арылып, жаңа стандартты қой қораларын салу шарт. Кенесі бар қорадан кенелер басқа қораларға таралып кетпес үшін, ондагы жануарларды акарицидтермен дәрілегеннен кейін ғана көшіруге болады.

Гамазоид кенелері де паразитиформ тегіне жататын буынаяқтылар. Бұл кенелер тобы ішінде Dеrmаnуssus gаllіпае тауық кенесінің практикалық маңызы зор. Бұл кене боррелиоз, орнитоз, тырысқақ және оба ауруларының қоздырғыштарын тасымалдайды. Соны- мен қатар бұл кенелер құс денесіне жаппай жабылғанда олар азады, жұмыртқалау қабілетгілігі төмендейді, тірілей салмағы кеміп, балапандар өлім-жітімге үшырайды. Тауық кенелері D.gаllіпае ұсақ, тұрқы 0,75 мм-дей (аш кезінде) қозғалымпаз буынаяқтылар. Аш кенелер ашық сары түсті, қан сорған соң олар қызарады, содан соң қоңырқай тартады. Пішіні сопақ, үстінде көптеген қылдары бар. Дене сырты көптеген қалқаншалардан (склериттерден) құралған, ал олардың арасында созылымпаз жарғақ бар, ол кененің қан сорғанда 2 есе үлкеюіне мүмкіндік береді. Аяқтары ұзын, оның ең бірінші буыны - коксалары қозғалымпаз, ал ең соңғы буын табанында жұп тырнақшалары және мөлдір жабысқағы бар. Бірінші жұп аяқтары сезім қызметін атқарады, кене қозғалғанда алдыңғы аяқтары жылдам көтеріліп және жылдам төмен түсіп, кене өз жолын сипап көргендей болады, себебі тауық кенесінің көзі жоқ. Ауыз мүшелері тесіп-соруға бейім: жоғарғы жақтары (хелицерлері) ұзын және үшкір. Тыныс тесіктері (стигмалары) 3-ші және 4-ші коксалар тұсында ашылады. Кененің еркегі ұрғашыларынан кішірек, хелицерлері қысқарақ, бірақ қомақты (13-сурет). Балаң кенелері қан сормайды, сыртқы қабыршағы мөлдір, шыны түсті.

Тауық кенелері құс қораларында, құс ұяларында мекендейді. Олардың жиылатын жерлері: қабырғаның саңылауы мен жарықтары, құс қораларындағы қоқыс және шаң. Жылы құс қораларында (жылылығы 20-25°С шамасында) тауық кенелері жьш бойы тіршілік етеді. Олар әсіресе жаздың ыстық кезеңінде тез өсіп-өнеді. Әдетте бұл кенелер түнде шабуьш жасайды, бірақ тым көбейіп кетсе, күндіз де құсқа жабыса береді. Кене 11 айдай аштыққа шыдайды. - 5°С- тан төмен суықтыққа кене шыдамайды, қырылып қалады.

Құс қораларында тауық кенелерін табу үшін саңылаулар мен жарықтардың шаңын жинап, шыны ыдысқа салып, аузын мықтап жауып қояды. Лабораторияда сақтықпен ішіне қағаз төселген, шетіне вазелин жағылған Петри тостағандарына жинаған тозаңды аз-аздан салып мұқият зерттейді. Суық кездерде тостағанды аздап жылытуға болады.

Бұл кенелермен тиімді күрес құстан босатылған қораларда жүргізіледі. Ол үшін қора ішін құс саңырағынан мұқият тазалап, ағаштан жасалған бұйымдарды сыртқа шығарады. Құс қора ішінде дератизация жүргізіледі, көгершін, қарлығаш және торғай сияқты құстардың ұяларын алып тастау қажет. Құс қораларын 2 рет 1-2% хлорофос ерітіндісімен, 0,5% карбофос эмульсиясымен, 0,5-1% ушхлорметафос-3 эмульсиясымен, 0,25-0,5% циодрин немесе дикрезил эмульсиясымен, 0,02% ДДВФ эмульсиясымен дәрілеу қажет. Дәріленген қорада кенелер бір бөлмеден екінші бөлмеге көшіп кетпес үшін дәрілеуді біртіндеп ең алдымен аналық құс тұрған және жұмыртқалайтын тауық тұрған бөлімшелерден бастайды, сонан соң акклиматизацияльщ бөлмені және топтастыру үйшіктерін дәрілейді.
АКАРИФОРМДЫ КЕНЕЛЕР

Саркоптоидоздар (қотыр аурулары)

Акариформды кенелер 3 тек тармағына жіктеледі: Sаrсорtіfоrmеs, Тrоmbidifоrmes, Оrіbаtеі. Саркоптиформды кенелер Sаrсорtоіdеа, Аnаlgеsоidеа - қауырсын кенелері, Туrоgliрһоіdеа - тироглифоидты кенелер тұқымдарына бөлінеді. Соңғы екеуі дәнді дақылдарда, ұнда шөпте және тағы басқа жем-шөп өнімдерінде тіршілік етеді. Саркоптоид кенелері Рsоrорtidае және Sаrсорtidае тұқымдастарына жіктеледі. Ал, Тrоmbidifоrmеs тек тармағы Dеmоdесidае тұқымдастығынан, Dеmоdех туысынан тұрады.

Мал-жануарлар қотырын саркоптоид кенелері қоздырады. Қотыр кенелері, иксодид, аргазид кенелеріне қарағанда, өте ұсақ кенелер. Олар мал-жануалардың тұрақты паразиттері.
Псороптоз (тері қотыры, көң қотыр)

Псороптоз - Рsоrорtidае тұқымдасына жататын, тері бетін мекендейтін кенелер қоздыратын қотыр ауруы. Бұл ауруға шал- дыққан малдың терісі қабынады, қышынады, арықтайды, жүні түседі, ал кейде өлім-жітімге үшырайды.

Әр мал түлігіне тән өз алдында бір қоздырғыш түрі болғанымен олардың морфологиясы, яғни құрылысы бір-біріне ұқсас. Псороптозды қойда Рsоrорtеs оvіs, ірі қарада Р.bоvіs, жылқы мен есекте Р.еguі, үй қоянында - Р.cunісulі түрлері қоздырады.

Ұрықтанған ұрғашы кенелер тері үстіне жұмыртқа салады. Әр жұмыртқа үстінде желім тәрізді зат болғандықтан олар теріге жабысып қалады. Ұрғашы кенелер күніне 1—2-ден, барльпы 60 шақты жұмыртқа салады. Жұмыртқадан 3-6 күннен кейін балаң кене шығады. Кейінгілерден 3-4 күннен кейін нимфа, яғни протонимфа пайда болады. Протонимфа 3-7 күннен кейін түлеп, екінші нимфа немесе телеонимфаға айналады, ал телеонимфаның имаго сатысына айналуына 2-3 күн керек.

Ұрғашы және еркек кенелердің өсіп-өнуіне әртүрлі мерзім керек. Қолайлы жағдайда еркек кенелер 14-16 күнде, ал ұрғашылары 18-20 күнде өсіп жетіледі. Ұрғашы кенелер салатын жұмыртқаның саны және олардан шығатын ұрпақтың дамып жетілуі тері маңындағы ауаның ылғалдылығына байланысты. Ыңғайлы жағдайларда бір жұп кенелер бір жыл ішінде миллиондаған ұрпақ береді.

Эпизоотологиялық деректер. Малдың әр түлігіне, қотыр кенелерінің сол мал денесінде мекендейтін түрі ғана тән. Қотыр кенелері сау малға ауру малмен жанасқанда жұғады. Сондай-ақ, ортақ жайылым, суат, қора және әр түрлі құрал-саймандар, әбзел, малшылардың киімі арқылы да жұғуы мүмкін, арық малға қотыр жұққыш келеді, себебі арық малдың терісі селдіреп жұқарады да, оны кене тұмсығымен оп-оңай теседі. Семіз малдың терісі тығыз және қалың болады. Сондықтан кененің өмір сүруіне ол қолайсыз. Қотыр мал арасына әсіресе ылғалды, жауында жылдары көбірек тарайды.

Псороптоз көбінесе энзоотия түрінде өтеді. Ауруға биязы және жартылай биязы жүнді қой тұқымдары бейім. Ауру күз және қыс айларында етек алады. Басқа шаруашылықтардан мал терісіне жабысып келген қотыр кенелері аз уақыт ішінде өсіп-өніп мал фермасына, тіпті бүкіл бір шаруашылық малына тарап кетуі мүмкін.

Тері қотырына койдың шоқтығы, арқасы, белі және сауыры сияқты нағыз жүні қалың әрі ұзын жерлері шалдығады. Егер қой ауру басталғаннан кейін 6-8 апта емделмесе, қотыр мал денесіне түгел тарап, аяқтары мен бас терісінен басқа жері түгел зақымданады.

Ірі қарада тері қотыры мойынның екі жағынан, шоқтығынан және екі жақ бүйірінен басталады. Сонан соң зақымданған жер үлкейе түседі. Ескі ошақтарда тері қатпарланып, жүні түсіп қалады. Мал қасынғанда терінің әр жері жарылып, қаны шығып тұрады.

Жылқының қотырға жалы, шоқтығы, иығы шалдығады. Жылқы бұл жерлерін қабырғаға, бағандарға және тісімен қасып жарақаттайды. Аурудың екінші сатысында зақымданған жерлерінің жүні түсіп, дерматитке айналады.

Үй қоянының тері қотырына құлақ қалқанының ішкі жағы ғана шалдығады. Құлақ ішін қатпаршақтар басып кетеді. Ауру қоян ытыпыршып, аяқтарымен қүлағын қасиды. Еғер ауру асқынса ортаңғы және ішкі құлақ бөлімдеріне тарап, ауру қоянның басы қисайып қалады.

Диагнозы. Саркоптоидоз (қотыр) ауруларын анықтағанда оның сыртқы белгілеріне: қышыну, қасыну, терідегі қабыну өзгерістеріне, яғни қызару, ісіну, түйіршіктер және іріңді безеу де пайда болуы, жүннің түсіп, терінің қатпаршақтануы, т.б. мән беру керек. Сондай-ақ эпизоотологиялық деректерді де есепке алу шарт. Қотырдың етек алып, мал арасына таралатын мерзімі күзгі-қысқы маусым. Тек қана үй қоянында ғана қотыр жыл бойына кездесе беруі мүмкін.

Қотыр ауруларын нақты анықтау үшін микроскопиялық зерттеулер жүрғізу керек. Зерттелетін зат - ауру малдан алынған тері қырындысы. Ол үшін қандауырдың үшкір жағымен терінің сау және зақымданған жерінің шакарасынан қырынды алынады. Қы- рындының көлемі 0,5-1 см³-дай болуы шарт. Қырынды ішінен қотыр кенелерін табудың бірнеше әдісі бар.

1) Ауру малдан алынған қырындыны бактериологиялық тостағанға салып, қақпағын жабады да, қақпақ жағын төмен қаратып, термостат ішіне немесе ыстық (60°С) суға толы стакан үстіне қояды. 5-10 минут өткен соң тостағанның қақпағын қырындыдан босатып алып, микроскоп немесе күнтартқыш лупа арқылы зертгейді.

2) Шыныдағы қырындыға бірнеше тамшы керосин тамызып, үстін жапқыш шынымен жауып езгілейді де, микроскоппен кенелерді іздестіреді.

3) Шыныдағы қырындыны бірнеше тамшы 10% сілті ерітіндісімен жұмсартып, 10 минуттан соң қысқышпен аз-аздап алып, микроскоп арқылы зерттейді.

Емі. Ауа райына, яғни күннің ыстық-суықтығына байланысты әр түліктің қотырын емдегенде ьшғалды немесе қүрғақ әдістер қолданылады. Ылғалды әдісі тиімді және еңбекті (құрғақ әдіспен салыстырғанда) аз тілейтін әдіс.

Қой малын көбінесе арнаулы тоғытпада тоғыту әдісімен емдейді. Қотыр шығып жүрген шаруашылықтарда қоиды екі маусымда, яғни көктемде қои қырқылғаннан кейін және күзде (күздің жайма-шуақ жылы күндерінде) тоғыту жақсы нәтиже береді. Қой тоғытуға 0,05% неоцидол эмульсиясы қолданылады. Емдік мақсатымен қотыр кездесетін отарларда арасына 10-12 күн салып, екі рет тоғыту жақсы нәтиже береді.

Шет елдік дәрілерден соңғы жылдары ивомек қолданылып жүр. Ол қойдың әрбір 50 кг. тірілей салмағына 1 мл-ден тері астына (қолтықтағы) егіледі. Бұл дәріні қыста пайдаланған өте тиімді. Бутокс, протеид, байтикол дәрілерінің де емдік қасиеті өте жоғары.

Бұл акарацидтер буынаяқтыларға қарсы өте дарығыш. Акарицидтік дәрілерді емдік мақсатпен арасына 10-12 күн салып екі рет, ал сақтандьфу (дауа) мақсатымен 1 рет малды тоғыту немесе бүрку әдістері арқылы қолданады.

Ірі қара қотырын емдеу үшін коллиодты күкірттің 2% суспензиясы қолданылады. Бұл дәрі арасына 8-12 күн салып, екі рет бүркіледі. Күннің суық маусымында коллоидты күкіртген жасалған 3% дуст қолданылады. Сондай-ақ креолиннің 2-3% эмульсиясы немесе 1% хлорофос ерітіндісі 2-3 рет қолданылады. Бірен-саран малды күн суықта емдеу үшін соңғы жылдары бүріккіш ыдысқа толтырылған акродекс, циодрин, дерматозоль, псороптоз дәрілері қолданылып жүр. Оларды малдың зақымдалған жерінен 30 смдей қашықтықта үстап, бүріккіштің бас жағындағы түймесін басқанда, ішіндегі дәрісі аэрозоль болып шашылады. Шет елдік дәрілерден қотырға қарсы стомазан (1:200) ерітіндісі де жақсы нәтиже береді.

Жылқыны емдерде алдымен денесін жьшы сабынды сумен немесе 0,2% сілтілі содамен тазалап жуу шарт. Еғер қыста жылқыны 2-3% хлорофос дустымен емдесе, көктемде 1,5% хлорофос ерітіндісімен немесе коллоидты күкірттің 3% суспензиясымен арасына 10-12 күн салып, 2-3 рет бүркеді.

Үй қояны псороптозында ең жақсы нәтиже беретін камфора майына ерітілген 3% хлорофос ерітіндісі. Бұл ерітінділер көз түтікшесімен 1-1,5 мл мөлшерінде жьшыдай құлақ ішіне тамызьшады. Ем 7-10 күннен соң қайталанады. Сондай-ақ үй қоянының құлақ қотырын циодрин, дикрезил аэрозолдарымен де емдеуге болады. Аурудың жеңіл түрінде екі рет қолданған емнен үй қояны сауығып кетеді, ал ауыр түрінде емді арасына 7 тәулік салып үш рет қолданса да болады.

Алдын алу және күресу шаралары. Қотырды (Қышыма) болдырмас үшін, қой малын жылына екі рет акарицид дәрілерінщ біреуімен жазғытұрым және күзде тоғыту қажет. Сондай-ақ, мезгіл-мезгіл мал басын дәрігерлік байқаудан өткізіп отыру керек. Сырттан әкелінген малды 1 ай бойы оқшаулап бағып, оған үнемі малдәрігерлік байқау жасайды. Қотыр мал бөлек бағыльш, емделеді. Мал ішінен қотыр шыққан шаруашылықтан бірде-бір бас малды басқа жаққа шығаруға болмайды.

Қора-жай, құрал-саймандарды, киім-кешектерді әртүрлі физикалық және химиялық әдістермен мезгіл-мезгіл зарарсыздандырып отыру қажет.

Жайылымдар мен суаттарды, мал тұрған шарбақтарды биологиялық әдіспен зарарсыздандырады. Ол үшін қотыр шыққан жерді жазда 2,5 ай, ал қыста 5 апта пайдаланбайды, яғни ол жерге мал ұстамайды.

Қора-жайды қотыр кенелерінен тазарту үшін креолиннің 3- 5% ыстық эмульсиясын қолданады. Ал қотырдан өлген мал терісін 12% әк ерітіндісімен 6 сағаттай зарарсыздандырады. Сондай-ақ, қора мен аула ішін зарарсыздандыру үшін 5% сабынды-карбол ыстық ерітіндісі, күкіртті карбол қоспасының 3% ерітіндісі, 3% лизолдың ыстық ерітіндісі қолданылады.

Шет елдік дәрілерден қора-жайды зарарсызданыру үшін стомозан (1:210) ерітіндісі де бүрку арқылы қолданылады. Ерітіндіні жүмсау мөлшері 30-50 мл м2, яғни әрбір шаршы метрғе 30-50 мл стомозан (1:200) ерітіндісі жұмсалады.

Жануарларды сыртқа шығару (сату, басқа шаруашылыққа жіберу) тек қышымаға қарсы домдаудан кейін, мемлекеттік ветеринариялық инспектордың рүқсатымен іске асырылады.

Саркоптоз - қотыр ауруларының яғни саркоптоидоздардың бір түрі. Терінің жоғарғы эпидермис қабаты ішін мекендейтін, өте ұсақ Sагсорtеs туысына жататын кенелер қоздыратын, теріні қышытып дерматитке айналдыратын инвазиялық ауру.

Өзіне жайсыз қоршаған ортаға түсіп қалған кенелер өсіп, өнбейді. Олар ыстық-суықтықтың және ылғалдықтың өзuеруіне өте сезімтал болғандықтан 15 тәуліктен соң-ақ қозғалымпаз қасиетін жоғалтып, жансызданады.

Қора қабырғасында және оның ішіндегі жабдықтарда қалып қойған қышыма қотыр кенелері қоршаған ортада өсіп, өнбейді, тек тіршілік қабілетін 3 аптаға дейін сақтайды.

Түйенің қотырға мойны, сандарының ішкі жағы, бас терісі, аяқтарының жұлығы, бақайларының арасы шалдығады. Алғашқыда қотыр ошақтары қатты қышиды, сонан соң онда кішкене түйіншектер және іріңді бөртпелер пайда болады. Қышыған жерлерін мал қасиды, сондықтан зақымданған терісі жарылып кетеді. Терісі қатпарланып жүні түсіп қалады, мал арықтайды.

Ірі қара мен қойда саркоптоз өте сирек кездеседі. Саркоптозға негізінен қойдың бас терісі, ал мүйізді қараның бас және мойын терісі шалдығады.