Малдәрігерлік арахнология

Саркоптоздың емі мен дауа шаралары да псороптоз ауруындағыдаи.

Тері жегіш, яғни терінің үстіңгі эпидермис торшаларымен қоректенетін Сһоrіорtеs туысына Рsоrорtіdае тұқымдасына жататын қотыр кенелері қоздыратын саркоптоидоздардың бір түрі.

Малдың әр түлігінде өзіне ғана тән Сһоrіорtеs кенелері өмір сүреді. Ірі қарада - Сһоrіорtеs bоvis, жылқыда - Сһ. equі, ешкіде Сһ.сарrае, қойда - Сһ. оvіs.

Бұл кенелер де өзінің өсіп, өніп дамуында мына сатылардан өтеді: жұмыртқа, балапан-құрт, протонимфа, телеонимфа және имаго.

Қой хориоптозы. Саркоптоидоздардың бұл түрі қотырға қарсы, алдын-ала сақтандыру шаралары жүргізілмейгін шаруашылықтарда кездеседі. Ең алдымен Сһоrіорtеs кенелері аяқтың тұсамыс буыны тұсын зақымдайды. Бұл араның терісі қайызғақтанады, қышиды, сонан соң қатпаршақтанып қалыңдайды.

Ірі қараның аяқтары құйрық түбі, кейде желін терісі зақымдалады.

Жылқының аяқтары (шаша тұсы) және санының ішкі жағы зақымдалады.

Ешкі хориоптозы сирек кездесетін ауру. Аурудың алғашқы белгілері аяқ тұсында ғана болып, кейбір жағдайларда дененің басқа бөліктеріне де тарайды. Ауруга шалдыққан жерлері қатты қышиды, терінің эпидермисі қатты қайызғақтанады және жүні түсіп қалады. Ешкі малын емдегенде, олардың тоғытуды ауыр көтеретінін еске алу шарт. Ем және дауа шараларын жүргізгенде ешкінің тұқымдасына дейін ескерген жөн. Себебі биязы жүнді ешкілер тоғытуға аса сезімтал келеді.

Хориоптозды анықтау, емдеу және дауа шаралары саркоптоидоздың басқа түрлеріндегідей жүргізіледі.

Ет қоректілердің отодектозы

Отодектоз - ет қоректілердің, яғни ит, мысық, түлкі және т.б. андардың құлақ қалқанының ішкі жағы және сыртқы есіту түтігінің іші зақымданатын қотыр ауруы.

Бұл аурудың қоздырғышы — Оtоdесtеs суnоsіs. Ол Рsоrорtidае тұқымдасына Оtоdесtеs туысына жатады.

Морфологиялық жағынан Оtоdесtеs туысына жататын кенелер Сһоrіорtеs туысындағы кенелерге өте ұқсас. Бірақ олардың төртінші жұп аяқтары жақсы дамымаған. Сондай-ақ, балапан кенелері мен протонимфа және телеонимфаларында мүлде болмайды.

Кененің денесі жалпиган, ұзынша-сопақ пішінді. Ұрғашысының дене тұрқы 0,3-0,5 мм, еркегі кішірек - 0,2-0,4 мм. Ұрғашысының 1 - және 2-жұп аяқтарының табанында жабысқақтары бар. Еркегінің 1, 2, 3- және 4-жұп аяқтарында жабысқақтары бар. Денесінің арт жағында жабысқақтары болмағанмен әрқайсысында екі қылшалы төмпешіктері бар. Тұмсығы қысқа дөңгеленген, кеміруге бейімделген. Жыныс диморфизмі жақсы дамыған.

Өсіп-өнуі. 9-10 тәулікке созылады. Олар мынадай бағдар бойынша көбейеді: жүмыртқй, балаң-кене, протонимфа, телеонимфа және имаго.

Эпизоотологиялық деректер. Отодектоз ит пен мысықтан басқа бағалы терілі аңдарда (түлкі, жанат тәрізді ит және т.б.) кездеседі. Инвазиямен көбінесе жоғарьща аталғандардың 1,5-айдан 4 айға дейінгі күшіктері зақымданады. Кейде ауру зілді түріне көшіп, ауырғандардың ішінен өлім-жітім көбейеді.

Кенелердің мекен ететін негізгі орындары: құлақтың сыртқы қалқаны, сыртқы есіту түтігі және дабыл жарғағы.

Кейде мұндай тынышсыздану тоқтайды да, біраздан кейін қайта басталады. Құлақ ішінен алынған қырындыда көптеген кене бары анықталады. Есіту түтігінен шыққан жалқаяқ қатып қалады, қатпаршақтанады. Есіту түтігінің терісінде уытты жаралар пайда болады.

Кейбір жағдайларда отодектоз іріңдеткіш микробтармен асқынады. Бағалы андардың дабыл жарғағы тесіліп кетуі де мүмкін. Мұндайда ортаңғы және ішкі құлақ бөлімдері, тіпті ми қабықтары да зақымдалуы мүмкін.

Диагнозы. Құлақтың ішкі жағының қабынып, қабыршақтануы отодектозға күдік тудырады. Ал қырынды ішінен тірі кенелердің табылуы диагнозды толық дәлелдейді.

Емі және дауа шаралары. Мына дәрілер жақсы нәтиже береді.

1) Камфора майына ерітілген 3% хлорофос қолданылады.

2) 5% никохлоран эмульсиясы да жақсы нәтиже береді.

3) Ивомекті аэрозоль түрінде немесе егуге болады. Цидектинде қолданылады. Емдеу 14 күннен соң қайталанады. Ем жұмысымен қатар қора-жайды дезакаризация шараларынан өткізу шарт.

Аурудың алдын алу үшін карантин шараларын жүргізу қажет. Асыл тұқымды бағалы аңдардың құлағы тексеріледі. Шағылыстыру алдында (қараша және желтоқсан айларында) барлық асыл тұқымды аңдардың құлағына 5% дикрезил суспензиясы 1,5-2 мл- ден енгізіледі. Ит пен мысықты аң фермаларына жолатпау керек. Отодектозбен ауырып сауыққан аңдарды жүні шығып болғанша сақтап, сонан соң союға жібереді.

Құс кнемидокоптозы

Кнемидокоптоз немесе аяқ қотыры жасы бірден асқан құстарда кездесетін ауру. Оны қоздыратын құс аяғының қауырсынсыз жерлеріндегі, мүйізді қабығы астында өмір сүретін өте ұсақ Кnеmidoсорtеs туысына жататын кенелер. Әдетте кнемидокоптоз тауықта кездеседі. Бірақ бұл ауру күрке тауықта, кептерде және т.б. құстарда кездесуі мүмкін.

Еркектерінің дене пішімі сопақ, арт жағында қылтанақтары бар. Еркек кенелердің аяқтары ұрғашьшарының аяқтарынан ұзындау келеді.

Сондай-ақ, құстарда осы туысқа жататын кенелердің Кn. lаеvіs деген басқа түрі де кездеседі. Ол тауықтың терісін зақымдайды. Қаламының түбі қайызғақтанып, қабыршықтанады. Қауырсындары сынады немесе түсіп қалады. Шаруашылыққа құс басын жинарда, барша құстарды карантинде ұстап, осы кезде оларды кнемидокоптозға зерттейді. Тері кнемидокоптозының сақтандыру шаралары да, аяқ кнемидокоптозындағыдай.

Демодекоз жануарлар мен адамда кездесетін тері ауруы. Бұл ауруға шалдыққан жануарлардың ең алдымен терідегі түк баданасы мен май бездерін Dеmоdех туысына жататын өте ұсақ кенелер зақымдайды, сонан соң дерматит, гиперкератоз белгілері байқа- лады, жануарлар арықтайды.

Ұрғашыларының дене тұркы 0,3 мм, еркегі кішірек - 0,2 мм, ені 0,06 мм. Тұмсығы жақсы дамыған таға тәрізді. Аяқтары кысқа, үш буылтықты, тырнақшалары бар. Балаң кенелерінде аяқ орнында 3 жұп төмпешіктері бар (20-сурет).

Өсіп, өнуінің барлық сатылары түк баданалары мен май бездерінде өтеді, олардың ішінде кенелер тез көбейіп, колониялар түзеді. Мысалы, бір сиырдың үстінде 4 мыңға жуық колония, ал олардьщ әр біреуінің ішінде әр даму сатыларындағы 5 мындай кене болуы мүмкін. Денеден сырт жерде 34-40°С жылылықта кенелер 9 күндей тіршілігін және қозғалымпаздығын сактайды

Демодекоз ауру мал сау малмен жаңасқанда және ластанған қоршаған ортадағы заттар арқылы жұғады. Ауруға жас мал бейімдеу келеді.

Ірі қара демодекозы

Бұл ауру Ресейдің солтүстік батыс аймағында көбірек тараған. Қазақстанда демодекоз жергілікті сиыр тұқымдарында болмайды. Батыс елдерінен әкелінген малда болуы мүмкін. Демодекоз 6 айдан асқан жанураларда негізінен көктем және жаз айларында кездеседі. Бұл кезеңде ересек кенелер өзінің өсіп, өнген жерлерінен тері үстіне шығады.

Демодекоз шыққан шаруашылықтарда жануарларды бүрку әдісімен немесе дәріні шашамен жағып емдейді. Емдік мақсатымен 0,5%-ды дикрезил эмульсиясын, 1%-ды хлорофос ерітіндісін қолданады. Жануарларды әрбір 4-5 күн сайын 5-6 рет дәрілеу қажет. Сонда ғана ауру белгілері бірте-бірте жоғалады. Сырттан қолдануға 0,5% корал, 1,5% карбофос, 0,2% этафос жөне 5% гордон эмульсиялары тиімді. Сондай-ақ 0,2% г/кг мөлше- рінде тері астына егілетін ивомек те жақсы нөтиже береді.

Жоғарыда аталған эмульсиялар мен ерітінділер әр жануарға айларында кездеседі. Бұл кезеңде ересек кенелер өзінің өсіп, өнген жерлерінен тері үстіне шығады. 2-3 л есебінен қолданылады. Жануарларды осындай дәрілеу олардың организмінде ешбір жанама құбылыстарды туғызбайды. Қандағы холинэстеразаның дарынсыздығы 30-38%-дан аспай және әрбір дәрілеуден кейін 3-4 тәуліктен соң қалпына келеді. Ауруға шалдыққан жерге жергілікті ем де қолдануға болады. Демодекоз колониялары шоғырланған жерге арасына 4-5 күн салып, 3-4 рет «Акродекс» және дерматозолъ аэрозольдары қолданылады, бірақ мұндайда бүкіл тері жабынын дәрілеуді де естен шығармау шарт.

Дауасы. Ай сайын жануарларды клиникалық байқаудан өткізу және демодекоз бүдырмақтары түзілетін жерлерін сипау арқьшы зерттеп отыру қажет. Кейде бұл бұдырмақтардан жадығат алынып, микроскоп арқылы тексеріледі. Ауру шыққан жағдайларда осы топты түгел оқшаулап емдеу шарт. Ауру жұғуы күдікті жануарларды сақтандыру мақсатымен арасына 9-10 күн салып, екі рет акарицидтермен дәрілеу қажет.

Жануарлар денесіндегі кенелерді қырумен қатар мал қораларын және ауру мал жанасқан жабдықтарды да 1%-ды хлорофос немесе дикрезил ертіндісімен 200 мл м² мөлшерінде бүркіп дәрілейді. Сондай-ақ малдың күтімі мен азықтандыруын жақсарту шарт. Шек қою шараларын, сақтандыру жүйелерін жүзеге асырғаннан соң және теріні зерттеп, тірі кенелер таба алмаған жағдайда ғана алуға болады.

Демодекоз ит тұқымдастары арасында өте жиі кездесетін қотыр ауруы. Оған әсіресе, ергежейлі пинчерлер, той-терьерлер, боксер тұқымдас иттер, шығыс-европалық қасқыр иттер және т.б. шалдығады. Демодекоз 2 айлық, әсіресе 6 айдан 2 жасқа дейінгі күшіктерде жиі кездеседі. Ауру жер жүзінің барлық елдеріне тараған.

Аурудың жеңіл түрінде, яғни денеде 1-3 ошақ қана болса, терінің түгін қырқып, терінің бензинге, эфирге немесе ацетонга шыланған тампонмен сүртіп, 14% йод тұндырмасын жағады немесе «Акродекс» және дерматозолъ аэрозолдарымен емдейді. Қабыну қүбьшысын азайту үшін 3 күннен соң, осы жерлерге Вишневский сүртпе майын жағу керек. Емді арасына 5-6 күн салып, 2-4 рет қайталау қажет.

Демодекоздың ауырлығы орташа түрінде де, яғни ит денесінің әр жерінде 3-5 ошақтан болса, осыған ұқсас ем шаралары жүргізіледі. 2% хлорофос ерітіндісі немесе 1% корал, байтекс эмульсиясы мақта тампонымен теріге сіңіріліп жағылады.

Иттерге жалпы ем жүргізу үшін 0,025 г/кг мөлшерде ішке хлорофос беріледі. Бұл ем 5-6 дүркін, арасына 5-6 тәулік салып жүргізіледі. Сондай-ақ тері астына 0,2 г /кг мөлшерінде ивомек 35 рет, арасына 7-10 күн салынып егіледі. Күретамыр арқылы 0,5- 1 мг/кг мөлшерінде 1% трипансин де, арасына 3-6 тәулік салып егілгенде жақсы нәтиже береді.

Демодекоздың ауыр түрінде емдеу өте қиынға түседі. Ең алдымен жануардың тері үстіндегі және ішкі мүшелеріндегі кенелерін жою керек. Ол үшін әрбір 5-6 күн сайын жануарды 2% хлорофос ерітіндісімен жуып, оны ішке де береді. Сонан соң зақымданған ошақтарға (Акродекс) дерматозоль аэрозолдарын немесе Вишневский сүртпе майына 2-3% дикрезил қосып жағады. Мұндай емді аурудың клиникалық белгілері жойылғанша қолданады.
Малды қарақұрт шағуы
Қазақстанның оңтүстік аудандарында малды қарақұрт шағуы кейбір жылдары жиі кездесіп тұрады. Қарақұрт уы қойдан басқа түліктің баршасына өте қауіпті.

Қарақұрт уы адамға да өте қауіпті. Қарақұрт шаққан адамның дене қызуы шүғыл төмендейді, адам қара терге түседі, соңынан жүрегі салдануы мүмкін.

Қарақұрттың көзге әрең ілінетін бір тамшы уы, санаулы ми- нут ішінде төрт есекті өлтіруге күші жетеді.

Қарақұрт буынаяқтылар - Аtһrороdа топтамасына өрмекші тәрізділер - Аrасһnоidеа классына, өрмекшілер - Аrаnеіnа тегіне және Lаtһrоdесtus trеdесіmguttatus түріне жатады. Қарақұрт деген қазақша аты ғылымға атау ретінде енген.

Қаракұрттың бас бөлімі кеудесімен ұласқан, содан кейін кұрсақ бөлімі келеді. Жақ қармалауыштарында (педипальпаларында) күрделі шағылыс мүшелері бар. Бас, кеуде бөлімінің жоғарғы жағында 4-тен орналасқан екі қатар көздері бар. Денесінің төменгі қарын жағында 4 жұп буылтықты аяқтары және олардың алдыңғы жағында бір жұп қармалауыштары бар. Жоғарғы жақтың (хелицерлердің) өткір тырнақшалары төмен қарай иілген. Хелицерлердің түп жағында улы бездері бар, ал олардың өзегі тырнақшалардың ұшынан ашылады.