«Түркі тектес халықтардың аңыздарындағы Асан Қайғы бейнесі»

Бұл орайда алдымен ноғай атауын ұлт этнонимі ретінде сақтап қалған Солтүстік  Кавказдағы ноғай халқының аңыз-жырларында қандай бейнеде сақталғанына көңіл бөлінеді.

Солтүстік Кавказдағы ноғай халқының арасында сақталған батырлық жырларда Асан бірде мұсылман дінінің өкілі, бірде батырдың тұлпарын танитын сыншы, бірде абыз-сәуегей бейнесінде көрінеді. Мысалы, Ноғайлы батырлық жырларының ең көне жырларының біріне жатқызылатын [14,57-60] «Айсыл баласы Ахмет» жырында Асан мұсылман дінінің қайраткері ретінде көрініп, алғашқыда Әз-Жәнібекке қызыңды Ахмет батырға бер деп кеңес береді, бірақ Темір бай пара ұсынғаннан кейін ол шешімін өзгертіп ханға қызыңды Темір байдың баласына бер деп үгіттейді [14, 9].

Қазақ аңызында бұл мазмұн сәл өзгеше баяндалады. Жәнібек өзінің қарындасы Қаныбетті Айсыл баласы Әметке бермей Мығалы байдың Тастемір деген ұлына бергендігіне өкпелеп тойға келмей қояды [15, 267].

Ал «Орақ-Мамай» жырының ноғай халқының арасындағы нұсқасында Асан абыз-сәуегей бейнесінде орын алған. Жырдың басында Мұса ханның ордасында өткізіліп жатқан кеңесте ол Мұсаның 12 ұлының кенжесі Исмаилдың өсе келе ноғай халқын күйрететін ағайын аралық жауластыққа себепкер болатынын болжайды [14,147]. Тарихта Ноғай Ордасының күйреуі Исмайыл мен Жүсіп бидің билік үшін тартысынан басталған болатын. Сонымен қатар аталған жырда Асан жылқы баласының жүйрігін анықтай алатын сыншы [14, 113].

Ноғай халқының ақындар мұрасында да Асан өлеңдері көрнекті орын алады. Мұнда ол ел тағдырын ойлаған, әділ қоғам орнатудың жолына  жауап іздеген, ел мүддесіне кереғар іс-әрекет жасаушы билерді сын тезіне алған танымал ақын. Асан Қайғы өмірдің басты құндылығына адамгершілік қарым-қатынасты, өзара сыйластықты, әділдікті қояды. 

Асан шығармашылығы  Ноғай Орда мырзалары өз ара билік тізгініне таласып, ел басына күн туып,  ноғайлының  ыдырап кету уақытында туған. Ноғайлы жұртының  қамын ойлаған ақын елдің болашағына қам жеп қайғырады. Асан ағайынға ағайын жау болып, ата-анадан, бала-шағадан айрылып, іргесі сөгілген елдің ауыр тағдырына кінәлы деп ел билеген билеушіні (ханды) айыптайды.  Ақын басты кінәны Әз-Жәнібек ханға артады. Бұл ақынның елдегі қалыптасқан шиеленісті мәселені шешуге ұмтылған, ханды халық үніне құлақ асуға шақырған дауысы деп санауға болады:

За истребленных отцов,

За причитающих матерей,

За разоренный народ,

За сыновей, мчавшихся, как ветер,

За пленных дочерей,

За Родину возмущенную

Наш хан, называемый Джанибеком,

От тебя я потребую ответа! [14,54], - деп қаһарланады ақын.

Ноғай халқында сақталған Асан өлеңдерінен оның қазақ халқы арасындағы толғауларынан мазмұны бөлектеу. Ноғай Асаны ханға батыл сөйлейтін, одан ел мұң-мұқтажын өтеуге «қайғы жеуді» талап ететін ақын.

Қазақ арасындағы Асан - ханның орынсыз істеріне өкпелеп, тығырықтан шығу үшін «қайғы жеп» жол іздеген жырау:

Ай, хан мен айтпасам білмейсің,

Айтқаныма көнбейсің.

Шабылып жатқан халқың бар,

Аймағын көздеп көрмейсің.

Екі Асанды салыстырып қарағанда, қазақ арасындағы Асан ноғай Асаны сынды ханға сұрауы нақты талаптар қоймайды.   

Асанның ноғайлық сыңарынан «жұмсақтау» болатынының  себебі мынада: Алтын Орданың ыдырауынан кейін жеке хандық ретінде бөлек отау құрған Қазақ хандығы тұсында ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда Ноғай Ордасында өмір сүрген ақындарының  шығармалары қазақ рулары арасында өзінің төл топырақтағы тарихи шындықтан  алыстап кеткен. Ноғай Ордасынан бөлек хандық құрған қазақ арасында ақындардың өмірі мен олардың шығармаларының кейбір мәтіндері және олармен ілесетін аңыздар түпкі мазмұннан ауытқыған[14,193].

Асан Қайғы бейнесі башқұрт халқының ауыз әдебиеті үлгілерінде  де сақталған. Башқұрт халқының эпикалық сарын бар философиялық толғауларында, яғни құбайырларында (кубаир)   «Асан ата» атты толғау бар. Онда ол халықтың болашақ тағдырында бақытсыздық пен үлкен тауқыметтің күтіп тұрғанын, халық ата-бабасының әдет-ғұрпын ұмытқанын, ағайын-туысқандық жойылатынын уайым етеді.

«Асан ата» толғауы башқұрт құбайырларында бастау ретінде жиі кездесетін мынадай жыр жолдарымен аяқталады:

Тыңда, елім, қарияны,

Айыптама тым қатты.

Білгендіктен айтамын,

Оны қазір айтпасам,

Өкінесің, сен кейін...(Жолма-жол аударма) [16, 63].

Бұл жыр жолдарындағы сарын қазақ арасында сақталған аңыздар  да кезедеседі.  

Башқұрт әдебиеттанушысы Г. Хусаиновтың пікірінше, башқұрт пен қазақ арасында сақталған Асан  толғауларының сарыны бір болғанымен тарихилығы тұрғысынан айырмашылық бар. Қазақ арасында сақталған толғау ноғайлы кезеңінің көне замандарынан хабар берсе, башқұрт арасындағы толғау ХҮІ ғасырдың екінші жартысындағы ноғайлы кезеңінен хабар береді[16, 62].

Башқұрт халқының фольклорында Асан Қайғы туралы өлең мен қара сөз араласып келетін «Асан Қайғының үлгілі сөзі» атты көлемді аңыз сақталған. Сонымен қатар, қарақалпақтар Асан Қайғыға тілейтін «Елдің ары – ердің ары», «Еділ жер» толғаулар башқұр арасындағы  құбайыр жырларына мазмұны мен формасы тұрғысынан дәлме-дәл сәйкес келеді [16,63].

Қазақ арасында батырлық жырларды жырлаушы жыршы-ақындар (Мұрат, Нұрым, Қашаған) шығармашылықтарында да  Асан бейнесі ноғайлы жырлары мен аңыздарда айтылатын бейнеден ауытқымайды. Өз шығармаларында Асан есімін көп атайтын  жыршы ақын Мұрат Мөңкеұлының төл туындыларында Асан қоныстың құтсыз болатынын әу бастан аңғарып, оны тастап көшіп кеткен жан болып суреттеледі. Мұрат ақын үшін Асан заманның кейпінің қандай боларын күні бұрын болжаған әулие кісі. Ақын шығармаларында  Еділ мен Жайық арасындағы қоныстардың тарихы Асан Қайғының ғұмырнамасымен тығыз байланыстырылатын тұстар да орын алған.

Бұл бөлімнің қорытындысы Асан Қайғы - Ноғай Ордасынан тараған түркі тектес халықтарға ортақ бейне және кейін жеке ұлт болып қалыптасқан халықтардың рухани мұраларында Асан бейнесін әр түрлі деңгейде сақтаған деген тұжырымды сомдайды.

«Асан Қайғы туралы аңыздардың фольклорлық сипаты» деп аталатын үшінші бөлімде Асан Қайғы туралы аңыздардың фольклорлық белгілері мен поэтикалық көркемділігі талданады. Бөлім «Жерұйық-Жиделібайсын» әлеуметтік утопиясы», «Асан Қайғы туралы аңыздардағы тұрақты мотивтер», «Асан Қайғы туралы аңыздардағы ғұмырнамалық тұтастану құбылысы» деп аталатын үш тарауға бөлінген.

3.1. «Жерұйық-Жиделібайсын»  әлеуметтік утопиясы» деп аталатын тарауда Асан Қайғы туралы аңыздардағы негізгі мазмұн «құтты қоныс» іздеу сарыны талданады. «Құтты қоныс» іздеу қоғам дамуының белгілі бір сатысында әлем халықтарының дүниетанымында орын алған рухани сана, жақсы өмірді күткен арман-аңсары. Ғалымдар рухани санадағы бұл көріністі - әлеуметтік утопияға жатқызады. Асан Қайғы туралы аңыздарда орын алған әлеуметтік утопия шетел, орыс, сондай-ақ белгілі фольклортанушы мен әдебиеттанушылар С. Қасқабасов, Б. Омаров, А. Шәріп сынды ғалымдардың аталған мәселеге қатысты зерттеулерінде түзелген пікірлер  басшылыққа алына отырып,  Асан Қайғы туралы аңыздарға негізгі арқау болған «құтты қоныс» іздеу сарынының түп-төркіні,  оның өзіндік ерекшеліктері көрсетіледі. 

Асан Қайғы туралы әңгімелердегі «Жерұйық», «Жиделі-Байсын» атты мал-жанға жайлы, тыныш, рахат қонысты іздеу сарынының шығу төркіні мен өзгерген мазмұнын ашуға құрылған күрделі әрі келелі зерттеу – С. Қасқабасовтың зерттеулерінде алғаш көрініс алды.

Асан туралы әңгімелерді әлеуметтік утопиялық әпсанаға жатқызған ғалым оның қазақ фольклорында үш сатысы бар екендігін белгілейді. Олар:  бірінші саты - «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман туралы идея. Екінші саты - құтты мекен туралы арман. Үшінші саты өзі өмір сүріп отырған қоғамды өзгерту идеясы[17, 103].

Асан Қайғы туралы әңгімелерді ғалым қазақ фольклорында байқалатын әлеуметтік утопиялық ойлардың  алғашқы екі сатысына жатқызады: «Қазақ фольклорында, - деп жазады фольклортанушы, - халық әлеуметтік утопиясының алғашқы екі түрі (сатысы) байқалады. Бірақ олар ашық, жітеліп бөлінбейді. Соған қарамастан, орнаған қоғамға, өмірге немесе әміршіге деген наразылық (протест) пен қарсылық (оппозиция) қазақтардың қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман мен құтты мекен –Жерұйықты іздеу туралы әпсаналарында айқын сезіледі» [17,104].

Зерттеуші А. Шәріп Асан туралы аңыздардағы утопиялық сарындарды  Асан Қайғы туралы аңыздарды қазақ поэзиясында көрініс алған утопиялық ойлардың бастау арнасы ғана емес, Асанның өмір сүрген дәуіріне қарап оны Кампанелла, Т. Морр шығармаларында орын алған «Құтты қоныс немесе қайырымды қоғам» туралы утопияның алғашқы бастауы деп санайды [18,185].

Әдебиет тарихындағы зар заман ақындарының шығармашылығын арнайы зерттеген Б. Омарұлы Асан Қайғыны «Халықтың ой-арманымен өзектес «Жерұйықты»  іздеген, бірақ таппаған, ал зар заманды болжаған, бірақ көрмеген дәуірі» [19, 60] деген пікір айта отырып, Жерұйықты іздеу «зар заманның» белгі нышаны еді деген тұжырым жасайды[19, 60].

Солтүстік Кавказдағы ноғай халқының мұраларында сақталған Асан Қайғы туралы аңыздар мен өлең-жырлар және Ноғай Ордасы күйрегеннен кейін жан-жаққа тараған түркі тілдес халықтардың фольклорлық мұраларын зерттей келе, зерттеу жұмысы Асан Қайғы есіміне байланысты айтылатын құтты қоныс утопиясы ХҮ ғасырдағы Қазақ хандығы тұсында емес, одан бергі дәуірдегі -ХҮІ ғасырда көшпелі  Ноғай Ордасының ыдырауы басталған  үлкен аласапыран уақытта көне утопия қайта жаңғырған деген жорамал түйіндейді.

Мұндай түйінді жасауға Асан туралы алғаш пікір айтқан және арнайы зерттеген Ш. Уәлиханов пен М. Әуезовтердің пікірлері негіз болады. Ш. Уәлихановтың Асанды өз зерттеулерінің әр жерінде бірде «көшпелілер философы», бірде «ноғайлы философы» де атап отыруы Асанның Ноғай Ордасында туған зар заман күйін жырлауға тікелей қатысы бар кісі екендігін белгілесе керек. Оның үстіне Ш.Уәлиханов өз жазбаларын ХІХ ғасырдың ІІ жартысында, ел есінде  өткен күндердің елесі жоғалмаған. Сондай-ақ заңғар ғалым М.Әуезовтің Асанды «Абылай алдында аз-ақ бұрын өмір сүрген адамға ұқсайды» [1,199] деп көрегендікпен пайымдауын да еске алуымыз керек. Абылай заманының алды Ноғай Ордасының күйреген уақыты.

Алтын Орда мемлекетінің мұрагеріндей болған бағаналы Орданың (Ноғай Ордасы) құлағанын (Ор орманы күйген күн), басшысы өлгенін (Орманбет би өлген күн), байтақ елдің азып тозғанын (Он сан ноғай бүлген күн) көрген Асан бүлінген елдің халіне «қайғырып», елді сол күйге душар еткен ханды (Әз-Жәнібекті) сынайды, елдің бұрынғы шалқыған, дәулетті бейбіт күйін қалпына келтіру үшін «құтты қоныс», «Жерұйық-Жиделібайсынды» іздейді.

Бұл орайда халық өткен күндерге көңіл аударады. Қалыпты өмір салты жаңа арнаға күрт бұрылған уақытта халық сана-сезімінде ескі күнді аңсау сарыны туады. 

Бұл арадан көшпесең,

Айтқаныма түспесең,

Орыс алар қалаңды

Шулатар қатын балаңды

Осыны көрдім түсімде... [1,200]

Қаһарманның болашақта болар оқиғаны ғажайып түс арқылы көруі түркілік фольклорда жиі кездесетін көрініс. Белгілі фольклорлық қаһармандардың арасында бұл қасиетке ие емес кейіпкерлер кемде-кем. Мысалы, Оғыз қаған жырындағы Ұлық Түрік, Қорқыт, Бұқар жыраулар елдің болашағы, алдағы болар оқиғаларды түс арқылы көріп, оны билеушісіне жеткізіп отырады. Қаһарманның бойына ерекше қасиет түс көруді  енгізу - кейіпкерді фольклорлық шарттылықпен идеализациялау тәсілдерінің бірі.

Болашақты болжау (сәуегейлік) мотиві. Асан Қайғы туралы аңыздар мен жырлар сюжетіндегі молынан кездесетін мотив - болашақты болжау мотиві. Бұл мотивтен құрылған сюжет Асан туралы аңыздардың ең негізгі мазмұны десе де болады. Асан Әз-Жәнібек ханның істеген ісінің ақырына болжау жасайды. Ол істердің орынсыз болғанына қайғырады.

Асан Қайғыда кездесетін сәуегейлік Оғыз жырларындағы Ұлық Түрік, Қорқыт Атада, Шыңғыс ханның тұсындағы Көкчү  бақсыда,  Бұқар жырауда, қазақтың атақты би-шешендерінің бойында да бар.

Болашақты болжап, сәуегейлік айту мотивінің түп негізі – шаман дінінің басты өкілі бақсының функциясынан бастау алатыны сөзсіз [20,160]. Бақсы – көк Тәңірінің жердегі өкілі, Тәңірімен тілдесіп, оның әмірін жер бетіне жеткізер ерекше қасиетке ие кісі. Демек, Асан Қайғы халықтың болашағы мен бақыты үшін жаратылған  ерекше қасиетке ие жан.

Халық осы мотивті көріктеу құралы ретінде аңыздардағы Асанның бойына қондыра отырып, оны ел қамын ойлаған қызметін дәріптейді. Асанның «ел қайғысын жеген» істерін  билеуші топтардың өкілдеріне үлгі етеді.  Биліктің ел мүддесімен санаспайтын кереғар белгілеріне  өз наразылығын білдіреді.

Асан Қайғының су патшасының (Суса хан) қызына үйлену мотиві негізіне ертедегі адамдардың көне түсінігі арқау болған. Өзен түріндегі су - өлілер әлемі ретінде қабылданған көне түсінік. Айталық, «Ер Төстік» ертегісінде Төстік жылан Бапының еліне бару үшін су астына түседі. Өлімнен қашқан Қорқыт Сырдарияға келіп, сол жерде су ортасында ұзақ уақыт өмір сүрген болатын.

Қоқыт туралы әпсананы арнайы зерттеген ғалымдар кейіпкердің су сағасынан пана табуын космос моделін үлкен өзен түрінде бейнелеген шамандық түсінікке саяды [17,103] деп есептейді.

Асанға бал ашқан балгердің пері қызын Еділ, Жайық, Сырдария, Ертіс өзендерінен қармақ сал деп кеңес беруінде де суды басқа әлем ретінде қабылдаған көне түсініктің ізі жатыр. Ал Асанның пері қызын Ертіс өзенінен табуында да су аяғы өлілер әлемі деген түсініктің логикасы бар. Еділ мен Жайық – солтүстіктен оңтүстікке ағатын өзендер, ал Ертіс оңтүстіктен, солтүстікке ағады. Ал солтүстік - көне мифтік түсінік бойынша өлілер (бөлек) дүниесі.

Мифтер поэтикасын зерттеген Е.Мелетинский солтүстік халықтардың мифтерінде космостық моделі өзен түрінде бейнеленетін жазады. Ғалым былай дейді: «Солтүстіктегі халықтардың шамандық мифологиясында (функциясы жағынан әлемдік ағашқа, шамандық ағаштарға жақын) шамандық өзен болады деп түсініледі, ол өзен жоғары мен төменді, аспан мен жерді байланыстырып тұрады деп есептеледі; осыған сәйкес өзеннің басы жоғары, ал аяғы – төменгі әлемге сәйкес келеді де, оның тылсымын қабылдайды деп саналады. Сөйтіп, өзеннің аяғы (сағасы) төменгі әлем жатқан жақты (көбінесе, солтүстікті) бейнелейді деп саналады» [21, 217].

Өлімнен қашқан Қорқыттың да оңтүстіктен солтүстікке қарай ағатын Сырдария өзеніне келетінін еске түсірейік. Асан да тегі бөлек болашақ жарын оңтүстіктен солтүстікке қарай ағатын өзеннен тауып отыр. Демек, Асанның тағдырына жазған пері қызына үйлену үшін Ертіске келуінде де басқа әлемге сапар шегу сарыны жатыр. Демек, Асан Қайғы бейнесінде көне мифтердегі өлім әлеміне сапар шегетін бақсының (шаманның) әрекетінің әлсіз іздері бар.

Асан Қайғы  туралы аңыздарда кездесетін тағы бір мотив - шарт қою және оны орындай алмау мотиві. Қаһарманға шарт қою мотиві шығарманың көркемділігіне қызмет етеді. Аңыздың көркемдігі артқан сайын оның хабарлық, танымдық сипаты кеми түсіп, әпсаналық, хикаялық сипат арта түседі.  Асан туралы аңыздарда осындай белгілер анық байқалады. Шарт қою және оны орындай алмау мотиві Асан Қайғы туралы  аңыздарда оның «қайғы» атану себебін баяндау  тұсында көрінеді.

Үшінші бөлімнің соңғы тарауы «Асан Қайғы туралы аңыздардағы ғұмырнамалық тұтастану құбылысы» деп аталады.

Асан туралы қазақ аңыздарында шежірелік тұтастану құбылысының ата мен немере және әке мен бала арасындағы бөлігі суреттелген. Бұл ғұмырнамалық тұтастануда құбылысы Асанның саяхатшылығы, елдің болашағы үшін құтты қоныс іздеген қамқорлығы және хан жанындағы би-жыраулық қызметтері бейнеленген тұстарда көрініс алған.

Елге аң-құсы мол қоныс іздеген ата мен баланың арасындағы саяхатшылық мұратты дәріптеген ғұмырнамалық тұтастану Асан туралы қара сөзі аралас көлемді жырда берілген. Жырда Асанның әкесі саятшы Сәбит, шешесі - Салиха. Ал Асаннан туған баланың аты - Абат. Асан саятшы әкенің үлгілі ісін жалғастырушы. Абат - әкесі Асанның ел қамын ойлаған ісіне көмектесетін көмекшісі.

Асанның елге жайлы қоныс іздеген елдің қамын ойлаған өнегелі істері оның би-шешендік және хан жанындағы жыраулық қызметтерінде орын алған ғұмырнамалық баяндауларда да  жалғасын табады. Бұл баяндауларда халық Асанды бала кезінде шешендік қасиетпен көзге түсіріп, кейінен хан жанында ел қамын ойлайтын қария жырау бейнесіне ұластырады.

Сөзге ұста шешен кісінің фольклорда кең дәріптелетінінің түпкі себебі-сөздің магиялық құдіреті бар деген көне ұғымынан бастау алады. Магия кез-келгенге қона бермейді, ерекше қасиеті бар кісіге қонады. Ерте замандағы түсінік бойынша, ондай кісілер-абыздар мен бақсы, әулиелер. Халық аңыздары Асанды әулие кісі деп таниды.

Аңыздар Асанды шешен кісі ретінде дәріптей отырып, оның қашанда ел қамы үшін жүрген кісі екенін көрсетуге ұмтылады. Бала кезінде шешендікпен көзге түскен Асан ғұмырнамасының (биографиясының) келесі кезеңі жыраулық қызметке ұласады.

 Хан жанына көпті көрген данышпан қария жырауды отырғызу түркі фольклорында жиі кездесетін көрініс.

Бұл бөлімде фольклорлық тұрақты мотивтер мен қаһарманды дәріптеу тәсілдеріне кең талдаулар жасала келе, Асан туралы аңыздар өз бойына фольклорлық поэтиканы мол игерген халықтық бай мұра деген тұжырым жасалынады.

Қорытындыда зерттеу жұмысының барысында алынған ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар жинақталып түйінделеді

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Әуезов М. Әдебиет тарихы. А., 1991.-240 бет.

2 Досмұхамедұлы Х.  Аламан (Құрастырушылар, алғы сөзін және түсініктемелерін жазғандар – Ғ. Әнесов, А. Мектепов, Ш. Керімов)- Алматы: Ана тілі, 1991.-176 бет

3 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы (Құрастырып, алғы сөзін жазған  Т. Қоңыратбаев). –Алматы: Ана тілі, 1991.-288 бет. 

4 Халид Құрбанғали Тауарих хамса (Бес тарих). Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. -Алматы: Қазақстан, 1992.- 304 бет

5 Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие//Соб. соч. 5-ти т.т.2. А., 1985.-416 с. /148-166/.

6 Древняя Казань глазами историков и современников. Казань, 1996.

7 Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды М., 1973.

8 Григорьев А.П., Григорьев В.П. Коллекция золотординских документов ХIҮ века из Венеций. М., 2002.-276 с.

9 ҚРҰҒА Сирек қолжазбалар қоры, Папка №910, №5 дәптер.

10 Егоров В.Л. Историческая география  Золотой Орды в ХІІІ-ХIV в.в. М., Наука, 1985.-244 с.

11 Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М: Издательская фирма «Восточная литература РАН», 2002.-  752с.

12 Валиханов Ч.Ч. Заметки при чтении книги проф. И.Н. Березина «Ханские ярлыки»// Соб. соч. 5-ти т. т1 А., 1984. -432с. /104-114/

13 Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата, 1969.

14 Сикалиев А.И.-М. Ногайский героический эпос. Черкесск, 1994. -322с.

15 Сәкен Сейфуллин. Шығармалары. 6-том. А., 1964, «Қазақтың мем-к көркем әдебиет баспасы». -   /266-269/.

16 Хусаинов Г.Б. Башкирская литература ХI-ХҮIII вв. Уфа: Ғилем, 1996.-192 с.

17 Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы// Қазақ фольклорының тарихилығы А., 1994.-312бет / 82-129 /.

18 Амантай Шәріп. Қазақ поэзиясы: утопия мен антиутопия.// «Жұлдыз» журналы  №9  1998. /184-193/.

19 Омарұлы Б. Тарихпен тамырлас толғамдар (Асан Қайғы мен Бұқар жыраудың ұлт келешегін болжаған өлеңдері хақында) // «Ұлт тағылымы»  журналы, №1 2000, 56-66 б.

20 Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. А., «Ғылым», 1976. -200бет

21 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. Л., 1976. 

1 Асан Қайғы туралы аңыздардағы тұрақты мотивтер // «Шоқан тағылымы - 7» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Көкшетау, 2002. 100-104-б.

2 Асан Қайғының би-шешендiк қызметi // «Шоқан тағылымы - 7» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Көкшетау, 2002. 104-107 б.

3 Аңыз мұнарындағы Асан // А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ-нiң «Ғылыми Хабаршысы». - Қостанай, 2002. - №7-1. - 14-18-б.

4 Проблемы ложного сиротства в фольклоре // «Шоқан тағылымы - 7» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2002. - 162-167-б

5 «Тауарих Хамсадағы» Ұлық Мұхаммед пен Орманбет бiр кiсi ме? // Ұлт тағылымы. - Алматы, 2003. - №1. - 204-210-б.

6 Асан мен Бұқар жырау бейнелерiндегi ортақ фольклорлық белгiлер // Қазақ тiлi мен әдебиетi. - Алматы, 2002. - №8. - 44-47-б.

7 Ноғайлы жырларындағы Асан бейнесi // Махамбеттiң туғанына 200 жыл толуына арналған аймақтық ғылыми конференция. - Қостанай, 2003. - 160-164-б.

8 Түркi халықтарының әдеби-фольклорлық мұраларындағы Асан бейнесi // «А. Байтұрсыновтың туғанына – 130» конференция материалдарының жинағы. Қостанай, 2003. 170-173-б.

 9 Асан Қайғы қай кезде өмiр сүрген? // Ақиқат. - 2005. - №1 - 33-40-б.

10 Шоқан және Ноғайлы кезеңі // «Шоқан тағылымы - 10» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 2005. - 163-166-б.

11 Асан Қайғы туралы аңыздар және зар заман ақындары // Жоғары оқу орындары аралық Хабаршысы. - Қостанай, 2005. - №3. - 161-166-б.

12  Асан Қайғы туралы аңыздардағы ғұмырнамалық тұтастану құбылысы //Әлемдік рухани құндылықтар және қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері.Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.-Алматы,2007.-І том.-379-386 б.

13 Асан Қайғы және «Жерұйық-Жиделбайсын» әлеуметтік утопиясы // «Шоқан тағылымы - 12» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. - Көкшетау, 20-22 сәуір 2007 жыл (Өндірісте)

                                                            РЕЗЮМЕ

на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности  10.01.09- фольклористика

  - исследовать легенды об  Асан Кайгы;

  - определить место и значение легенд Асана в литературоведении и фольклористике;

  - выяснить значение произведений Асана Кайгы для литературы ХІХ века;

  -определить значение творческого наследия Асана;

  -определить основные мотивы и фольклорную циклизацию легенд об Асане.