М.Қанабекова
жүктеу/скачать 1,98 Mb. Pdf көрінісі
|
| («өзгерістер енгізілсін», «қаулы
қабылдады», «дауыс берді», «белгіленген тәртіпте», т.б.) осын- дай қолданыстың нәтижесі. Қазақ тілінің стилистикалық құралдары деген ұғымға тілдің стилистикалық бояуға ие тұлға-бірліктерінің жиынтығы негізге алынады. Бірақ стиль тілдің стилистикалық бояуға ие емес, бейтарап элементтері арқылы да жасалатынын ескерсек, бұл мәселенің әлдеқайда күрделі екендігін түсінеміз. Сондықтан кез келген тілдік тұлға-бірлік (әсіресе, көп мағыналы түрлері) қолданыс аясында стилистикалық құрал болуы мүмкін. Стилистикалық мағына – стилистиканың негізгі ұғым- дарының бірі. Сөздің мағынасы оның тек заттық ұғымын не болмаса сол зат-құбылыстың сын-сапасын ғана белгілеп қой- майды. Сонымен қатар сөздің стилистикалық қызметіне қатыс- ты мағыналық реңктері де болады. Стилистикалық мағына – тілдік тұлға-бірліктердің мағы- налық құрылымындағы оның лексикалық, заттық, граммати- калық мағыналарынан тысқары қосымша мағынасы. Бұл қо- сымша мағына тұрақты болып, тілдік қолданыстың белгілі жағ- дайларында туындап отырады. Сөздің стилистикалық мағынасы оның ұғымдық мағынасына әсер етіп, сөз мағынасын белгілі бір бояуларымен қоса қабылдауға көмектеседі. Сөйтіп, стилистикалық мағына тілдік тұлға-бірліктің ма- ғыналық құрылымының белгілі бір бөлігін құрайды. Бірақ ол тілдік тұлға-бірліктердің әрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрі- неді. Экспрессивті бояуға ие құралдарда айқын байқалса, кей- біреулерінде тек белгілі контекстік жағдайда ғана анық көрінеді. Стилистикалық мағына мен стилистикалық бояу ұғым- дары бір-біріне жақын. Стилистикалық мағына стилистикалық бояуға қарағанда тұрақты да жалпы. Стилистикалық мағына мен стилистикалық бояу тілдік қолданыста стилистикалық конно- тация деген ортақ терминмен аталып жүр. Стилистикалық коннотация стилистикалық мән-мағына, бояу ұғымдарын бере отырып, тілдік бірліктердің қосымша мағына берушілік қасиетін ашып көрсетеді, яғни экспрессивті- эмоционалдық және функционалды-баға берушілік мағыналары қарым-қатынастың нақтылы қолданыс аясы мен шарттарына байланысты туындайды. Әсіресе функционалды стильдің белгілі бір түрінде стилистикалық коннотацияның тұрақты белгілері пайда болады: прагматика, инерция, молекула (ғылыми стиль), заңды тұлға, келісімшарт, өкім, мәлімдеме (ресми стиль), ре- портаж, бас мақала, хабарлама (публицистикалық стиль), жанр, стиль, идея, сөз-образ (көркем стиль) т.б. Стилистикалық коннотация белгі-қасиеті тілдік бірлік- тердің барлық түрінде (лексикалық сөздерде, тұрақты сөз тіркестерінде, сөзжасамдық тұлға-бірліктерде, синтаксистік құ- рылымдарда) көрініп, стилистикалық әсер тудыруға көмек- теседі. Заман мен замана, тату мен тонның ішкі бауындай, тыңдамау мен сөзін құлаққа ілмеу, пысық пен пысықай, оқыды мен оқып тастады, айта бастады мен айта жөнелді сөзде- рінің соңғы сыңарларының экспрессивті-эмоционалдық қасиеті, стилистикалық мәні оларға жалғанған қосымшалар не тіркескен көмекші етістіктер, фразеологиялық байлаулы тіркестер арқылы айқынырақ көрінеді. Стилистикалық мәнде жұмсалатын тіл бірліктері, бояулы сөз өрнектері коннотация ұғымын қалыптас- тыра түседі. Сөйтіп, коннотация – стилистикалық экспрессивтік- бағалауыштық категория ретінде танылып, «стилистикалық норманы құрудың негізгі тәсілі» болып саналады. Қазіргі тіл ғылымында стилистикалық коннотацияның негізгі арқауы болатын мынадай түрлері (аспектілері) көрсетіліп жүр: стилис- тикалық тапсырма, стилистикалық мағына, стилистикалық әсер. Стилистикалық тапсырма тікелей авторға тәуелді, автор таны- мынан туындайды, ал стилистикалық әсер адресатқа (қабыл- даушыға) бағытталып, оның ақпаратты қабылдау реакциясын, ой-сезімін тудыруға негіз болады. Бұлар сөйлеушілердің қарым- қатынасында көбінесе сұрақ-жауап формасы арқылы жүзеге асады. Сонымен стилистикалық коннотация – заттық-логикалық және грамматикалық мағыналарға қосымша жүктелетін экспрес- сивтік және стилистикалық қасиеттер. Негізгі стиль құраушы факторлар функционалды стиль- дердің жүйелілігін қамтамасыз етеді. Стиль жүйелілігінің негі- зіне оны құрайтын тілдік бірліктердің бір мақсат негізінде өзара тығыз байланысып бірігуі жатады. Мысалы, ғылыми стильде жалпылама, дерексіз мәнге ие бірліктер белсенді рөл атқарса, көркем стильде керісінше, көркем-бейнелі тілдік нақтылыққа ие бірліктер маңызды болады. Стилистикалық қате көп жағдайда тілдік талғамның, сөйлеу мәдениетінің төмендігінен болады. Тілдік талғам – тілді үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын қасиет. Стилистикалық қатенің өзге қате түрлерінен басты ерекшелігі де осында – тілдегі сауаттылықтың төмендігі мен стильдік дағдының қа- лыптаспауында. Сол себептен де стилистикалық қатенің бол- мауын қадағалайтын стилистикалық норма тілдің қатысымдық сапаларының қатарына жатады. Тіл ғылымында стилистикалық сауаттылықтың сатылары мен соған байланысты болатын стилистикалық қатенің түрлері шартты түрде былайша топтастырылады: 1) қазақ тілінің ішкі заңдылықтарын, стилистикалық ре- сурстарын толық меңгермеудің салдарынан болатын стилисти- калық қателер; 2) тілдік-стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық қателер; 3) функционалды стиль нормаларының сақталмауынан не жете меңгермеуден болатын стилистикалық қателер. Мәселен, функционалды стиль нормаларынан ауытқыған жайттар, яғни әр стильдің өзіндік белгісін, стильдік бояуын жете танымаудан кететін қателер: ...синтаксистік қайталамалар да – мәтіннің көркемдік жүгін «бір кісідей» көтеретін тәсіл; рито- рикалық сұрақтардың да шығарманың «құлақ күйін келтіріп» тұратыны белгілі, оны еркіне жіберіп қарап отыруға бол- майды; Немесе тіл заңдылығы бойынша арнаулы, арнайы бір- ліктерінің сөз қолданыста өзіндік айырмашылық, өзгешеліктері бар екендігі белгілі. Арнайы сөзі негізінен, сөйлем құрамында баяндауыш қызметіндегі етістік сөздермен ғана тіркеседі, ал арнаулы сөзі зат есімдермен қатынасқа түсіп, тіркеске енеді: арнайы жабдықталды; арнаулы жабдықтармен қамтамасыз етілді. Мысалы: Қарағандыдан арнайы ұшақпен Ислам-Абадқа жеткізілуі тиіс жүк тиісті орнына тапсыру жұмыстарын Сыртқы істер министрлігі үйлестіреді, дұрысы: Қарағандыдан арнаулы ұшақпен Ислам-Абадқа жеткізілуі тиіс жүкті тиісті орнына тапсыру жұмыстарын Сыртқы істер министрлігі үйлестіреді. Қазақ тілінің заңдылығы бойынша тұйық етістік тұлғалы сөзге жатыс септігі жалғанғанда, қимыл, іс-әрекеттің созың- қылығын, жалғасып жатқандығын білдіреді: өркендеуде, жина- луда, тәжірибе жүргізілуде, ақпараттар таратуда, зерттелу- де, жариялануда, т.б. және ол жалғау болымды етістікке ғана қосылады, ал оның болымсыз етістікке жалғануы – тіл заң- дылығына қайшы, себебі мұндайда істің әрі қозғалуы немесе жылжуы, созылуы байқалмайды. Публицистикалық стильдің теледидар тілінде бұл құбылыс жиі ұшырасады: ...бұл іс процесі толық ашылмауда; ұйым мекемелерінде тиісті шаралар қол- данылмауда; әлі жанармай тиісті орынға жеткізілмеуде; қосалқы бөлшектер табылмауда, т.т.; Журналистерге мақала жазуда оның қандай да бір ақпа- ратты алу не беру еркіндігін шектеу кездеседі десе де, қазақстандық журналистердің айтуынша, Қырғызстан мен Қазақстанда либералды журналистика дамуда, дұрысы: Жур- налистерге мақала жазуда оның қандай бір ақпаратты алу не беру еркіндігін шектеу кездеседі дегенмен, қазақстандық жур- налистердің айтуынша, Қырғызстан мен Қазақстанда либе- ралды журналистика дамып келеді. Келтірілген деректерден көбінесе тіл заңдылығын теориялық тұрғыдан терең меңгермеу салдарынан кеткен стилистикалық қателер екендігі байқалады. Сондықтан да қарым-қатынастың қандай аясында болмасын, тіл бірліктерін жұмсауда лингвостилистикалық сауаттылықтың болуы шарт, тілдік заңдылықтардың, норма табиғатының ерек- шеліктері бұзылмауы қажет. Демек, стилистика ғылымының да өзіндік табиғатын айқындайтын, өзіне тән ерекшеліктерін та- нытатын ұғымдары мен категориялары орнығып қалыптасқан. |