Қарапайым сөздердің стильдік қолданысы

көпшілігі тұрпайы болып келетін экспрессивтік-эмоционалдық 
реңкі бар сөздерді, сөз тіркестерін, грамматикалық тұлғаларды 
айтамыз.
Қарапайым элементтер әдеби тіл үлгілерінде қолда-
нылады, көбінесе стильдік қызмет атқарады. Мысалы, 
«оттама, 
қыртпа, артыңа қара, кәдуіскі, күшік күйеу, шүйке бас, қатын 
алу, көк мойын, шірік кәйтіп кетті, былшылдап отыр, не от-
тап жүрсің, ақша дегенің қырғын, мен саған пысқырмаймын
дегендердің мазмұны төмен болса, 
әкеші,
бересашы, келе сашы, 
кеп кетті
тәрізділер дыбыстық құрамы жағынан «жартыкеш» 
сөздер. Мұндай сөздердің басым көпшілігі тұрпайы болған-
дықтан, автор қолданғанда кейіпкердің ой-өрісін, сауатты-
лығын, мәдени дәрежесін, қысқасы кейіпкер мінезін ашып 
беруде жұмсайды. Бұл жөнінде академик Р.Сыздық
8
: «Нағыз 
жазушы кейіпкерін өздері беріп тұрғандай образға сай сөй-
летеді. Кейіпкер сөзі оның бейнесін жасауға тікелей қызмет ете-
тін көркемдік тәсілдің бірі болып саналады». Мысалы: 
Енді ол безбүйректі жанамалауды қойып, қадағалай соқ-
қысы келіп, көзін соған аудара бергенде, жиынның орта тұсы 
шу етіп көтеріліп кетті. 
- Өй, арам без! 
- Өй, бұралқы! 
Жиын ереуілдей көтеріліп, лықсып – толқып, төмпенің 
төбесіне қарай еңсеріліп келеді; 
Әй, сен, Тайшыбек қарақшы, не оттап отырсың? – деді 
әйел ірі денесімен оң жағына қарай еңсеріле бұрылып (Ғ.М); 
Танашты азырақ қыжыртып алды, ақбөкендерге ұрыс-
ты, иттеріне ұрысты, қалжыңдасты, енді өзіне ұрсары ғана 
қалғандай: 
- Әй, сен көп оттап кеттің ғой, қойсайшы. 
- Ойбой, сорлылар-ай – деді Айжан, сорлылар дегені ақбө-
кен екенін танып
(Ғ.Мүсірепов). Аталған мысалдарда кейіпкер-
дің аузынан шыққан дөрекі, эмоционалды сөздер, яғни қара-
пайым сөздер шоғыры: 
Өй, арам без!; Өй, бұралқы!; Ойбой, сор-
лылар-ай; көп оттап; не оттап отырсың?, 
біріншіден, кейіп-
8
Сыздық Р. Сөз құдіреті А., 2005. 37-б. 

кердің болмысын, адуынды, ұрысқақ, көк езу, долы адам екен-
дігін көрсетуге қызмет етіп тұр, екіншіден кейіпкердің ішкі сезі-
мін, қатты ашу-ызасын беру мақсатында да жиі қолданылған. 
Жазушылар қарапайым сөздерді қолдану арқылы сөйлемдердің 
экспрессивті-эмоционалды қуатын арттырып, айтар ойын оқыр-
ман көңіліне нақты, әсерлі жеткізеді. Ауызекі сөйлеу стилі эле-
менттерін тиімді қолдану арқылы кейіпкерлерінің сөйлеу мә-
нерін, мінез ерекшелігін аша түседі. 
Қарапайым сөздер әлеуметтік мәні бар категория ретінде 
де ерекшеленеді. Айталық, көркем шығармаларда белгілі бір дә-
уір көрінісін нанымды суреттеуде автор әлеуметтік мәні бар қа-
рапайым сөздерді қолданады. Мысалы, 
қазақ
немесе басқа да 
түркі халықтарын 
«киргиз, қайсақ»,
өзбекті – 
«сарт»,
орысты – 
«ақ құлақ»
деу әрі ескішілдіктің сарқыншағы болып табылатын 
қарапайым сөздер де орынды жұмсалған.
Ал осы бірліктерді ешбір мақсат көздемей орынсыз жұм-
сау стильдік нормадан ауытқу болып табылады. Мәселен, шар-
шытоп алдындағы сөзде, ресми жағдайдағы тілдік қарым-қаты-
наста қарапайым сөздерді қосып сөйлеу әдеби тілдің нормасына 
жат деп есептеледі. 
Қарапайым сөздерден 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: