Синтаксистік синонимдер
Синтаксистік стилистика саласында синонимге қатысты
стильдік құбылыстар жиі байқалады. Стилист-ғалымдардың
пікірінше, «синонимия – стилистиканың орталық проблемасы»
(А.И.Ефимов) болып табылады. «Синонимді қолдану ситуация-
ның, экспрессияның, мағыналық реңктің әр түрлі қырларын
білдірудің мүмкіндігін жасайды» (Л.И.Скворцов, Б.С.Шварцкопф),
«сөйлеушінің тіл мәдениеті неғұрлым жоғары болса, синоним-
дік қатардағы құралдарды ол соғұрлым кеңінен әрі белсенді
қолдана алады» (Г.А.Золотова). Мұндай мәселені қазақ тілі ма-
териалдарына да қатысты қолдануға болады. Синонимдер – сти-
листиканың екінші басты ұғымы дейтін пікірдің де синтаксистік
стилистика қарастыратын негізгі мәселенің бірі екендігін нақ-
тылайды.
Қазіргі қазақ тіл білімінде «жұрнақтар синонимиясы»
(А.Ысқақов), «фразеологиялық синонимдер» (І.Кеңесбаев), лек-
сикалық синонимдер (Ә.Болғанбаев), «морфологиялық сино-
нимдер» (А.Қалыбаева), синтаксистік синонимдерді жалпы
атаумен
«синтаксистік
конструкциялардың
синонимдігі»
(М.Серғалиев) деген терминдер қолданыста қалыптасып ор-
ныққан.
Қазіргі қазақ тілінде синтаксистік синонимдердің ең басты
мынадай екі түрі бар:
-
сөз тіркестерінің синонимдері;
-
сөйлемдердің синонимдері.
Синтаксистік синонимдер – тілдің икемділігі мен оралым-
дылығын танытатын табиғи амалдар. Бұлардың білдіретін мағы-
налары бірдей болғанмен, бірақ стильдік өңі, экспрессивтік ма-
ғынасы бірдей емес, стильдік елеулі айырмашылық болады,
екіншіден, синонимдердің бәрі бірдей етістікпен тіркесе бер-
мейді
(көмектессін деп жіберді – көмектескелі келдім).
Сино-
нимдер, көбінесе, мағына дәлдігі үшін, кейде жазу стилін түр-
лендіру үшін де қолданылады.
Сөйлемдердің өзара синоним болу заңдылықтары бар.
Мұндайда баяндауыштың ұйымдастырушылық және байланыс-
тырушылық қызметінің мәні зор. Мәселен, хабарлы сөйлеммен
берілетін ойды сұраулы сөйлем түрінде де айтуға мүмкіндік бар:
туған жерді сағынып келуші едім – туған жерді кім сағын-
байды?
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің синонимдігі мәсе-
лесіне де сақтықпен қарауды зерттеушілер ескертеді:
Мен оны
бес саусағымдай білемін – Мен бес саусағымды қандай білсем,
оны да сондай білемін.
Оқуға келдім – оқу үшін келдім
– сөз тіркестерінің сино-
нимдігі.
Керегеге кілем ұсталған
–
керегеге кілем ұстаған
– сөй-
лемдерінің синонимдігі негізінде баяндауыштардың арасында
етіс мағынасындағы қатынастар жатуы мүмкін.
Септік жалғаулары да синтаксистік синонимдердің жа-
салуына негіз болады:
бұйрықпен марапаттау – бұйрық бойын-
ша марапаттау, мерекемен құттықтау – мерекеге орай құт-
тықтау, т.б.
Бағыныңқы сабақтас сөйлемдердің баяндауыштары түр-
ліше тұлғада жұмсалу арқылы да синтаксистік синонимдер пай-
да болады:
Ол оқыған кезде …, Ол оқығанда…
Демек, сөйлемнің баяндауыш мүшелерін синонимдік ың-
ғайына қарай түрлендіріп жұмсаудың да стильдік мәні бар. Бол-
ған уақиғаны айтып шықты –
Болған уақиғаны баяндап берді.
Мұндағы
айтып шықты –
түгел хабарлады
, баяндап берді
– тү-
гін қалдырмай, тайсалмай хабарлады деген мәнде жұмсалып
тұрғандығы байқалады. Бұдан аңғаратынымыз, синтаксистік
синонимдер болудың негізгі шарттары толық ескерілген. Олар:
синтаксистік қатынас, конструкциялардың лексикалық құрамы,
мағыналық жақындық, тұлғалық айырмашылық, трансформа-
циялық. Қысқасы, синтаксистік синонимдер – бірнеше синтак-
систік құрылымдармен беріліп, лексикалық құрамы бірдей, маз-
мұны бір, бірыңғай синтаксистік қатынаста келіп, нәзік мағына-
лық айырмашылық байқалатын синтаксистік параллелизмнің
түрі болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: |