Материалдары
Түйін сӛз: тіл экологиясы, макроэколингвистикалық деңгей
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Түйін сӛз:
тіл экологиясы, макроэколингвистикалық деңгей, интерлингвальді аспектісі, интралингвальді . Қазіргі экологиялық лингвистика аясындағы зерттеулер негізінен екі деңгейде жҥзеге асырылады: макроэколингвистикалық деңгейде: аймақтық, қоғамдық, мемлекеттік, ҽлемдік маңызы бар мҽселелердің зерттелуі. Бҧл сала зерттеушілері тілдік шиеленіс, тілдік саясат, тілдік жоспарлау, тілдік геноцид жҽне басты назар аударады. Бҧл бағыттағы ҽлемдік тҧрғыда мойындалған, маңызды жетістіктің бірі француз лингвисі Л.Кальвенің лингвоэкологиялық теориясы – тілдердің гравитациялық моделі (тілдік галактика) болып табылады. Ол лингвистикалық ішкі, сыртқы, горизонталды, вертикалды ҽр алуандықты сақтауды қолдап, ҽлем тілдерін гиперорталықты, суперорталықты, орталықты жҽне перифериялық деп жіктейді, соның негізінде тіл мҽселесін шешуді қолға алған мемлекет, қоғам жҽне халықаралық ҧйымдарға ҿзінің экологиялық тіл саясатын ҧсынады [1]; ҽлеуметтік лингвистика, психолингвистика, ҽлеуметтік антропология ғылымдарын тарта отырып, тілдік жҽн сҿйлеу фактілерін лингвоэкологиялық тҧрғыда зерттейтін микроэколингвистикалық деңгейдегі ғылым саласы. Лингвоэкологиялық зерттеулер ҥш: интерлингвальді, интралингвальді жҽне транслингвальді аспектіде жҥргізіледі. Лингвоэкологияның интерлингвальді аспектісі кҿптілділікпен жҽне ҽлемдегі лингвистикалық ҽр алуандылықты, яғни тілді қорғау, сақтау мҽселелерімен байланысты. Ҽр тілдің жалпыадамзаттық мҧраны ғана емес, жекелеген ҧлттық мҽдениеттің ҿзіндік бірегейлігін сақтаушы қызметін зерттеуге негізделеді. Профессор С. Вурм 1991 жылы тілдердің жойылу себептерін зерттеуде «тіл экологиясы» терминін дҽл осы интерлингвистикалық мағынада қолданған. С.Вурм неғҧрлым бҽсекеге қабілетті тҥрлердің ҽлсіз тҥрлерді ығыстыруына, олардың тіршілік ету ортасының қарқынды тҥрде тарылып, жоғалуына байланысты табиғи экологиялық апаттар мен тілдердің жойылу қҧбылысы арасындағы байланыстарды айқындауға тырысқан. Тіл экологиясын зерттеумен шҧғылданатын ғалымдар негізінен тіл мҽдениеті, стилистика, риторика жҽне тілдік нормалардың бҧзылуы, тілдік қолданыстардың анықтығы, орындылығы, кҿркемдігі мҽселелерін жҽне сҿйлеудің басқа да қатысымдық қҧралдарын зерттеуге басымдық беруде. Зерттеудің бҧл аспектісі интралингвальді деп аталады. Қазақ тілі экологиясының барынша зерттелген тҧсы осы – интралингвальді астары. Мҧндай зерттеулердің нҽтижелері М.Балақаев, Р.Сыздық, Н.Уҽли жҽне оның пікірін қолдаушылардың жҧмыстарында жалпыланып, дамытылуда. Жалпы алғанда, бҧл бағыттағы лингвистердің барлық кҥш-жігері тілді пайдаланудың жағымсыз ҥрдістерінің ықпалын азайту жҽне жоюға бағытталады. Олардың мақсаты – тілдік қордың жҧтаңдануы, қҧнарсыздануы арқылы кҿрініс табатын тілдік дағдарыстың алдын алу. Осы деңгейде тіл экологиясының этнография, мҽдениеттану, лингвомҽдениеттану, қҧқықтану сияқты ҽлеуметтік ғылымдармен байланысы айқын аңғарылады жҽне қҧндылықтық (аксиологиялық) немесе «тілді сақтаушылық» тҧрғыда танылатын парадигма аясында лингвоэкологиялық зерттеулер жҥргізуге мҥмкіндік туады. М.Ю. Чернышов, Т.Р. Мигунова, А.М. Журавлева, Г.Ю. Чернышова лингвоэкологияны зерттеуде психологиялық парадигманы ҧстанғанымен, оны жаңа қырынан қарастырған.Олардың пайымдауынша, лингвоэкологияның негізгі міндеті – тілді сақтау, ересектер мен балалардың, жастардың тіл тазалығына қамқорлық жасау. Психологтар тіл тазалығын жеке тҧлғалардың ғана емес, бҥкіл ҽлеуметтік топтың психологиялық таптаурындары, кҿңіл-кҥйі жҽне идеологиялық ҧстанымдары, қауымның психологиялық жағдайы сынды факторларға байланысты қарастырады [2]; Ғалымдар лингвоэкологияның ҥшінші аспектісі бір тіл қҧралдарын, бір мҽдениеттің реалийін контексте жҽне басқа мҽдениетке тҽн тілмен жеткізуге, яғни шетелдік мҽтіндерді дҽйексҿз ретінде пайдалануға, бір тілден 311 басқа тілге аударуға жҽне қатысты транслингвальді аспект деп санайды. Қазір ҽлемде бейбітшілік пен келісімде тіршілік ету, серіктестікте ҽрекет ету тҿзімділікке жҽне ҿзара қҧрметке негізделген қатысым арқылы іске асады. Сондықтан мҽдениетаралық қатысым ҧғымы маңызды орынға шығып отыр. Тіл мҧнда негізгі қызмет атқарады, себебі тіл «халықтың рухы» (В. фон Гумбольдт), «ҽлемнің тілдік концептуалдануының» қҧралы (Т.В. Булыгина, Д.Н. Шмелев), «ҧлттың ҿзін таныту формасы» (В.Г. Гак), «ҽлемнің ҧлттық бейнесін» жасаушы (Л. Вайсгербер жҽне басқа да неогумбольдшылар), «ҧлттық ділдің» кҿрінісі (Г.Д. Гачев), «таным қоймасы» (Қ.Жҧбанов) жҽне т.б. Философиялық бағыт бойынша лингвоэкологияның пҽні мен міндеті тілдің адам тҧрмысының саласы, адам тҧрмысының қҧралы, адам тҧрмысының мҽні мен ҿлшемі ретінде қызмет етуі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтау болып табылады. Қазақ тілі экологиясының философиялық негіздерін ҽлемді танып, санасында зерделегенін тілінде тҥйіндеудің нҽтижесі мақал-мҽтел, фразеологизм, шешендік сҿздерден, ақын- жыраулардың ҿлең - толғауларынан, орта ғасырлық ойшылдар мен ҧлы Абай, Шҽкҽрім еңбектерінен іздеген жҿн [3]; Лингвоэкологияның философиясын зерттеген шетел ғалымдары А.Филл, В.Тампе, А.Тэнсли, М.Хэллидей, П.Финке сынды ғалымдардың пікірінше, тіл мен ҽлем экожҥйедегідей ҿзара ҽрекет негізінде дамиды. Бҧл бағытты орыс ғалымдары В.Ф.Нечипоренко, В.В.Иваницкий, В.Миловатский т.б. жалғастырды. Ортологиялық бағыт негізінен Р.Сыздық, Н.Уҽли, Г.Смағҧлова, Д.Ҽлкебаева жҽне орыс ғалымдары А.П.Сквородников, В.К.Журавлëв, Л.И.Скворцов кҿрініс тапқан. Ортологиялық тҥсінік бойынша лингвоэкологияның негізгі мақсаты – қоғамның тіл мҽдениетінің жағдайын талдау жҽне тілге ықпал ететін ҥдерістерді зерттеу. «Бҥгінгі таңда ана тіліміз ҥшін кҥрес екі майданда жҥргізілуі керек, бірі – қазақ тілінің ҽлеуметтік қызмет аясын кеңейту, оны ҽсіресе кеңсе-іс қағаздарының да, ғылымның да, заң-сот істерінің де тіліне айналдыру болса, екіншісі одан кем тҥспейтін – тіл мҽдениетін кҿтеру, тілімізді тек дҧрыс қана емес, ҽсерлі, ҽдемі етіп жҧмсау ҥшін кҥрес болуға тиіс»,- дейді академик Р.Сыздық. Лингвоэкология тек мҽселені сипаттаумен шектелмейді, ол микро - жҽне макроэколингвистикалық деңгейдегі мҽселелерді шешуге бағытталады. Бҧл аталған бағыттар барлық тілдерге ортақ болғанымен, ҽр тілдегі лингвоэкологиялық зерттеулердің басым бағыттары ол тілдің қазіргі жағдайы мен ҿзіндік ерекшеліктерін, тіл экологиясының басты қызметін ескере отырып анықталады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындыласақ, қазіргі лингвоэкологиялық зерттеулердің мынадай басым бағыттарын анықтауға болады: - лингвистикалық ҽр алуандықтың себептерін, формаларын, қызметін жҽне салдарын анықтау; - аз жҽне жойылу қаупі бар тілдерді сақтау бойынша шаралар қабылдау; - биологиялық жҽне лингвомҽдени ҽр алуандықтың тепе-теңдігіне қол жеткізу; - тілдік қҧрылымды (грамматиканы) экологиялық жҽне экологиялық емес элементтердің болуына қарай талдау; - қоршаған орта мҽселелерін қарастыратын мҽтіндерге дискурсивті талдау жасау; - педагогикалық лингвоэкологияны дамыту. - Ал қазақ тілі экологиясының алдағы уақытта кешенді тҥрде зерттелуі тиіс басым бағыттары ретінде мыналарды кҿрсетуге болады: - қазақ тілінің қызмет етуіне кедергі болатын факторларды анықтау жҽне онымен кҥрес тҽсілдерін белгілеу; - тілдік тҧлға санасында ана тіліне деген табиғи сҥйіспеншілікті ояту жолдарын кҿрсету; - экологиялылық қатысымның эмоционалды интеллектіні қалыптастыру негіздерін жасау; - қазақ тілінің ҿміршеңдігін қамтамасыз ету шараларын белгілеу; - терминжасамды, аударма ісін экологиялылық талаптарын ескере отырып, жетілдіру; - -тіл басқыншылығының ономастикалық кеңістіктегі кҿрінісін дҧрыс жолға қою; - тіл экологиясы жетістіктерін ҥштілді білім беру ісін жетілдіруде - пайдаланудың оңтайлы жолдарын, инновациялық технологияларын ҧсыну. - жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|