Материалдары
жүктеу/скачать 1,71 Mb. Pdf көрінісі
|
abai2020
| ӘОЖ 821.512
ҰЛЫЛАР ҮНДЕСТІГІ (Абай мен Эрсой поэзиясындағы сабақтастық) Абыл Бағытжанов Ш.Есенов атындағы КМТИУ, КЯЛ-19-1 тобының студенті Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к. Ә.Қабылов Мехмет Акиф Эрсой – түріктің белгілі ақыны. Акиф Эрсой 1873 жылы Стамбул қаласында дүниеге келген. Ол – Түрік Республикасы әнұранының авторы. Түркияның “Ұлттық ақыны” деген атағына ие болған. 1911-1933 жылдары жазылған жеті поэзиялық кітабы түрік халқының әдебиетінде сақталған ең маңызды шығармалардың бірі болып табылады. Мехмет Акиф араб, парсы және француз тілдерін еркін меңгерген. 1921 жылғы 17 ақпанда түрік халқының ұлттық әнұранын жазып, 12 наурызда мәтінін Түркия Парламенті қабылдады. Ақын кейін Ататүріктің билігіне риза болмай, Түркиядан кетіп, Мысырға көшіп келді, онда 1926 жылдан бастап мемлекеттік университетте сабақ берді. Сол кезде ол Құранның ақындық аудармасымен жұмыс істей бастады, бірақ бауыр дертіне ұшырайды. Санаулы ғұмыры қалғанын сезген ақын еліне оралады. 1936 жылы Стамбул қаласында өмірден озады. Мехмет Акиф поэзиясы XX ғасырдың басындағы Түркияның әлеуметтік моральдық және саяси мәселелерін бейнелейді. Оның барлық шығармалары «Сафахта» жинағында жинақталған. Оның жырлары халқын азаттыққа үндейді. «Сырат-ы Мустаким», «Жас қауырсындар» атты журналдар шығарып, онда «таза поэзия», тіл, өнер, мәдениет және ұлттық құндылықтар туралы жазып, жұртшылыққа насихаттаған. Туыстас екі халықтың жазба әдебиетінің негізін қалаушы ұлы ақындардың шығармашылық жолын зерделеу, өлеңдерінің үндестігін анықтау арқылы қазақ және түркі халықтарының дүниетанымының жақындықтары мен қос ақынның өмірлік көзқарастары мен поэтикалық бағдарын көре аламыз. Сондықтан Абай мен Эрсой поэзиясындағы тақырыптық-идеялық тұрғыдағы кейбір үндестікке тоқталмақпын. Тарих қойнауына үңіліп, беттерін парақтасақ, қай ұлттың болмасын, қалыптасуы, даму қарқыны, көркею үдерісі жайында тілі, діні, мәдениеті, өнері, кәсібі мол ақпарат береді. Дін ұзақ жылдар бойы, ғасырлар бойы қалыптасып таралған. Әлемдік діндердің ішіндегі тазалықты дәріптейтіні – ислам діні. Ислам діні – адамның абыройы мен ар-ожданын жоғары қойып, әділдік пен бейбітшілікті ту етіп, он сегіз мың ғалам иелеріне қылдай қиянаттың болмауын қадағалайтын дін. Бейбіт қарым- қатынаста тіршілік етіп, тыныштықта тату-тәтті өмір сүруді уағыздайтын бұл дін адамды мейірімді іске шақырып, жүрегінің ақ ниетті болуына септігін тигізеді. Абай Құнанбайұлының және Мехмет Акиф Эрсойдың шығармаларындағы дін тақырыбы өзара үндестік тапқан. Екі қаламгердің де имандылық тақырыбында сыр шертетін шығармалары бірқатар екендігін байқадық. Дана Абай «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңінде: Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз еш уақытта жалған болмас, Көп кітап келді Алладан, оның төрті, Алланы танытуға сөзі айрылмас [1,239], – деп, Алладан түскен кітаптар туралы жырлайды. Кемеңгер ақын үш сүю – иманигүл жайында «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті», «адамзаттың бәрін сүй – бауырым деп», «және хақ жолын әділетті деп» сыр шертеді. Абай дүниетанымының құбылысты қалыптағы мәселесі – толық адам болса, мәндік өзегі – үш сүюден тұратын иманигүл. Қазақ әдебиеттану ғылымында Абай 103 мұрасы мен дүниетанымына қатысты мәселе біршама мол сөз болғанымен, шығыстық жағалаудан нәр алып қорланған, сөйтіп дүниетаным деңгейге жеткен ақындағы толық адам танымы сексенінші жылдарға дейін өзегі тұрғысынан танылмақ түгілі, сыртқы сарайы, қаңқасы дерлік құбылыстық қыры тұрғысынан да білгір болжанып, тиянақты қарастырылмады. Хакім Абай : Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа қол емес [1,240], – деп адамзаттың Құдайға деген сенімі, хақ жолының мүбарактығы туралы айтса, түрік ақыны Мехмет Акиф Эрсой: Ey kudreti insanları lal eyleyen Allah! Acizlere ey bahş-i mecal eyleyen Allah! Teslim ediyor akl-ı selim hayrette her dem Her karda izhar-ı kemal eyleyen Allah! [2,51], – деп, Алла Тағаланы мақтайды. Оның ұлы есімдерін мадақтайды. Акиф Эрсой мұсылмандық туралы былай дейді: Müslümanlik nerde! Bizden geçmis insanlik bile... Adem aldatmaksa maksad, aldanan yok, nafile! Kaç hakiki müslüman gördümse, hep makberdedir; Müslümanlik, bilmem amma, galiba göklerdedir [2,53], – деп, түрік ақыны бұрынғы сахабалар мен дін жолына берілген адамдарды үлгі тұтып, Исламды өз халқының жүрегіне жеткізгісі келді. Әл-Фараби, Низами, Руми, Науаи, Абай, Мехмет Акиф Эрсой имани гүл сарыны – жүрек культін сол негіздегі адамшылық жолын көтермелеп, өз шығармаларында үнемі рақым, шапағаттың баламасы ретіндегі жүректі шешуші орынға қояды. Ал имани ақылды, яғни ақылдың культін мадақтайтын сарынды Рудаки, Фирдауси, ибн-Синадан байқаймыз. Қазақ және түрік ақындарының дін тақырыбындағы үндестік бастауы екі ақын да нәр алған шығыс поэзиясы мен дүниетанымының ықпалы екендігін аңғарамыз. Табиғат – адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы. Бар байлық, қазына, тіршілік, табиғат дүниежүзі әдебиетіндегі ірі классик ақындардың барлығының да шығармаларынан орын алды. Әр дәуір, әр жағдайға лайықты табиғатты әркім әртүрлі жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүретін, біреулер табиғатты суреттеу арқылы көңіл күйін, өз көзқарасын жеткізді. Ал кей қаламгерлер белгілі бір кезеңдерде өмірдегі күрес-тартыстардан безіп, табиғатты ғана жырлады. Табиғат тақырыбы көркем әдебиеттен үлкен орын алды. Абайдың да айрықша жырлағанының бірі табиғат болды. Ол табиғат аясында өсіп, оны сүйе білді. Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», «Күз», «Қыс», «Жаз» деген өлеңдерін оқығанда, табиғаттың әр түрлі құбылысы көзіңе елестейді. Жаратылыстың жайдары жазын, дымқыл тұманды күзін не болмаса сақылдаған аязы мен қарлы боранын жан-тәніңмен сезгендей боласың. Мәселен, «Желсіз түнде жарық ай» өлеңінде суреткер ақын: Желсіз түнде жарық ай Сәулесі суда дірілдеп, Ауылдың жаны – терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп. Қалың ағаш жапырағы, Сыбырласып өзді-өзі. Көрінбей жердің топырағы Құлпырған жасыл жер жүзі, [1,113], –деп, жазғы түннің әдемі суретін алдыңа тартады, жаз кезінің желсіз тымық күні, аспандағы жарық айдың суға түскен сәулесі, 104 жазғы ауыл, оның жанындағы терең сай, гүрілдеген өзен суретшінің бояуы арқылы тұтас бір картина ретінде көз алдыңа келеді [3,57]. Ал Мехмет Акиф Эрсой: Ağacı bir güzel dalı bir güzel Nasıl anlatılmaz nasıl övülmez Yağmuru bir güzel rüzgarı bir güzel Baharda yeşile boyanır dağlar [2,18], – деп, өзінің туған аулының табиғатын көркем жеткізеді. Осы шумақта ақын ауылының әсем ағашын, жел тұрғанда ағаш жапырақтарының сыбдырласа көркем тербелетінін оқушының көз алдына елестететіндей. Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі [1,511], – деп, Абай ақын жазғытұры мезгіліндегі күннің өзінің ата-анадай елжіреп, шуағымен баурап, жаныңды рақат сезімге бөлер тамаша кезді жеткізеді. Ağacı bir güzel dalı bir güzel Nasıl anlatılmaz nasıl övülmez Yağmuru bir güzel rüzgarı bir güzel Baharda yeşile boyanır dağlar [2,23], – деп, Мехмет Акиф өзінің туған аулының көктем кезіндегі табиғатын көркем жеткізеді. Осы туындысының келесі шумағында түрік ақыны: Karı eriyince sel olur çağlar Güneşi görünce çirişi ağlar Yaylası bir güzel çayı bir güzel Herkesin köyü de herkese cennet [2,84], – деп, туған аулын қоршаған биік тауларын суреттейді. Кейіптеу тәсілі арқылы тауды кіштентай бала кейпінде көрсетеді. Көктем келіп, күнді көрген кезде, одан қорқып, үстіндегі қарлардың еруін оның жылағаны деп көрсетеді. Абайдың да табиғат құбылысын адам бейнесінде жеткізуі – қос ақынның суреткерлігіндегі үндестік болып табылады. Ақын жайнаған жаздың әдемі көркін осылай суреттесе, сол сұлу сурет өзгеріп, гүл, жапырақ солып, түсі қашқан күздің суық кескінін: Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, Күз болса, дымқыл тұман жерді басқан. Білмеймін, тойғаны ма, тоңғаны ма? Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан. Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай, Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай. Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Жапырағынан айрылған ағаш, қурай [6,59], – деп, айналаның солып, ағаштардың сидиып, жапырағынан айрылғанын, жазда мәз-мейрам болып қуанышқы кенелген жастардың, асыр салып ойнаған балалардың енді көрінбейтіндігін, қысқасы, көңілсіз күздің бейнесін тамаша түрде елестетеді. Қорыта айтқанда, Абай мен Эрсой поэзиясы тақырыптық-идеялық тұрғыдан сабақтастық танытып, адам баласының қуаныш-қайғысы мен күйініш-сүйініші секілді мәңгілік тақырыптарды көркем кестелеуде ілкімділік танытқанын айта аламыз. ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1992. 2. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, İstanbul, 2006. 3. Әуезов М. Абайдың лирикасы. // Әуезов М. Абай Құнанбаев. Монография. Алматы, 1993. |