керек.  Термоядролық плазманы ұстап тұрудың бір тәсілін 1950жылы А.Д. Сахаров пен

108 
1-трансформатор 
2-айнымалы магнит өрісі тудыратын орама 
3-плазма 
4-тороидальды вакуумдік камера 
5-қума магнит өрісін тудыратын орама 
Күн мен жұлдыздардағы энергияның негізгі көзі сутегі ядроларына айналдыратын термоядролық 
реакциялар болып табылады. Жұлдыздарда термоядролық реакциялар үшін қажетті 
жағдайлардың бәрі бар. Ғаламдағы заттардың 99%-ін сутегі құрайды. Сондықтан жұлдыздар 
қойнауындағы мол сутегі ядролары жоғары қысым мен температураның салдарынан бір-бірімен 
бірігіп, гелий ядросына айналады. Күн әрбір секунд сайын өзіндегі термоядролық реакцияға 
564млн.т. сутек жұмсап, 560 млн.т. гелий өндіреді. Сондағы туындайтын 4млн.т масса ақауы 
есебінен күн энергиясы өндіріледі. Ол мына формула бойынша орындалады.
∆Е=∆m∙931МэВ 
Бақылау сұрақтары 
1.
Термоядролық реакция деген не? 
2.
Жоғарғы температуралық плазма қалай пайда болады? 
 
Бөлім 6. Астрономия бойынша жалпы мағлұматтар
№ 66 Сабақ.
Тақырыбы: 6.1 Астрономия. Аспан денелерінің қозғалу заңы.
Сабақ жоспары 
1.Кіріспе. 
2. Аспан денелерінің жылжу заңдары. 
 строномия
грекше 
острон
- жүлдыз, ал 
номос
- заң де
г
ен үғымды білдіреді. Астрономия да, 
физика сиякты табиғат, туралы көне ғылымдардың бірі. Оньщ дамуына ертедегі адамдардың 
түрмыс-тіршішгіне байланысты қажеттілііс себеп болды. 0л кез де уакытты, багыт-бағдарды дәл 
көрсететін кұралдар мен жабдыктар болмаған. Сондыктан да адамдар Кун мсн Айга, аспандағы 
жүлдыздарга (1-сурет) карап жыл мерзімі мен уакытты айыратын болған. Ал мұндай жүмыс 
аспан денелерінің 
қ
озғалысын үнемі бакылап отыруды талап етті. Аспан денелерінің қозғалысын 
бақылау қажеттігінен туындаған ежелгі кұрылыстардың корымы Казакстанда көптеп кездеседі 
(2- сурет). суретте
г
і 1; 2; 3; 4 сандары тас корымдарын, ал 5; 6; 7 сан- дары көкжиектегі «Кун 
көзінің» орналасуын бейнелейді. Сейтіп практикалык кажеттілік астрономия ғылымының тууына 
ең басты түрткі болды. 
қазіргі астрономияның зерттеу ауқымы кеңейіп, көп сала- лы гылымга айналды. 
 строномия 
гарыш кеңістігіндегі
жекеле
г
ен 
денелерде
немесе денелер жүйесінде болып жатқан 
қүбылыстарды 
зерттейді.
Аспан денелеріне жүлдыздар (соның бірі - Кун), планеталар (соның 
бірі - Жер), планеталардың серіктері; мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ак кометалар, метеориттер 
жатады. 
Жулдыздар жүйелері (3 және 4-сурет) мен олардың шоғырларығаламдарды (галактикаларды) 
күрайды. шексіз олемнің біздер орна ласкан бөлігін б
іздің галам
деп атайды. Онда 150 

109 
миллиардтай жүлдыздар бар. 8-су- ретте віздің ғаламның күрылымы корсетілген. Кун - бізге ең 
жақын катарда
г
ы орташа жүлдыз. Bip секундта 300 000 шақырым жылдамдықпен іқозғалатын 
ясарық Куннен Жер бетіне 8 минутта, ал біздің галнмның бір шетікен екінші шетше жүз мың 
жыл жүріп же
т
еді. 
Жер күыді айналып жүрген тоғыз плане
т
алардык бірі. Оны айналып жүрген серігі — Ап. Баска 
плансталар- -дың да серіктері бар;-Була лығы Кун жүйесіне енеді. 
Біздің
ғаламның сыртында тағы да жүз милли
о
ндай галамдаі) бар екені бел
г
ілі болды. кейбір 
ғаламдағы жүлдыздар күйын үйірген шаң-тозаңдай, оралма (спираль) бойымен 
о
рналаскан. 
Аспандагы «күс жолы» - 
БІЗДІҢ
ғаламдағы жүлдыздар жиі орналаскан сон- дай оралмалардын бір 
бүтағы. Fa- ламдардың барлығы да козғалыс үстінде дамиды, өзгереді, 
ө
шеді, кай- тадан түзіледі. 
Қазіргі астрономия жүлдыздар- дың, планеталардың және баска аспан денелерінің козғалысын 
да, он- дағы 
өзгерістер
мен 
процестерді
де зерттейді. 
Астрономиялык күбылыстар катарына өлем кеңістігіндегі денелер- дің козғалысы, сондай-ак ол 
денелерде жүріп жаткан сан алуан пропестер жа- тады. Ал ондай процестер физикалык, 
химиялық, биологиялык, геология- лык, т.с.с. қүбылыстармен тығыз бай- ланыста болады. 
Ендеше астрономия ғылымы да көптеген баска ғылымдар- мен астаса отырып дамиды. 
Физика мен астрономия ғылым- дарының бір-бірімен кірігуі күбы- лыстардын сырын тереңірек 
үғуға жәрдемдеседі. Бул екі гылымның озара байланысы аркасында бүкіл олемдегі 
күбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды. мысалы, денелердің Жер бетіне күлауы, 
планеталардың күнді айнала козғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипа
тт
айтын 
заң да біреу ғана. Ол - И. Нью
тон
ашкан 
Бүкіләлемдік тартылыс заңы. 
Кептеген физикалық 
жаңалыктардың ашьілуы аспан денелерін зерттеумен тікелей байланысты. мысалы, гелий газы 
әуелі Куннен табылды. Ол физиканың зерттеу әдісін қолда
н
у арқылы аныкталды..Ен алғаш бүл 
газ Ку
н
кұрамынан табылғандықтан, 
о
ны гелий (грекше 
гелиос-
Кун) деп атаған. кейінірек ол 
Жердегі ауа құрамында да бар болып шықты. Астрономия кұбылыстарын физикалық әдістермен 
зерттейтін ғылым саласы - 
астрофизика
деп аталады. 
Гарыш кеністігі, ондағы денелер физиктер утттін тамаша зерт- хана болып табылады. мысалы. 
Жер бетінде ауасыз кеңістік алу немесе денелердің температура сын миллионда
г
ан градустарға 
көтеру аса киын жүмыс. Ал ғарышта бұл жагдайлар- дыц барлыгы да бар. мысалы, Ай бетінде 
ауа мулдем жоқ. Сондықтан онда жердегідей терсң вакуум алатын курделі кондырғысыз-ак 
тәжірибелер жүр
г
ізіп, ғылыми-зерттеу жүмыстарын жасауға болады. Ай — Жердщ 
т
абиғи серігі. 
Ол Жерге ен жакын турған аспан денесі. 0ған бірінші рет адамзат үрпағыньщ табаны 1969 жылы 
тиді. Америка азаматтары Н.Армстронг пен э.0лдриннің ғарыш кемесінен .шығып, Айга табан 
тіреген алғашкы сәті 4-суретте көрсетілген.
Ю. А. Гагариннщ түңгыш рет ғарышқа көтерілуінен бастап, астрономияның жаңа саласы — 
космонавтика
(грекше 
космос — 
гарыш және 
паутик-
кеме жүргізу) жедел дамып келеді. Космо-
навтика әлем кеністігіндегі гарыш аппараттарының козғалысын талдап зерттейді. 
Қазіргі астрономия сонымен катар бірнеше баска салаларды да камтиды. Аспан денелерінің 
пайда болуын және дамуын зерттейтін астрономия тарамын 
космогония
деп атайды. Космогония 
өлемдегі галамдар мен жүлдыздар және баска денелер кашан және калай пайда болды? Оларда 
кандай өзгерістер жүріп жатыр? деген сүрак- тар
г
а жауап береді. Сондай-ак бүкіл әлем туралы, 
оның жалпы касиеттері туралы астрономия ілімін 
космология
дейді. 
Е
г
ер күбылыстар арасындағы заңдыльік олардың барлығы- 
н
а ортак болса, онда окы 
табигат 
заңы.
түрінде си
п
аттай
д
ы. Жекелеген заңдылықтар арасында 
жуйелі байланыстар
табылатын 
болса, онда оларды ғ
ылыми теорияга
бірік
т
іреді. 

жүктеу/скачать 3,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: