сұрақ. Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі индивидуалдық және қауымдық

ынтымақтасудың көшпелілік тәртібі деп анықтауға болады. Хандық дәуірде 
бұл тәртіп қазақ қоғамының болмыс бітіміне сәйкес болғанымен, кейінгі 
трансформацияларда өзінің үйлесімдіруші функцияларынан айырылып 
қалды. Өйткені XVIII ғасырдан бастап қазақтың әлеуметтік мәдениеті ішкі 
қисындылықтан гөрі сыртқы әсерлер ықпалымен түбегейлі өзгерістерге 
ұшырады. Бұл әсерлер (Ресей отаршылдылығы, Қытай мен Орта Азия 
мемлекеттерінің экспансиясы, жоңғар шапқыншылығы) қазақтың әлеуметтік 
мәдениетін шайқалтып жіберді. 
Атамекеннің 
тарылуы қазақтың кісілік негіздерін шайқалтатын, 
жаугершілік пен отаршылық әсерінен өрістеген теріс қылықтардың көбеюіне 
әкелді. Біз бұл жерде бодандық психологиядан тарайтын жасқаншақтық, 
үрей, жағымпаздық, ұлт мүддесін сату сияқты құбылыстарды айтып 
отырмыз. Қауымшыл кісінің (ынтымақтастық құндылығы мағынасында) 
орнын «пысық» пен «масыл» басты. Қазіргі замандағы әдеп пен мәдениеттен 
тыс пысықтар («крутойлар») мен алыпсатарлық «масыл буржуазиямен» 
оларды салыстыруға болады.
Бодандық адамның типтік ерекшеліктерін XIX ғасырда өмір сүрген қазақ 
ақындары көркем суреттеген. Мысалы, Дулат Бабатайұлы бодан пысықтарды 
былай шеңейді: 
Майырдың алса бұйрығын, 
Борбайға қысып құйрығын, 
Ел пысығы жортады-ай. 
Өзі елді қорқытып, 
Онан өзі қорқады-ай, 
Алдында түсіп топаңдай. 
Жарлылардың торпағы, 
Бір торпаққа он болып 
Пысықтардың ортағы, 
Қара шығын алымы – 
Бай-кедейге бірдей боп 
Шаңыраққа салығы, 
Ел ұйытқысы шайқалып, 
Төгіліп судай аққандай (Бес ғасыр жырлайды. 2-ші том. — Алматы: 
Жазушы, 1985.- 280 б.). 
Дәстүрлі әдептен айырылу тек отаршыл әкімшілікпен байланысты «жаңа 
қазақтарды» ғана емес, оған қоса бұрынғы дәстүрлі тұлғалардың болмысын 
құлазытып жіберді. Дулат ақыннан тағы бір үзінді келтірейік: 
Мынау азған заманда 
Қарасы – антқор, ханы – арам; 
Батыры көксер бас аман; 
Қырсыға туды қыз балаң; 
Нары – жалқау, кер табан; 
Құсы – күйшіл, ат – шабан; 
Жырғалаң жоқ, жобалаң, 

Ебі кеткен ел болды (Бес ғасыр жырлайды. 2-ші том. - Алматы: Жазушы, 
1985. - 280 б.). 
Қазақ мәдениетіндегі қауымдық ынтымақтастықтың шайқалып, кісілік 
қасиеттер өрістей алмай, теріс қалықтардың көбейгенін тек сыртқы 
факторлармен түсіндіру біржақтылыққа жатады. Тарихта мынандай бір 
қағида бар: өзі бодандыққа көнгісі келмеген елді ешкім бағындыра алмайды. 
Мысалы, палестиналықтарды Израил қаншама қысқанымен, олар ел азаттығы 
үшін күресін тоқтатқан жоқ. 
Отарлық қысым жағдайындағы қазақ мәдениетінде тұлғалық пен 
қауымдық ынтымақтастықты, ел мен ер абыройы және намысын қорғауға 
бағытталған үдерістер де болды. Тарихшылар атап көрсеткендей, отарлық 
езгіге қарсы күрес қазақ мәдениеті өрісінде бірнеше дараланған кісілік 
типтердің қалыптасуына себеп болды. А. Сейдімбек отаршылдарға қарсы 
300-ге жуық көтерілістер мен қақтығыстардың болғанын атап өтеді. 
Құлдықты көтермейтін тәкаппар ерлер мен осы тұйыққа тірелген жағдайдан 
шығу үшін жол іздеген ел даналарын жаңа мәдени қаһармандар деп 
қарастыруға болады. Сондай тұлғалардың бірі – Мұрат Мөңкеұлы еді. Ә. 
Қодар атап өткендей, Дулат пен Шортанбай сияқты Мұрат сатқын 
қандастарын әшкерелеп, азаттық туын жеке-дара көтеру арқылы желбіретті. 
Отарлық езгімен бірге келген орыстандыру саясатының халықтың 
адамгершілік қасиеттерін жұрдай еткендігіне налыған ақын «қоңсыдан туып 
би болған», «қара кісі хан болған», «асылзада баласының құл болып», 
«асылсыз баласының ақшасына сүйеніп пұл болғанын» батыл сынайды. 
Оның пікірінше, халықты текті тұқымнан шыққандар ғана басқаруы тиіс, 
«құлдан туған төрені, ақсүйектер ұлы деп», оған ел тізгінін ұстау «адыра 
қалғыр заманының белгісіне» жатады. «Діні басқалардың ел билеуін» бар 
пәленің бастауы деп есептеген Мұрат ақын, бекерден-бекер жылай бермей, 
«кейінгі туған бала үшін», кейінгі ұрпақтың «сауабы үшін», «күндердің күні 
болғанда, обалы маған» болмас үшін «дулығалы қара нарларды» атқа қонуға 
шақырады. Осындай ерлердің арасында Кенесары хан ерекше орын алады. 
Абылайдың немересі Кене хан ұлт азаттығы үшін күрестің рәміздік 
тұлғасына айналды.
Қазақтың әдеп жүйелеріне арналған еңбектерде XVII-XVIII ғасырлардың 
түйіскен шенінде қазақ халқының бірлігі ойдағыдай болмағаны расталады, 
оның тарихи себептері де жоқ емес. Көшпелі өркениет кезінде қазақ сай-
саланы паналады, өзен-көл жағасын жағалады. Жер дауы, жесір дауы, 
барымта мен қарымта қазақ еліне маза бермеді. Қазақтың саяси 
ынтымағының әлсіз болғандығының тағы бір себебі рулық, тайпалық өмір 
кешуінде еді. Көшпелі өркениет кезінде ел билеу жүйесінің рулық, тайпалық 
болып бөлінгені оны одан әрі заңдандыра түсті. Орта ғасыр кезеңінде 
қазақтың этно-териториялық бірлестік ретінде қалыптасуы, табиғи 
географиялық жағынан көшпелі өмір қаракеті, ру-тайпалық қатынастар 
халқымыздың жан дүниесіне өз әсерін тигізеді деу қателік болар еді. Төле 
би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым Датұлы, т.т. сияқты тұлғаларды халық өз 
дәуірінде елін, жерін шапқыншы жаудан қорғап қалу, халықтың бірлігін, 

ынтымағын нығайту, адамгершілік, парасаттылық, ата-баба намысын, 
дәстүр-салтын сақтау жолында зор еңбек сіңірген, әлеуметтік ақыл-кеңес 
берген билердің биі, көсем би деп қадір тұтады. 
Қазақ халқының бұл қадірменді билері ел басында күн туған қиыншылық 
кездерінде, ел жиналған айт, той тұсында, жер дауы, жесір дауы, барымта 
дауы көтерілген жерлерде ауыл ақсақалдарымен кеңесіп, ел тағдырын бірге 
шешісіп келген. Кейде ауыл ақсақалдары, билері бір шешімге келе алмай 
қалғанда ортадан билік айтып дауды тындырып отырған. Алайда отарлық 
әлеуметтік құрылымда қазақ биінің қоғамдық қызметі кейін орыс әкімшілігі 
тарапынан «болыс», «старшина», «ояз», «аудармашы», «писарь» сияқты 
функционерлермен ығыстырылған. Билік айту мен әкімшілік басқарудың 
арасында түбегейлі айырмашылықтар бар. Біздің зерттеу тақырыбымызға 
қатысты мынандай тұжырым айтуға болса: болыс әкімшілдік тұлға болса, 
онда би – мәдени тұлға. Ұлыс билері көпшілікке бағыну керек деген тәлім 
айтпаған. Бұл саясат қана, ол ғылыммен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Би 
төбеде қаралуға тиісті мәселелер қаралып болып, шешілетін мәселелер 
шешімін тапқан соң дәстүрлі ойын-сауық думаны өткізілетін. Бұл ойындар 
ақақу-сықақу 
деп 
аталатын. 
Этнографиялық 
деректер 
билердің 
көріпкелдікпен айналысқанын да дәлелдейді. Мысалы: түс жору, түс – 
көрінген елес, оның қандай мәнісі бар екенін шамалау – жору делінеді. Жора 
– халық пікірін жинаушы билер. Би – би төбеге әр рудан сайланған алқалар. 
Халықтың қақ ортасында жұмыс жүргізушілер. Халық пікірін бас алқаға 
жеткізушілер. Халықтың қандай ой-пікірі, жағдайы бар, оны ары дамытудың 
немесе нашар жағдайларды болдырмаудың жолдары, бұрынғы заң 
ережелердің өмірге сәйкеспейтін, өзгертуге қажетті тұстары талқыланды. 
Демек, би – би жиынына баратын, онда ру атынан сөз алатын адамға жатады. 
Мәселе талқылауға қатысып, пікір білдіретін кісі, жиында қабылданған заң-
ереже, қағида, жөн-жолдарды қайтып халыққа жеткізуші және соны іске 
асырып орындаушы. Халыққа басшылық етуші. Халықтың өз ішінен 
тапқырлығымен, шешендігімен, әділдігімен қатарынан озған, сынақтан өткен 
адам». Қазақтың дәстүрлі қауымдық мәдениетіндегі әлеуметтік-мәдени 
тұлғалар мен құрылымдарды кейінгі өзгерген формалармен теңестіріп, басқа 
мәдени контекстіде алған дұрыс емес. Мысалы, «барымта» түсінігін алайық. 
Көшпелшілік шаруашылық-мәдени тип күйзеліске ұшыраған жағдайда 
барымтада деструкциялық мақсаттар басым болған. Дәстүрлі қазақ 
қоғамындағы оның мәнісі басқа еді. Барымтаның алуан түрлі себептері бар. 
Біреудің ақ баталы жесірі яки некелі әйелі кетсе, біреу кісі өлтіріп, кісі 
өлтірген жағы тиісті құн төлеуден бас тартса, біреудің қорық жерінде малы 
жайылып, бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз 
қоңса; ортаға түскен олжадан тиісті сыбаға берілмесе; тойға шақырылмай 
елеусіз қалдырылса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы берілмесе 
т.б. салт-сана, әдет-ғұрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп 
саналатын. Әсіресе, кісі өлімі үстінде тиесілі құны мөлшерінде барымталап, 
мал қуып алса да ерсі болмайтын. Оның әлі де болса шексіз, ретсіз 
қолданылуына Тәуке бірталай тыйым салды. Ресей империясы құрамына 

енгеннен кейін және дәстүрлі әлеуметтік реттеу өзгергеннен соң барымта 
бастапқы мағынасын жойып, заңсыздық аймағына кетті. Әрине, өзгерген 
заман жағдайында ескі әлеуметтік құрылымдарды қайтадан қалпына 
келтіруге шақырудың теріс жақтары айтпаса да түсінікті. 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: