Мәдениеттану Публикация учебных и научных материалов презентаций в Pdf формате на веб- ресурсах КазНУ

Алайда, Кеңес Одағында бұл үдеріс өктемділікпен жүргізіліп, империядағы 
басқа халықтарды орыстандыру саясатында өтгі. Саяси-идеологиялық 
ұрандардың желеуімен 200-ден астам этностар араластырылып жіберілді. 
«Нәтижесінде жүзге тарта төлтума мәдениет мәңгілік жоқ болып, жұмыр 
жердің мәдени-рухани болмысы солғын тартты. Осынау жойқын да 
жойдасыз қасіретгің орнында мындаған жылдар бойы қалыптаскан төлтума 
мәдениетін әбден таптап, химералық күйге жеткен 300 миллион тобыр 
қалды; басқа ұлтпен некелескен 60 миллион дүбара қалды; 60 мың тірі жетім 
балалар қалды (тіркеуге алынғаны ғана); абақтының тұрақты тұрғындарының 
саны 20 миллионға жетті» (Тарақты А. Ауызша тарихнама. – Қазақ, 36 б.). 
Шын мәнінде, Кеңес Одағы маргиналдар қоғамына айналды. 
Әр ұлттың мәдени архетиптерін шайқалту Кеңес Одағында мемлекеттік 
саясат дәрежесінде нысаналы түрде жүргізілді. Мысалы, 1951 жылы Орталық 
мұсылман халықтарының «Деде Қорқыт», «Алпамыс», «Манас». «Ер 
Сайын», «Шора Батыр», «Қобыланды» сияқты эпостарын діншіл және 
ақсүйектік деп жариялап, оларға тыйым салды. Халықтық мәдениетті 
қудалаудың сорақы бір көрінісі – домбыраны феодализмге апарып тіркеу. 
Тоталитарлық жүйенің мәдениет саласында жүргізген саясаты тек кеңестік 
ұлттарды «тазалаумен» шектелген жоқ. «Жаңа коммунистік мәдениетті 
қалыптастыру» дегенді басшылыққа алған партократия дүниежүзілік озық 
мәдениет үлгілеріне тосқауыл жасады. Белгілі «темір пердемен» қоршалып 
қойылған КСРО-да таза пролетарлық мәдениет дәріптелді; бүкіл Батыс –
буржуазиялық, ал Шығыс – ескішіл феодалдық деп жарияланды. Мұның бір 
дәлелі – Отан соғысынан кейін сталинизмнің жүргізген шаралары. 
«Космополиттік мәдениет», «империализм ықпалдарына түскен» ғылымдар 
қатарына кибернетика, генетика, тілтану т.б. қойылды. 
Қорытып айтқанда, большевиктік «мәдени революция» Жер шарының 6-дан 
бір бөлігінде «кеңестік адам» атты, бұрын-соңды болмаған, адамдардың 
айрықша түрін қалыптастыруға бағытталды. Бұл туралы Шыңғыс Айтматов 
шеберлікпен суреттеген мәңгүрт бейнесін еске алайық. Тарихи дәстүрден 
мүлдем айырылған, тіпті өз анасын өлтіруге дайын мәңгүрттер қаптап кетті. 
Жас жеткіншектерге үлгі ретінде ұсынылған Павлик Морозов өз әкесін 
сатқан адам. 
Әрине, ширек ғасырға созылған бүкіл осы кезенді тек қара бояумен 
суреттеуден аулақпыз. Қазақстанда кеңес өкіметі жылдарында мәдени салада 
едәуір жетістіктер де болды. Партия саясатын түсіну үшін елге «көзі ашық», 
сауатты азаматтар керек еді. Ресей сияқты бұрын негізінен сауатсыз 
империяда халыққа білім беру жүйесі бірталай табыстарға жетті. Әрбір 
одақтық 
республика 
өз 
Ғылым 
Академияларына, 
мемлекеттік 
университеттеріне, институттарына ие болды. Жоғары басқару жүйелері 
негізінен орыстарға сүйенгенімен, «жергілікті ұлт өкілдеріне» де мұқтаж еді. 
Оларды даярлау Ресейдің орталық аудандарында жүргізілді. Мұның 
нәтижесінде көптеген ұлт өкілдерінің еуропалық мәдениет және білімге 
қолдары жетті. 

Баспасөз, газет-журналдар шығару, радио хабарларын тарату, теледидар, 
кезінде «от арба», «сиқырлы машина» деп жүретін ауыл тұрғындарына жете 
бастады. Қазақстанның мәдени өмірінде ұлттық опера, балет, драма, 
симфониялар пайда болып, ауқымы кеңи түсті. Қазақ бұлбұлы Күләш 
Байсейітова, шебер биші Шара, кәсіпқой сахна жұлдыздары Серке Қожам 
құлов, Қалибек Қуанышбаев, Шәкен Айманов т.б. өз өнерлерімен халық 
дәстүрін жаңа заманға лайықты жалғастыра білді. 
XIX ғ. ортасынан кейін қалыптаса бастаған жазба әдебиеті де кеңес өкіметі 
жылдарында біршама табыстарға жетті. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, 
Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин, Мұқағали Мақатаев сияқты көптеген 
ақын-жазушылар, социалистік реализм мен тап күресі идеологиясының 
шеңберінен шығып, өз шығармаларында халықтың көңіл-күйін, арман-
тілегін, тыныс-тіршілігін шебер суреттей білді. 
Осы жылдары қазақ халқының мәдени тарихын зерттеп-білуге бағытталған 
біршама әрекеттер жасалды. Бұл ретте қазақ эпосының негізінде 
көрермендерге ұсынылған «Қыз Жібек», «Айман – Шолпан», «Қозы Көрпеш 
– Баян сұлу», «Ер Тарғын», «Қалқаман – Мамыр» сияқты опера, көркем 
фильм, балеттерді атап өтуге болады. 
Тарихи ескерткіштерді қорғау, сақтау, Қазақстан тарихын көрсету 
мақсаттарында республикада көптеген мұражайлар ұйымдастырылды. 80-
жылдарда республикада 47 мұражай, оның ішінде 29 өлкетану, 5 тарихи-
мемориалдық, 4 әдеби-мемориалдық, 4 өнертану, 1 этнографиялық музей 
жұмыс істеді. 
Алайда тоталитарлық жүйе Қазақстан халықтарының мәдени толысуына 
ынталы емес еді. Мұны, әсіресе, мәдениеттің өзегі тіл мен дінге байланысты 
жүргізілген саясаттан көруге болады. «Феодализм мен алғашқы қауымдық 
құрылыс қалдықтарымен күресуді» желеу еткен Орталық 20-жылдардан 
бастап мешіт пен медресе мүлкін тәркілеп, діни өкілдерді қуғынға ұшыратты. 
Ондаған түрік халықтары алдымен латын, кейін славян алфавитіне көшірілді. 
1927-1928 жж. билер соты жойылып, дәстүрлік заңдар жарамсыз деп 
жарияланды. Мәдениеттің таза партиялылығын жоғарыдан бақылаушы 
ұйымдар қатты қадағалап отырды. Баслит (цензура) мен Басрепертком 
баспасөз бен театрларда социализм идеяларына сәйкес келмейтін 
шығармаларға тыйым салды. 
Социалистік әдептің басты кемшілігіне жүйеорталықтық ұстанымды қолдау 
жатады. Яғни, қоғам мүддесі жеке адам мүддесінен жоғары қойылады. Бұл 
жүйеде адам құқықтары кейін шегіндіріледі. В.И. Ленин айтқандай, жалғыз 
моральдық критерий коммунизм үшін күрес болып табылады. Бұл 
иезуитшілдіктің жаңа түріне әкеледі. Мақсат барлық құралдарды ақтауға 
себеп бола алады. Социалистік әдептің мәдени негізінде теріс таңбалы сенім 
мен наным жатыр. Бұл жүйеде жазылған заң (партия құптаған) құдай сөзі 
іспеттес болып келеді. Дүние күйіп кетсе де нұсқау-инструкция орындалуы 
қажет. Сөз жүзінде құдайды терістегенімен, социалистік жүйеде діннің 
барлық белгілері болды (пайғамбарлар, рухани көсемдер, идеологияны 
жүзеге асырушылар т.т.). 

Әрине, бұл заманда қазақ этикасы таза құлдырау жағдайында болды деу 
cыңаржақтылық болар еді. Жалпы сауаттылықтың артуы, қалалардың өсуі, 
орыс тілі арқылы әлемдік рухани мұрамен таныса бастау әмбебап әдептілік 
жүйесін қалыптастыра бастады. Қазақстанда кәсіби философтарды дайындау 
ісі де жүргізілді. Бұл қазақ этикасын зерделеген кәсіби мамандардың пайда 
болуына оң ықпалын тигізді. Қазақстан әдептанушылары мораль 
философиясы және қазақ этикасының тарихы мәселелерімен шұғылданды. 
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды енгізу мен азаматтық-
құқықтық қоғам құру міндеттеріне байланысты кәсіптік этикалық алғашқы 
зерттеулер жарияланды. Бұл еңбектерде еліміздегі моральдық ахуалға 
ғылыми талдау беріліп, өтпелі қоғамға тән ауытқушыл қылықтың өрістеп 
кетуінің себептері мен халықтың әдеп мәдениетін жоғары деңгейге көтерудің 
жолдары қарастырылды.
Азаматтық қоғам бірден жеке меншік институтының дамуы және индивидтер 
мүдделерінің өзара әрекеттері нәтижесінде қалыптаспайды. Субъективтік 
сипаттамаларды қабылдауға себебін тигізетін, меншік формаларының жеке 
тұлға құқықтары мен еркіндіктерінің либерализациясы қоғамның 
демократиялық жаңғыруының негізгі факторлары болып табылмайды, 
адамгершілік қатардағы факторлар одан да мәнділеу. Шынында да, оның 
негізінде экономикалық еркіндік пен азаматтардың іскерлік белсенділігі 
жататын нарық жүйесі, рухани мәдениеттің шектеуші күшінсіз, қоғамдық 
өмірді «бәрінің бәріне қарсы күресіне» айналдырып жіберуі мүмкін. 
«Құқықтық қоғам» деп аталатын, шындығында бәрі үшін ортақ мақсат, 
жалпыадамдық, корпоративтік және жеке мүдделер мен құндылықтардың 
үйлесуін жақтайтын, мәдениеттің дүниетанымдық қағидаттарына негізделген 
адамгершілік ұстанымдары арқылы «тұрақтанып» тұр. Тұтас халық пен 
дәуірдің құндылықтарын ашып көрсететін, адамгершілік әбмебаптары 
қоғамдық пен адамдықтың үйлесуінде құрастырылған. 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: