Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
Түйін. Біздің ойымызша, еру
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| Түйін. Біздің ойымызша, еруден-ерулі, ереуден-ереуіл сөздері туындаған сияқты, негізінде екі сөз де түбірлес қолданылады. Ерулі // ереуіл // ерулік // еру түбірлес сөздер сияқты. Еру, ерулік сияқты маусымдық мейрамның бір түрі ол - көкпар.
Кµкпар. Кµкбары – ќ±нан, дµнен атын шауып, Жиылысар ќонаќ болып сойып ќойын (М-Ж., 43); Кµкпарын шауып к‰ніге, Ќыз ойнаѓын ќып жатыр (Алпамыс, 183); Б±л сµздіњ шыѓуы туралы ѓалым-этнографтар Шыѓыс елдеріндегі ањызбен байланыстырады. Ењ мањызды маѓынасы Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша мынандай. Ерте, ерте ертеде ешкі ж‰ні бµртеде халыќ бір-бірімен алакµз болып, екіге жарылѓанда Ќиян мен Ноѓай деген екі жігіт туѓан жерлерін тастап, алысќа адам аяѓы баспаѓан Алтай тауларына шыѓып кетіпті – мыс. Б±л жерде олар, Ергенек ќон деген терењ ‰њгірді ќоныс ќылыпты. 200 жыл µтіпті. Содан бері олардыњ ‰рім-б±таќтарыныњ саны µсіп-жетіліп, ‰њгірге сыймайтындай дєрежеге жетіпті. Содан олар не болса да б±л арадан ќ±тылуды ойлапты. Біраќ, Ќиян мен Ноѓай ±рпаќтары барлыќ биік тауларѓа шыѓып, шыњдар мен ќияларды орап, ќоршап алады. Баќыттарына орай бір тау Теміртау – темір болып шыѓады. Ќиян ±рпаќтарыныњ арасындаѓы ±ста тауды балќытып жіберуді ±сынады, тау аѓып кету ‰шін жетпіс жерден жетпіс ±ста пешін кµмірмен жаѓады. Сµйтіп, т‰йе ‰стіндегі ќомымен µтіп кететіндей жол салады. Осы салынѓан жолдан таулы Ќиян тау ќаќпанынан кењ жазыќ далаѓа шыѓып ќ±тылады. Сол кезден бастап Ќиян ±рпаќтары бµрте шене аталып кетті. Бірнеше жыл µткен соњ Шыњѓыс д‰ниеге келді. Осы уаќыттан бастап халыќтыњ салтына єр жыл сайын, сегіз айда бір рет той жєне кµк бµрі ( > кµкпар) тарту ±йымдастырылады, ќазіргі кезде `ешкі тартады`. Є. Марѓ±лан, бµрте шене кµк бµрі `ќасќыр` жєне кµктіњ ќ±сына сай келеді. Кµктіњ ќ±сы сµз тіркесіндегі кµк сµзініњ маѓынасы `аспан (тєњір) ±ѓымымен астасады дейді [215, б.92, 249, б.73]. Бөрі, шене, құмай, көк құсы деген бөлімді қараңыз. ¤. Тілеуќабыл±лыныњ да кµк бµрі туралы айтќанында да бір талай ќызыќты материалдар бар: Ќазѓаќ к‰нбиге бір кµк бµрі шабады, арыстар лап беріп бµріні ±стап, ќолды – аяѓын тартып, борша-боршасын шыѓарады. Б±л кездейсоќтан болѓан оќиѓа ойынѓа айналады. Ќазѓаќ к‰нбиге кµкпар тарту ±найды, ендігі жерде тойда, жиында тірі кµк бµріні тартып ойын жасау дєст‰рге айналады [250, б.411]. Л.З. Будагов:...У кочевыхъ народовъ пиршество при свадебныхъ и другихъ случаяхъ состоить въ угощеніи гостей, конской скачк съ призами, борьб, стрлб и пр. У туркменъ существуеть свадебный обрядъ, по которому невста, окутанная съ ногъ до головы вуалью, должна состязаться въ скачк съ своимъ женихомъ, надъ которымъ нердко она беретъ верхъ. Если при этомъ невста держить на колняхь заколотую овцу или козу, и преслдуемая женихомъ и прочею молодежью, должна, на всемъ скаку, разными изворотами, избжать похищенія у нея овцы, то обрядъ этоть называется кµк бµрі т.е. зеленый вольк. – Вамб. По писаніию Болотова, такая скачку у кирг. называется купь–бюре, много вольковъ? См. Русск. Въсти. 1866, Мартъ, Сыръ-Дарья, стр. 190 [212, б.754]. «Кµкпар» сияќты жаугершілік заманда «с‰йекке таласу» да болѓан. О. Ошанов: «¤йткені ќарсыластар денені іліп алып кетіп, кµз алдыларында с‰йекті ќорлауѓа тырысќан. Оны «маќалай» ќылды дейді» ( // Ќазаќ єдебиеті. – 2003. – № 12 (2798). Кµкпардан (кµк + пар // бар // бор // бµр (-ы/-і) кµк // бµрі екі маѓыналы сµз болѓанымен: сын + зат семантикалыќ маѓынасы µте жаќын бірініњ орнына бірі ж‰рген сµз сияќты. Кµк – т‰с (т‰р) атауы екені белгілі. Кµк `голубой`, `синий`; кµк от `зеленая трава`; кµк ат `серая лошадь`; теске кµк й±ргеш ханып-тро `на зубе появилась чернота`; см. к±к. РСл., II. 1218 (Малов, 68). Н. Уєлиев кµген сµзіне байланысты (кµбіне тарамыс, ќайыстан жасалѓан) деген маѓынаны білдіретін кµк деген сµз екендігі ќазір ±мыт болды. Махмут Ќашќаридіњ сµздігінде (ХI ѓ) кµк «тігіс» деген маѓынаны білдіреді – дейді [251, б.17]. Ш. Дєркенбай: Осы жолмен алынѓан былѓарыныњ т‰сі кµкшілдеу – жасыл болып келеді. Ќазаќ шеберлері оны «кµк былѓары» немесе былѓарыныњ сапасын арттыру ‰шін, кµбінесе ќоњды малдыњ сауыр терісінен илейтіндіктен «кµксауыр» деген (Қазақ әдебиеті. 1992. №50 (2280). Б.Ќ. Тлепин Н. Уєлиевтіњ «кµген» сµзіне байланысты айтылѓан пікірін ќолдай келе, б±л атау ќырѓыз тілінде де «кµген», ал т‰ркм.: «кµкен», моњ,.: «хегне» т±лѓаларында беріледі, маѓыналарында µзара алшаќтыќ жоќ деген [95, б.14]. Р. Шойбеков: кµк ‰немі т‰р-т‰с ±ѓымын білдіре бермейді. Мєселен, кереге кµктейтін ќайыс таспаны кµк – деп атайды. М±ныњ т‰р-т‰ске ешќандай ќатысы жоќ – дейді [252, б.17]. «Кµк от» `зеленая трава` (С. Малов). Демек, тері, шөп ұғымына байланысты «көк» түр атауы тумаған сияқты. А. Сейдімбетов: Кµшпелілер д‰ние танымы бойынша табынар тєњірі – кµк аспан., шексіз єлем болса, сол кµк аспан мен шексіз єлемніњ ењ ќ±діретті жаратылысы-кµктегі к‰н – дейді (Ана тілі. 1992. шілденіњ 23-і,). Ә. Қайдар: көк сөзі де бірнеше мағынада қолданылады: бірінші көк-аспан демек. Және көк-құт. Және көк-айналаның көктеуі. Және көк-қабарған. Және көк-от-өлең және көкөністі де білдіретінін жазады [253, б.175]. «Кµк» > аспан + су + жер = кµк – деп, айтамыз. Олай болса, кµк бµрі (кµк) т‰сіне байланысты кµк емес, кµк тєњір ±ѓымымен (тотемизмге) байланысты туѓан кµк – деп білеміз. Олай болса, кµк тєњірініњ жердегі жаратылысыныњ бірі – кµк немесе кµк бµрі болып табылады. Бµрі кµпшілік т‰ркі тілдерінде «ќасќыр» деген ±ѓымда ж±мсалады (бөрі, қасқыр бөлімдерін қараңыз). Алт., `бöру`; тув., бµру`; ноѓ., тат., баш., ±йѓ. бьори, б‰ре, бµрµ; буря., монѓ., буруу деп б±зауды жєне єр т‰рлі таѓы ањныњ (аю, барыс т.б.), малдыњ (б±ѓыныњ) жылѓа толмаѓан тµлін айтады. Бµрі сµзіне ќосылып кµк сµзі «мыќты, азулы, наѓыз кµкжал ќасќыр» деген ±ѓымды білдіреді. Тува тілінде кµкжал ќасќыр кµк бµр‰ дейді. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|