Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тұсамыс пен тұзақ
- Тұсау
| Түйін. Кер+ме -ме жұрнақ (көрме, көмбе) екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Керме > малды бөгеп, шалып ұстайтын үй бұйымы (арқан т.б.).
Тұсамыс. Тұсаулы атқа жармасып, Мәстегіне тармасып (М-Ж., 196); Біліп қой ақымақ, Тұзаққа түсіп өледі (М-Ж., 251); Көп бала қыл мен жіптен тұзақ байлап (М-Ж., 172); Тұзақ тастап, тірідей біз ұсталық, Балаға үстіндегі қылмай залал (М-Ж., 186). Тұсамыс пен тұзақ сөзін салыстырып барып, түбір тұлғасын табуға болады. Тозақ//тұзақ мағынасы бір сияқты: Түсерсің сегіз тозақ жайған торға (М-Ж., 42); Тұзақ-петля, силокъ, стъ, приманка (Будагов, 393); Тұсау – каз. М. Рэсэнен tuzak сөзінің морфемалық құрамын ұйғыр тіліндегі tuz `ау` байланыстырады. Tuz лексемасы А.фон Габеннің көнетүркі грамматикасында байқалған. Дж. Клосон мен С.Е. Маловтың этимологиялық сөздігінде бұл сөз жоқ. Бірақ, tuz, tоr-дың фонетикалық коррелят мүмкіндігін естен шығармау керек. Tuzak `қақпан, `аң мен құсқа құрылған тұзақ`, `ұсақ аңдар мен құстарға құрылған тұзақ` алғашқы мағынасы `тұзақ` (Севортян, 290 бет). Тұz // тоr шығу генетикасы бір сияқты. Көрсек те торға түсіп жатқан құсты (М-Ж., 161); Ақсұңқар құтылар ма жайған тордан (М-Ж., 109); Зерек құстай жаңылып түстің торға (М-Ж., 126); Даярлап алдыңнан қақпан – торын (М-Ж., 61); Тұсы дж, тат. (ÿ), кир. тосы (ö), тур. ад. досы дöшъ, 1) грудъ, грудина, передняя часть тла, перёдъ, противъ, всрча, у, при, около, тұсақ нагрудникъ, подбрюшникъ (у упряжи); т.б. тұсауық удобное мсто, выгодная сторона – А.Қ. (Будагов, 394-395). Каз. тұсам произносять тшавъ, алт. тұсақ, дж. тұсағ, тұсақ, кир. тұсау путы, тренокъ (для лошадей), петли (въ силк), оковы, гл. тұсауламақ опутать, связать путами (лошадь), алт. тұсаған или тұсамысын спутанный, окованный, кир. тұсамық связать путами передія ноги лошади съ одною заднею тұсам кисем=ала жіп кесем (тұсымыс кесу=ала жіп кесу – А.Қ.) разрзать путы, веревку (по древнему обычаю киргизовъ, посл произнесенія приговора біемъ (бием – А.Қ.), двое тяжущихся брали за концы веревку, а третій, посторонній человкъ, разрзывалъ ее; что и служило знакомъ удовлетворительнаго ршенія тяжбы) тұсұқ тур. дүсік спущенный, падшій, выкидышь т.б. транскрипция жасаған және араб графикасынан аударма жасаған – А.Қ. (Будагов, 396). Біздің ойымызша, тұсамыс сөзі тұса етістігі мен -мыс (салс.: Тоқтамыс) қосымшасынан құралған болуы мүмкін -а етістік тудыратын аффикс -а (е) – етістік жасайтын байырғы тұлғалардың бірі (Томанов, 312). Қазақ тілінде -мыш формантына тән барлық мән-мағына -ған формантына ауысқан кезде -мыш реликт есебінде қазіргідей позицияда қалып қойған деп қарауға әбден дәлел бар [109, б.273]. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|