Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Кісе. Сол кісенің ішінен дорба алады-ау (М-Ж., 228); Сонда ақсақал кісесін қолға алды-ау (М-Ж., 116); Оқшонтай жоқ, кісе жоқ Белбеу шығар деп еді (М-Ж., 56);
Кісе – қалталы бұйым. Оның іші кең болады. Оқшонтайына тіс ысатын, аршитын усойқы, арша және басқа жабдықтар болады да, оның негізгі қуысына көбіне сарқыт салынады. ХIХ ғ. бастап қазақ халқының тұрмыс-салтының өзгеруіне байланысты кісенің түрі, қолданылу мақсаты да өзгеріске түсті. Кісе (нан), кіселеу (торлап кесу) т.б. Енді қосымша қалта салмай, күміспен кемерлеп, әшекейлейтін болды. Олар күміс кісе, кемер кісе деп аталды. Кемер белбеу – қараңыз: (Малбақов, 1992: 16). Баяғыда кісенің ішін талмен ыстайтын, ішіне ет салып алатын болған. Белбеудің бір түрі кісе п. кисе күміспен, жезбен әшекейлеп істелген қалталы белбеу (ҚТАПС, 109). Күміспен сәндеп, әшекейлеген қалтасы бар, былғары белбеу қазақ зергерлерінің жасайтын аса маңызды заттардың бірі кісе қалталы былғары белбеу (Қазақ ССР тарихы). Кісе – әскери адамдардың портупейі. Б. Момышұлының шығармаларында қолданылады. Кісе ертеде түріктер соғыста қажетті бұйымдарын, оқ-дәрі салып жүретін қалта (потрантажы) болған сияқты. Кейіннен уақыт өте келе тұрмыс қажетіне пайдаланып о бастағы мән-мазмұнын жойған. Л. Будагов: п. кисэ 1) карманъ. 2) тур. ад. мшечекъ кошелокъ, кисетъ, въ кир. ксе, кожаная сумочка, привязываемая ременнымъ пояосмъ снаружи платья (при ней қын ножны для ножа и оқшонтай – отдленіе, куда кладутъ пули) тур. кисседар банкиръ, кассиръ, он кисе жиырмасында оқ, у неге нть и 10 кошельковъ (каждый кощелекъ содержить 500 піастровъ), киселмық положить деньги въ кошелекъ; завернуть письмо или депешу въ мшокъ, сормық кисе тереть мшечкомъ, рукавицей (банщики въ баняхъ). Турк. Кисе бой кесе – бой, барка съ одной мачтой и двумя парусами (Вамб.). (1871: 178). Кісі тат. кисі = ксі – человкъ (1871: 178). Осы зерттеу жұмысқа қатысты Ә. Нұрмағамбетовтың де пікірі еске аларлық: Нет необходимости анализировать слова оғындай, обозначающее `как пуля, подобно пуле`. Неясно по занчению слова мір. Иногда оно употребляется без своего спутника оғындай, с аффиксом -дей – мірдей. Нам думается, что слова мір и оқ равнозначены или связаны друг с другом. Это можно подтвердить языковыми фактами. В древние времена человеку нужно было оружие для охоты на диких животных, в качестве которого могли служить обыкновенные палки, что сохранилось в некоторых тюркских языках. Например, в хакасском языке миргеле употребляется в занчении `бросать`, а мирге – `палка для игры в городки`(ХРСл, 1954) , в тувинском языке мирге – `палка`(Р-ТСл. 1980). В током же значении слово мерһе мы видим в тофаларском языке, в алтайскомязыке мергеде также употребляется в занчении `бросать` (Рассадин., 1971: – С.207). Постепенно множество мирге в значении `палка` превратилось в других тюркских языках, в частности в казахском, в оқ, а сами предметы, также совершенствуясь, предвратились из палки в стрелы. Наше предположение подкрепляется некоторыми фактами родственных языков, в частности тунгусо-маньчжурских. В языке эвенов значение `стрела (самостел)` передается словам миир, а у нанайцев с незначительными звуками и смысловыми изменениями – морали `самострел для охоты на соболя`(ССТ-МЯ. 1975: 537). Возможно, в далекие времена у казахов `самострел` назывался мір. С развитием общества и языка это слова вытеснилось другими: садақ, мылтық и.т.п. Однако первые слова сохранились во фразеологии казахского языка. Таким образом, словосочетание тілі мірдің оғындай можно понимать как `язы, как стрела самострела` – деп жазды (ПЭТЯ. 1990: 209-210). Нұрмағамбетовтың жазып отырғаны өте дұрыс. Ерте уақытта таяқ (таяқ – бөлімін қараңыз) ұшына сүйектен не темірден қадап, оны аңға дәл лақтырып атып түсіретін болған. Ол – қаруды мір деген. Мір > таяқ. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|