Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Уыз. Алшынбай жиырмаѓа жетпеген уыз
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Уыз. Алшынбай жиырмаѓа жетпеген уыз жас к‰ні екен (М-Ж. 2 том: 86-87); Киіз ‰й сол Уыз ханныњ жасатќан ‰йі. Киіз туырлыќты ќазаќ, уыз ‰йлі атанѓандыѓы сондыќтан (М-Ж. ЌШ-12). Аузыњнан с‰тіњ шыѓып т±рѓан уыз жас бала екенсіњ, шыраѓым, жаным ашыѓандыќтан айтамын, осы жерден ќайтып кетсењ де жарар еді (Олжабай батыр); Уыз зат. Тµлдеген малдыњ алѓашќы с‰ті (ЌТТС, 409). Л. З. Будагов: кир. мещ. уыз (уу) 1) первое молоко посл того какъ корова отделится и кобыла ожеребится, а±ыз ќымыз майскій кумысъ (самый лучшій). 2) кир. яичный желтокъ [8, б.162]. Уыз сµзі у жєне -ыз (у + ыз) ќосымшасынан ќ±ралѓан. У (ащы) єуелде «уу» деген µз маѓынасында болѓан. Мал жеген ащы (кµк) шµп деген ±ѓымда болѓанѓа ±ќсайды. (У + ыз) -ыз кµне т‰ркілік кµптік мєнін білдіретін ж±рнаќ екендігі белгілі. Демек, «у» + «ыз» (уыз) кµп (мол) алѓашќы деген ±ғымѓа ќарай ойысќан. Уыз – жања тµлдеген малдыњ желініне жиналатын ќою с‰т. Уыз «сары уыз», «аќ уыз» – деп екіге бµлінеді. Сары уыз єрі ќою, єрі желім сияќты жабысќаќ болады. Аќ уыздыњ µњі сары уызѓа ќараѓанда аќшыл, єрі с±йыќтау келеді. Сары уызды тµлдіњ µзіне емізіп, аќ уызды сауып алып пайдаланылады. Інген мен биеніњ уызын бота мен ќ±лынѓа емізеді. Ал сиырдыњ, ќойдыњ, ешкініњ аќ уыздарынан єрт‰рлі таѓамдар пісіреді. Ќатырѓан уызды б‰йенге, ащы ішекке немесе металл ыдысќа ќ±йып, ќайнап жатќан судыњ ішіне салып пісіреді. Бір б±рќ етіп ќайнаѓанда ыдысќа ќ±йылѓан уыз шеміршектеніп ќата бастайды. Одан соњ оны ыдысымен бірге ыстыќ судан алып, салќын суѓа салады. Сонда уыз ќайнап піскен ж±мыртќадай болып шыѓады. Ќатырѓан уызды с‰р еттіњ ‰стіне турап салады. Тµлбасы (алѓашќы тµл) туѓан к‰ні соѓымныњ ќ±ймаѓын, ш±жыќ асып, уыз ќатырып, кµрші-ќолањды шаќыратын дєст‰р болѓан. Пісірілген уызѓа с‰т ќосып с±йылтып пісіреді. Уыз іріп кетпеу ‰шін оны ожаумен сапырып отыру керек. Уызѓа тары салып пісіруге де болады [29, б.98]. Уыз ірімшік деп уыз с‰ттен жасалѓан ірімшікті айтады [30, б.70].
Уызќаѓанаќ – уызынан арыла ќоймаѓан ќойларды сауып, жан торсыѓына ќ±яды да, аузын буып ыстыќ к‰лге кµміп тастайды. Қағанақ – жас төлдің жұқаша келген сыртқы жыламығы. Бес – он минута ќою уыз ќата ќалады [31, б.118]. «Қағанағы қарық сағанағы сарық» – деген фразеологияның құрамында кездеседі. Ал «сағанақ» киіз үйдің бұйымы. Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша ќазаќтар µздерініњ арѓы тегін Уыз (оѓыз) елінен таратады (Ж‰нісов. ¤зен кµл атаулары. Алматы, 1991. 26). Молозиво – уыз (colostrum) туѓаннан кейін алѓашќы 2-4 к‰ндері с‰т бездері шыѓаратын, нєрестеге µте ќажетті ерекше зат, кейде туардан б±рын да пайда болады. Уыздыњ биологиялыќ ќ±нарлыѓы µте жоѓары. Уыз: ќою сарѓыш т‰сті, май жєне лимфациттерге µте бай, бактериоциттік, ќорѓаныстыќ, ферментті жєне тез сіњімділік ќасиеті бар зат (Жандар Керімбектіњ Ермаханы. ФАОЌТС, – Алматы: Ќазаќстан, 1992: 50). Уыз бен уыќ екеуі байланысты сияќты. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|