Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Арба (к‰йме) орнына ж‰рген кірме сµздіњ де µрісі байќалады: Повозкалы к‰ймемен
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Арба (к‰йме) орнына ж‰рген кірме сµздіњ де µрісі байќалады: Повозкалы к‰ймемен Парлатып жорѓа жектіріп (ЌЖ, 9); Сєске кезінде ќоњыраулатып пєуескемен тµре де кµрінді (М. Дулат, 129); Еріксіз пєуескеге салды єкесі, Не ќылсын тойымсыз ит ондайды елеп (Шєкєрім, 449); Кµк пєуеске к‰ймемен Азанда т±рып кеткен – деп (ЌЖ, 65); Қамалды бұзып жылқы алған, Күймені бұзып қыз алған (М-Ж., 184); Неше ж‰з автомобиль арбаменен, Жіберсе де кµњілі бір сенбеген (Шєкєрім, 153);
Арба – т‰рік-монѓол сµзінен шыќќан. К. Менгестіњ (1951) пікірі бойынша арба: teg-: алт. Tegirgen > tergen ; шаѓат. Täg – ir – äk ~ täg – r – äk `дµњгелек`, tag-ir-men `дермен`; басќа тілде: монѓ. Tälägan ~ ~ tärgän `арба` (Менгес, 1979). Б±л сµздіњ этимологиясы бойынша таѓы да мынандай деректер келтіруге болады: ккалп. Deg – er- šik `дµњгелек, доњѓалаќ (ККРС, с. 167), ноѓ. Teg – er – šik ~ teg – er –šek – сол алдыњѓы маѓынадаѓыдай (НРС, с.342), монѓ. Teg `дµњгелек, шењбер, нµл`, tögrök `дµњгелек, доњѓалаќ, моѓол тиыныњ аты-тугрик` teg т‰бірімен монѓол тілінде teelgeh-желкелеу` байланысты. Ал teeh (< teg eh ) `тасу, кµлікпен тасу` (МРС, с. 445). Ќ±ман диалектісі алтай (ойрат) тілінде осы т‰бір мына вариацияда: tegilek ~ teglegeč ~ ~ tegilegeč `айналма, шењбер, доњѓалаќ, кішкене дµњгелек тиын ` (Вербицкий, 1884, с. 344); кештеу тіркелімде – teglek, сол маѓынада (Вербицкий, 1884, с. 344; Баскаков, 1972, с. 252). Ноѓай диалектісінде telegen arba `ќос дµњгелекті арба` дегенді білдіреді. Баскаков орыс сµзі телега teglek-тен `дµњгелек, доњѓалаќ` > орыс. Телег ~ телега, немесе к‰рделі терминді сипаттайтын telegen т‰ркі-монѓолдыњ етістік т‰бірінен teg-el- ~ teg-il- ~ teel- (салст. Монѓол. Telegeh – `тасымалдау`) + суф. – egen > teele – egen > telegen ~ ноѓ. Telegen аrba > орыс. Телега; tegel- ~ tegil- сол етістіктіњ т‰бірі `дµњгелеу` -aq/-ek аффиксініњ ќосылуы арќылы пайда болып `ќорытындысы немесе іске ќосылѓан ќару-жараќ`, ќ±мандыќ зат есім: teg (і) lek `шењбер, дµњгелек` ал сол атаулы т‰бірге –ač, -eč – tegilegeč `дµњгелек, кішкене тиын` дегенді білдіреді [18, б.170]. Орыс сµзі телега т‰рік сµзі екендігі дау тудырмаса керек. Арбаныњ тегершігі осы телега сµзініњ тууына себеп болѓан. В.В. Радлов сөздігінде: араба-арба - абра: телга (общее названіе); екінші варианты: арба, араба, һарба, абра - телга, экипажъ – деп арбаның түрлерін атап жазды [17, б.261-335]; Телега тегершік сөзінен шыққан болуы мүмкін. Тегершік – зат. Арбаныњ дµњгелегі (ҚТТС, 1961: 347). В. В. Радлов арыс – боковой шесть у пурта телги – дейді [17, б.277]. Л. З. Будагов текерлекь колесо ќаз. колесо вертится деп бірнеше мағынасын береді [8, б.367]. Терген - 1) `колесо`. РСл., III, 1071. 2) `телега-двуколка` (арба простая, для земледельческих работ). (Руднев, 131) [11, б.118]. Арба – борматать, ропать, ворчать, ворчунъ – деген де мағынасын көрсетеді (Будагов, 792). Бұл – қазақ тіліндегі арба (сыйқырлау) ұғымымен байланысты омоним сөз. Арба – -ы, мн. Арбы, раб, рабам и арбы, арб, арбам, ж. телега (двухколёсная – в Крыму, на Кавказе и в Средней Азии или длинная четырёхколёсная – на Украйне) (ТСРЯ, 1999: 28). О. Наќысбеков: Дµњгелек – б±л сµз Аќтµбеніњ кейбір аудандарында доњѓалаќ // тегермеш, Орынбор ќазаќтарында тегермеш, Мањѓыстау говорында дігіршік болып айтылады [111, б.90]. Демек, тегершік кµнеден жеткен сµз, єлі де ќолданыстан т‰спегендігі байќалады. Арбаны кей жерде араба дейді екен. Араба – арба; араба µтіп кетсін; ат арбаѓа ‰йренбеген. Шу бойындаѓы Ќордай, Мерке, Луговой аудандарында жиі ќолданылады. Ќырѓыз тілінде де араба деп айтылады [32, б.136]. Тµрт дөңгелекті арбаны сақ ж±рты біздіњ дєуірімізден б±рынѓы ХV ѓ. Т±сында пайдаланѓан. «М±ндай тµрттен, екіден ат жегілетін аѓаш кандарда, к‰ймелерде азиялыќ немесе алтайлыќ скифтер (саќтар) кµшіп-ќонып ж‰рген» (Вокруг света. № 3. 1971); (Т. Єбсєлімов. Лениншіл жас. 3 октябрь, 1974.). Н±рмаѓамбетов: арба араб тілінде «ѓэрєбє», ал парсыша «єраб э» болып айтылады. Араб, парсы тілдеріндегі б±л сµздердіњ т‰п тµркіндері біздегі «дµњгелек» маѓынасын беретін парсыныњ «эррадэ» сµзінен шыќќан ба дейміз – дейді [100, б.22]. Арба (а) єрбє. Кµлік жегіп, кісі отыратын, не ж‰к таситын ќос немесе тµрт доњѓалаќты ќ±рал (Бекм±хаметов, 27); Біздің ойымызша, тегершік (тег+ер+шік) тег т‰бірінен туѓан сµз. Кµне формасы тењ болып оныњ ењ жаќын архетипін тењ деп ќарастыруѓа болады. А.М. Щербак тењ-ді тäγ `жету, с‰йкену` дейді (Щерб. СФ 197). Соњѓы -γ` т‰рік., тоба., саѓ., койб. тілдері мен диалектіге с‰йенеді. (Р III 1029: тег-). Г. Рамстед tei- т‰бірін біріктіріп son-tei da `±стап кµру, жету, тиу` (маќсатына) деп, одан туынды: (tegi, tegiri, tegri `соѓан жету` т.б.) атайды. Монѓ. Tege- `ілмекпен іліп алу` (Ram. – Aal. AKE 16). Сол сияќты Ram. SKE 249 ќарањыз: täda `±стап кµру, тису`, teda осы маѓынаны береді (Севортян, 175). Б±дан шыѓатын ќорытынды – тег//тек «жету», «тиу» деген ±ѓымды берген екен. Демек, жетудіњ, тиюдіњ маѓынасында дµњгелеу, ±мтылу, сол затќа дµњгелеп жету, шексіз далаѓа дµњгелеп жету, ±шы-ќиырына жету арманынан барып, тегершік сµзі пайда болѓан. Ер//ар т‰бірлес сµздердегі: тегир- ~ тег‰р- ~ тегер – (текар-автор) – ер//-ар* кµне т‰ркілік ж±рнаќ. -Шаќ//-шек ж±рнаѓы туралы да айтылды. Міне, осындай ќосылыстардыњ нєтижесінде тегершік сµзі пайда болѓан деп айтуѓа болады. Арба сµзі кейінгі туынды маѓынасы. Бейнелік сипатына байланысты туѓан маѓына. Арбањдау, ќисайып ж‰ру, ербењдеу сияќты ±ѓымѓа теліп барып арба сµзі туѓан. М‰мкін, арба сµзініњ тууына ар ж±рнаѓы да єсер етуі. Доњѓалаќ арба ж‰ре алмас, Ќос арысы сынѓан соњ (Б±ќар, 141); Арыс (дәртесі) арыс – азамат, арба (екінші мағынасы) -ар түбірінен өрбіген лексема сияқты. Не болмаса, тег + ершік деп те талќылауѓа болар еді. Тегіре – айнала, тµњірек ±ѓымын береді десе [112, б.156]. Е. Жанпейісов: Таралейке – екі дµњгелекті, жењіл арба – дейді [37, б.130]. Мына мысалда: Єлќисса, Тµлеген арбаныњ ќасына келіп алдына бір шыќты, артына бір шыќты, Жібекті кµре алмады, пєуескеніњ ќаќпаѓы жабулы. ‡ш ќара жорѓа атты тройкеге жегіп* бара жатыр екен, ќайтерін білмей, артына ќараса Ќаршыѓа кµзініњ ±шында ќалѓан екен ( ЌЖ, 66); *Тройкеге жегіп – (Тройкой были запряжены). Позднее привнесение, так как в старину казахи не запрягали лошадей. Тройки появились с установлением колониального управления и появлением чиновника и русского купца в степи (ЌЖ, 289). Үш ат жегілетін арба тройка – деп аталады. Ш. Сарыбаев: тегершік «колесо» – дейді [68, б.75]. Б±л сµзде тегершік, тегіре сµзінен шыќќан сияќты. Ершік ат єбзелдерініњ – бірі. Тег = Ат: деп белгілеуге болады. Дегир – тегир «айналдыру», «айналу» , «шыр кµбелек айналу» ±ѓымын да берген [22, б.175- 178]. ¦мтылу – оѓан жету ќиялы дµњгелекті тудырѓан. М±рад Аджи: …его фантастическая живучесть в суровых природных условиях степи – дом на колесах – деп жазды [113, б.112 ]; Телеган- на древнетюркском языке означает «колесо» [98, б.85]; жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|