Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Хан. ¤з еліме тењ едім хан
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Хан. ¤з еліме тењ едім хан затыммен, Алдыма келмеуші еді жан атымен (М-Ж. ЌЖ, 67).
Ќ±рбанѓали Халид: «Хан» – негізінде монѓолша, кейін парсы мен т‰ркі тектес халыќтар бєрі бірдей пайдаланып кеткен дербес патшаѓа ќолданѓан атау. Ќазаќта «ќан» дейді, µйткені Шыњѓыс туѓанда ќан уыстап т‰скен де оѓан «ќан» лаќабы ќойылѓан, кейін балалары м±ны маќтанышќа пайдаланды. Енді б±л нєсілден болмаѓандарѓа да «хан» деу єдетке айналды. Шынында хан болѓандар ќан тµкпей т±рмайды деген т‰сінік бар, кісіні µлтіруге ємірі ж‰рмейтін єкімді «хан» демейді. Алайда «ќан» есімі Шыњѓыстан басталѓанына нануѓа болмайды, б±л атау монѓолда б±рын да болѓандыѓы жайында тарихта жазылѓан – дейді [35, б.178-179]. О. П. Суник: В. Котвичтіњ алтай тілдеріндегі -кан (-хан) -кÿн (-хун ) ж±рнаќтарына тоќтала келіп, б±лардыњ барлыѓы т‰ркі-монѓол тілдеріне ортаќ екендігін, ал, кµне т‰ркілік тäнри-käн (титул турецкого хана), äрти – käн ‘именно, теперь’ , жања±йѓ. äрти-гäн ‘утром’, эвен. -кÿн (салс. -кã-кÿн) сол сияќты В. Котвич -хун ~ -хон (сахун ‘беловатый’, сохон ‘желтоватый’, монѓ. терекен ‘только этот’, ‘именно этот’, алихан ‘который именно?’ т.б. деп зерттейді [36, б.114-115]. Л.З. Будгов: тур. тат қан, канъ кровь, қан, қанау, дж. қанайы, қанауы, қануұ а) съ кровью, кровный, кровавый, т.е. горячій молодой человкъ, весельчакъ, взбалмочный человкъ дау қанауы горячность, взбалмочность тур. қанау қаны кровавый колодецъ – родъ подземной темницы, куда бросають тла казненныхъ; в) дж. қануы, қанау убійца (па комъесть месть за кровь) тоть кто убгаеть оть мести за кровь, месть за кровь, теплый (каъ кровъ). Кровяной колбасъ, адамова голова полата за кровъ, за убійство т.б. Будагов қан лексемасына байланысты отызға жуық мағынасын береді. Қазақша транскрипциясын жазған – автор. (Қараңыз Будагов сөздігі, 26 бет.). Қан `кров` құздан қан аққай `пусть из глаз потечет кровь` (выражение из клятвы); қызыл хан ( < қан) `красная кровь`. РСЛ., II, 101. қан `правитель`, `хан`; `божество` (шаманск.) «кан»; қан йамын управление божества`; (Малов, ЯЖУ: 52 бет.). Д. Ж‰нісов: Алтай, сібір µлкесіндегі тунгус-манчжур (корей) тілдерінде ќан, кен, ган – «µзен», «су» деген ±ѓым берсе, тєжік, µзбек тілдерінде кан «канал деген маѓынаѓа ие дейді. Ќаѓан > qa‰an титул главы государства древних тюрков (государства Ту-кюэ на Орхоне, хазар, булгар и проч.). В. Л. Виноградов формы этого слова – кагану, каган, каган, каганом, хаган < коганъ. Этимология слова коган > qa‰an не вызывает каких-либо затруднений или сомнений, о чем свидетельствует данные П.М. Мелиоранского (1902, с. 289-290); Ф.Е. Корша (1903, с. 138) и С.Е. Малова (1946, с. 138); которые соответствующим образом обосновали также и соответствие о < а в русском заимствованном слове коган < qa‰an. К. Менгес (1979) приводит несколько вариантов этого слова, встречающегося в форме qa‰an (q‰n) – в древнетюркском языке орхонских памятников, в форме хаqаn - у османских турок, ‰ahan – в армянских источниках и ћаћаm – у современных караимов, у последних в значении главы религии караимов. Предположение некоторых тюркологов об общем происхождении и единстве основ qa‰an > qaan > qan ~ хan в значении ‘хан’. Г. Рамстед утверждает, что qan и qa‰an первая из них представляет простую основу, займствованную тюркскими языками из кит. kиаn ‘правитель’, а вторая – сложную, состоящую из двух слов – кит. ke ‘великий’, и kиаn’правитель’ > ke-kиаn’велики хан’ > тюрк. qa‰an (Ramstedt, 1955; ср.: Doerfer, 1967, I - IV) [18; 154-155]. ke-kиаn тіркесі В. Котвичтіњ кã-кÿн ±ќсайды. М. Оразов: Н.А. Баскаков, А.Т. Кайдаровтыњ пікірлеріне орай: казахское хан в Орхоне-енисейских памятниках употреблялось в полной форме ќаѓан. На следующем этапе развития тюркских языков ќаѓан приобрело форму ќаан (хаан) > хан (ќан). Здесь на лицо действие закона вторичной долготы тюркских гласных, а в некоторых тюркских языках (казахский, узбекский, татарский и. др.), в которых отсутсвуют долготы, это слова трансформировалось в кан > хан, т.е. ќаѓан > ќаан > ќан - хан `хан` (Оразов. М. Исторический принцип этимологических исследований в казахском языке // [9, б.124-125]. Түйін. Қан (Шыңғыс хан) – дегендегі және қан (адам қаны) дегендегі қан бір түбірден өрбіген сөздер сияқты. Сол сияқты қан > құн лексемасында семантикасы жуық-мәндес болуы мүмкін. Тіпті, Абакан (өзен атауы); қанар (ыдыс), канал (су ағатын үлкен арық) түбірлес сөздер сияқты. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|